Streven. Jaargang 24

[p. 255]

Filosofie en stedebouw
Willem Koerse

Woorden, woorden, woorden. Aaneengeregen tot hele verhalen. Uitgekiende verhalen. Soms kabaret van een behoorlijk niveau. Niets is minder waar dan dat architect en stedebouwer niet hun woordje kunnen doen. Een misleidende voorstelling dat de ruimtelijke vormgevers ‘slechts’ ruimtelijk kunnen denken en moeizaam op zoek zijn naar een vertaling in het algemeen discours. De stomme film op zoek naar tekst. Het primitieve stadium van beeldtaal te boven komen. Integendeel, de indruk bestaat dat de verhalen veelal beter zijn dan de plannen waar ze de toelichting van vormen.

Voor die verhalen is de filosofie dan ook niet nodig. Ze wordt eerder gedrongen naar een van haar oudste functies. De verhalen kritisch bekijken. Veel schrappen. Schijnweten ontmaskeren. Het zwijgen of niet-weten aanbrengen. De begrippen waarmee gewerkt wordt, zoveel scherper maken dat ze werkelijk bruikbaar worden. Bruikbaar, dat is wellicht de hoofdopgave van de filosofie: de verbinding van theorie naar praktijk onderzoeken.

(Hoe het mogelijk is dat een grote stad een onderzoeksteam heeft, allang interdisciplinair voordat er roep om was, van Europese vermaardheid - terwijl keer op keer hun plannen grote tegenwerking krijgen, omdat men het onderzoek er niet in terug vindt).

Maar filosofie is een misbruikt begrip. Het betekent een min of meer speculatief bezigzijn. ‘Ja,... mijn filosofie...’. ‘Als ik filosofeer...’: een bekend tweede kamerlid trekt brede glimlach... en filosofeert. Met de uitdrukkelijke bedoeling ‘daar mag u mij niet op vangen’, dat is filosofie. Elke architect heeft zo z'n filosofie. Evenals de zeepfabrikant die met zijn filosofie het succes verklaart van zijn zeep.

Filosofen moeten aan het werk gaan. Zonder terug te vallen in een uitsluitend academische filosofie, moeten ze aan hun ‘vak’ inhoud geven. Pas dan is er de mogelijkheid van een juister begrip.

[p. 256]

Stedebouw is een eigenaardige totale activiteit. Behoort het tenminste te zijn. Praktisch alles wat de mens doet, doet hij in een gebouwde omgeving. In de vorming van die gebouwde omgeving kan men niet ongestraft belangrijke aspecten van de menselijke activiteit verwaarlozen.

Ook de filosofie pretendeert zich bezig te houden met de mens. Met name de filosofische antropologie moet het gaan om de totale mens. Ook daar is het niet goed mogelijk belangrijke functies uit de beschouwing weg te laten. In zoverre is er overeenkomst. Het verschil valt ook gauw op. Stedebouw is een op realisatie gerichte activiteit. Filosofie niet. Hoe meer beschouwingen de stedebouwer in zijn werk betrekt, hoe moeilijker wordt het aan 't werk te blijven. Beslissingen moeten vaak genomen worden ook al is het denkwerk nog niet afgerond. Een paradox: voorlopigheid moet worden vastgelegd. De grootste wijsheid is waarschijnlijk, zonder tot structuurloosheid te vervallen, zoveel zaken open te laten dat ook dat kan ontstaan waar ze niet aan kon denken.

Laten we zeggen dat de stedebouwer zich werkelijk zorg maakt over z'n toekomstig produkt en zegt te willen bouwen voor de mens. De meeste naoorlogse realisaties krijgen niettemin het verwijt een onmenselijke schaal te hebben, een omgeving waarin en waarvan de mens noodgedwongen moet vervreemden. Maar goed, onze stedebouwer zegt voor de mens te willen bouwen. Vroeg of laat komt hij dan voor de vraag: wat of wie is die mens? Een vraag in die algemeenheid verwijst hem naar de antropoloog. Deze glimlacht en zegt: ‘De vraag “wat is de mens?” is inderdaad de centrale vraag van ons vak. U hebt, hoop ik, nog enige tijd voor u het antwoord nodig hebt?’. Dat heeft de stedebouwer eigenlijk niet, z'n opdrachtgever vindt toch al dat hij veel tijd en geld kost, maar hij zegt berustend: ‘Ik bouw alvast wat, misschien komt het antwoord nog net op tijd, zodat de bevindingen in het laatste stadium gebruikt kunnen worden; wanneer dacht u ongeveer...’. En dan kan de antropoloog alleen maar beschaamd opmerken dat zijn werk kennelijk niet zo op de praktijk gericht is. Dat Max Scheler zo terecht in de twintiger jaren gezegd heeft dat ‘Wat is de mens?’ de centrale vraag vormt van de filosofische antropologie, maar dat tenslotte ook Sokrates daar al vanuit ging. Natuurlijk is er het een en ander veranderd in de bewustwording sinds die 23 eeuwen, maar een concreet antwoord is niet aanwezig en het laat zich ook niet aanzien dat... (De filosofie in het algemeen blinkt niet uit door tastbare resultaten - een reden waarom prof. Staal, zelf filosoof, echter meer taalwetenschapper dan antropoloog, meende dat de universitaire bewindvoeders zo'n vak wel eens van de begroting konden schrappen: een wetenschap die alleen maar problemen stelt en van zichzelf zegt dat ze niet in staat is ze op te lossen...).

[p. 257]

Een definitief antwoord op de vraag naar de mens, dat eenmaal gegeven geen herziening meer behoeft, is een absurditeit. Sterker, het getuigt van onbegrip voor de mens, te verwachten dat zo'n compleet mensbeeld ooit gevormd zou kunnen worden. Daarbij, wat kan de waarde zijn van een mensbeeld van zo'n graad van abstractie voor b.v. de stedebouw, waar wellicht de verschillen tussen de mensen van groter belang zijn dan de overeenkomsten. Toch is de bovenstaande naïeve dialoog een (wat dik aangezette) illustratie van een beslist voorkomend misverstand.

De filosofie op dit algemene reflectieniveau kan slechts voedingsbodem zijn voor dichter bij de praktijk staande activiteiten. Wat de stedebouw aangaat: natuurlijk kan ze niet een complete antropologie van de bewoner leveren, maar ze kan wel elementen daarvoor aandragen.

Ondertussen zijn er talloze kwesties waarop een filosoof zinnig zou kunnen inspringen. Zonder de pretentie direct oplossingen te geven, maar met het idee dat eenmaal de vragen helder gesteld, we al een stuk verder zijn.

Zo is er de op de achtergrond voortdurend aanwezige vraag van de generaties. Moet de planning uitgaan van de huidige generatie, waaronder de jonge mensen die nu op zoek zijn naar een huis, of kan en mag men die wensen negeren en met een beroep op de toekomst plannen en bouwen voor komende generaties? Maar wie durft zich uit te geven voor sociofuturoloog en met enige zekerheid vaststellen hoe de bewoner van 2020 wil leven en wonen? Alle huidige empirische wetenschappen zijn bijzonder huiverig hun extrapolaties zodanig te verbijzonderen dat daar enige richtlijn aan ontleend kan worden. En de zich zo noemende futurologie heeft nauwelijks een basis waar vertrouwen aan geschonken kan worden. Eenzijdige verheerlijking van de technische vooruitgang. Een schijnweten in wetenschappelijk kostuum. Met het grote gevaar dat het maatschappijproces gezien wordt als een technisch proces dat op precies dezelfde wijze voorspeld kan worden.

Als de architect Van Klingeren zegt: ‘Wij hebben opdrachten waarbij we onze opdrachtgevers smeken: geef ons het maatschappijbeeld van morgen. Jullie weten het niet, maar koop dat beeld, huur het in, laat het je vertellen door wetenschapsmensen’ - dan is hier, alle goede bedoelingen ten spijt, toch sprake van een misverstand. Hij schijnt te vergeten dat dit beeld gaat ontstaan onder meer door z'n eigen activiteiten. Er bestaan geen specialisten van een bijzonder soort die het beeld van de maatschappelijke werkelijkheid van morgen (en het liefst van overmorgen) wetenschappelijk verantwoord kunnen leveren.

Natuurlijk zijn er in de afgelopen decennia grote veranderingen geweest. En andere zullen volgen. Maar het begrip verandering heeft pas zin als er

[p. 258]

iets is dat gelijk blijft, want er moet iets zijn dat die verandering ondergaat. Met andere woorden, er is verandering maar ook een continuïteit. Datgene wat in het geheel niet aansluit op het huidige, is een brute negatie van de mens. Toch kan het anderzijds terecht als een onduldbare beperking gevoeld worden, de hele ontwikkeling te laten leiden door de conservatieve huidige bewoners met hun vaak nogal willekeurig geregistreerde wensen, waaruit alleen hun woonervaring tot dan toe blijkt. Om werkelijk verder te komen zullen de vernieuwingen gebaseerd moeten zijn op een fundamentele analyse van de mens en zijn samenleving. Een niet eenvoudige opgave, maar waaraan toch vandaag de dag van verschillende kanten gewerkt wordt.

Hoeveel aantrekkelijker lijkt het dan zich de nieuwe mens voor het geestesoog te roepen en daarvoor te willen bouwen. En een nog radicaler standpunt is natuurlijk: vaststellen dat ‘de mens verouderd is’ en niet meer mee telt, dan kan men zich onbekommerd aan de technische mogelijkheden overgeven, niet langer belemmerd door die animale holbewoner.

De reflectie over vrijheid en creativiteit, woorden die in elk verhaal weer opduiken, is vaak bijzonder slordig. Ook hier valt wel iets over te zeggen zonder dat men onmiddellijk terug hoeft te gaan tot de uiterst moeizame begripsontwikkeling van deze woorden.

Zo kan men stellen dat vrijheid en creativiteit vermogens zijn die pas feitelijk worden in hun actieve verwerkelijking. Ze worden verworven, steeds opnieuw. Creatief worden in een situatie is eerst mogelijk als de situatie eigen activiteit toelaat. Een zekere gevoeligheid gaat ontstaan.

Een vergelijking dringt zich op. Zou het nudisme - in weerwil van ons klimaat en enkele andere factoren - algemeen aanvaard worden, dan kan het gebeuren dat de erotiek praktisch geheel wegvalt. Het verhullende van kleren brengt een spanning met zich mee die de onverhulde toestand niet kan opbrengen. Maar het is heel goed mogelijk dat dan na verloop van tijd een andere gevoeligheid ontstaat die superieur is aan de eerste die is weggevallen. Nu is het klimaat wat mij betreft al een voldoende voorwaarde om die kleren toch maar aan te houden. Hetzelfde klimaat vraagt ook van ons huizen zodanig te bouwen dat we er onder alle weersomstandigheden in kunnen verblijven. We besteden zelf zorg aan onze kleren, in onze uiterlijkheid delen we iets van onszelf mee. (Ondanks de bijzonder overheersende confectie, waar bepaalde groepen jongeren zich op praktische wijze tegen verzet). Aan onze huizen, de meer ruime gewaden, mogen of kunnen we gewoonlijk wat de uiterlijkheid betreft niks doen. De confectieesthetiek is door anderen bepaald. Welnu, het is heel goed mogelijk dat eerst een aardige rotzooi ontstaat als alle benepen vergunninkjes zouden

[p. 259]

wegvallen en eenieder naar hartelust z'n huis mag ‘opknappen’. Na verloop van tijd zou een actieve ordening kunnen ontstaan die vele malen positiever is dan de nu bestaande steriele toestand. Deze laatste voldoet wel aan bepaalde wetten van de esthetiek, maar een esthetiek op afstand, geen esthetiek waarin we de mensen zelf die erachter en erin wonen, kunnen herkennen.

De tegenstanders van deze ‘vrijheid’ komen met het argument dat de Nederlander geen gevoel voor kwaliteit heeft - het kwaliteitsbesef is hier onvoldoende ontwikkeld, zegt men (dat is dan toch iets dat in de laatste eeuw verloren moet zijn gegaan, niet voor niets wordt met trots naar oude voorbeelden, zoals Marken, gekeken) - dat in tegenstelling tot bepaalde andere landen, zoals Zweden, men de mensen hier eerst zou moeten opvoeden tot dat besef.

Wel, hoe dit alles ook in elkaar zit, of het veel ingewikkelder is dan hier nu gesteld wordt en dat zal wel, één ding staat voor mij vast: willen mensen ooit tot een kwaliteitsbesef van wonen en woonomgeving kunnen komen, dan zullen ze daartoe ook de kans moeten krijgen. De vrijheid om hun creativiteit bot te vieren. De vrijheid tot leren. En laat er dan eerst maar rotzooi ontstaan, daarna kunnen mensen die gevoeligheid krijgen die hen in staat stelt dat zelf ook te zien en veranderingen aan te brengen. We hoeven de gebouwde omgeving echt niet zo te ‘verzorgen’ voor de mens, dat hijzelf er niets meer aan hoeft te doen. Het is een veroordeling tot onvermogen. Wat wordt uitgedrukt in een vrije omzetting van een motto van Günther Anders: ‘“Nun brauchst du nicht mehr deine Umgebung selbst zu machen” waren seine Worte, “Nun darfst du es auch nicht mehr” war deren Sinn. “Nun kannst du es nicht mehr” deren Wirkung’.

De overgang - of zo men wil, de vertaling - van theorie naar (in) praktijk, vormt in de stedebouw een ingewikkeld probleem. Het is een algemeen probleem, op vele terreinen aanwezig, dat ook hier een grote rol speelt. Het zijn in onze tijd vooral de dialectisch georiënteerde denkers die opnieuw de verhouding theorie/praktijk centraal stellen (opnieuw, omdat Marx in de vorige eeuw op markante wijze er mee begon). De ware theorie moet uit de praktijk voortkomen, zegt de dialecticus - dat wil zeggen: er moet niet over de praktijk zonder de praktijk getheoretiseerd worden. De zaak zelf dient de categorieën aan te reiken waarmee gedacht moet worden.

Concreet betekent dit dat de architecten en stedebouwers zelf zullen moeten deelnemen aan de theorievorming, door namelijk de sociale wetenschappers te helpen hun wetenschappelijke kennis bruikbaar te maken voor de problemen van hun gebied. Dat is beter dan óf skeptisch het theo-

[p. 260]

retiseren afwijzen óf reikhalzend uitzien naar de allesverklarende theorie, d.i. in plaats van wetenschap een wonder verwachten, en iedere keer opnieuw teleurgesteld worden. Zij zullen zelf de grond moeten leveren waarop de wetenschappers kunnen staan.

Maar boven werd al gewezen op het eigenaardige totale karakter van stedebouw. Het is juist deze praktijk die zo bijzonder complex is. Een complexiteit die niet verloren mag gaan, het is de ruggegraat van de stedebouw. Welnu, niet één wetenschap kan die complexiteit omvatten. Nemen we b.v. de psychologie als een van de menswetenschappen (en vergeten we daarbij even de vraag welke psychologie, de behaviouristische of de meer ‘verstenende’). De gebouwde omgeving psychologisch bekeken doet de gebouwde omgeving veranderen, ze blijft niet meer de complexe zaak die ze eerst was en wordt onderwerp van een psychologische discipline. Dit nu geldt voor onverschillig welke wetenschappelijke benadering: de wetenschap kneedt haar onderwerp, om het te kunnen benaderen met de methoden voorhanden in die wetenschap. En iedere keer opnieuw verdwijnt het eigenlijke onderwerp, de gebouwde omgeving in haar totaliteit.

De filosofie zou, zonder terug te willen komen op de haar terecht ontnomen plaats van ‘koningin der wetenschappen’, misschien de bemiddelende rol kunnen spelen tussen deze theoretische benaderingen en de praktijk, waarin hoe dan ook de complexiteit behouden moet blijven. Niet uitgesloten is, dat ze daarmee meehelpt aan de geboorte van een ander soort wetenschap, die de complexiteit van de werkelijkheid niet onmiddellijk verdringt. Met name in de sociologie rommelt er veel.

Met zijn activiteit zal de filosoof ook moeten proberen bij de praktijkmensen een stuk wantrouwen voor theorie weg te nemen. Wat Lichtenberg eens zei (overigens van een filosoof): ‘Hij schreef acht boeken.... maar voorwaar hij had er beter aan gedaan acht bomen te planten of acht kinderen te verwekken’.... dat gevoel is ook nu nog aanwezig. Al dat theoretische geklets, laten ze zelf maar eens stedebouw bedrijven. Voor een belangrijk deel komt dit omdat juist die overgang van theorie naar praktijk nog zo onvolkomen is.

De filosofie moet zich waar maken. Toegepaste filosofie. Philosophy at work. Laat ze maar eens zien dat haar bezigheid te maken heeft met de alledaagse realiteit. De gebouwde omgeving is zo'n realiteit. Waar voortdurend algemeen menselijke zaken aan bod komen. Er valt genoeg te doen. Het bovenstaande is slechts het aanstippen van enkele dingen.