Streven. Jaargang 24

[p. 152]

Terzijde
Schrijven in kleinere kringen
K. Fens

In de bundel Een warm hemd voor de winter van Hans Vlek staat een gedicht met de uit ontelbare poëziebundels bekende titel ‘Herfst’. Het gedicht is een gedicht over de voorbereidingen tot het schrijven van een gedicht, dat dan ‘Herfst’ heet. De voorlaatste strofe ervan luidt als volgt:

Sigarenmakers hebben het al opgegeven
handspinsters en klompensnijders dito
maar hij niet

De ‘hij’ is de dichter, en wat hij niet opgeeft is het ambacht van het schrijven. Hij is de laatste van de handarbeiders, waarvan enkelen middels de folklore nog enige tijd hun bestaan hebben kunnen rekken. De schrijver staat nu alleen, hetgeen hem de glorie van de curiositeit zou kunnen geven als hij er niet toe veroordeeld was, zijn schrijfwerk uit te leveren aan een uitgevers- en boekenwereld die steeds meer geïndustrialiseerd raakt, met alle vooral economische consequenties van dien. Aan het eindpunt van alle activiteiten staat de lezer, die in ouderwetse ambachtelijkheid van handelen niet voor de schrijver onderdoet. Zowel schrijver als uitgever trachten hem te werven, maar op verschillende gronden en met andere belangen. En in die belangenstrijd dreigt de schrijver het te gaan verliezen.

Zo gesteld is het bovenstaande een bewering zonder grond, die met enige handigheid door een andere fictie verdrongen kan worden. Er is echter feitelijk materiaal ter ondersteuning. Gewezen kan worden op het vorig jaar in Engeland verschenen verslag van een symposium over The Writer in the Marketplace, waarin alle belangengroepen - de schrijvers, de uitgevers, de lezers, de bibliothecarissen - aan het woord komen en veel beweringen met exacte gegevens en cijfers worden toegelicht. Voor Nederland is het materiaal heel schaars. Er wordt wel veel beweerd, maar middels documentatie weinig bewezen. Drie Vlaamse auteurs hebben nu een bewonderenswaardige poging gedaan de discussie over de crisis in de literatuur mede als gevolg van economische kwesties uit het veld van de losse al of niet scherpzinnige beweringen te halen en de lezers feiten voor te leggen. De drie zijn: Daniël Robberechts, Jan Emile Daele en Daniël van Hecke. En het verslag van hun eerste onderzoek heet Uitgeverij (aflevering

[p. 153]

van Schrift-Totems), met de beperkende ondertitel ‘Een werkdocument’, want de auteurs nodigen de lezers uit tot correctie, aanvulling, verstrekking van ander materiaal. Wat de drie aan materiaal bijeengebracht hebben, is al heel veel en veel-zeggend.

Uitgangspunt van de documentaire is een bewering op pagina 7; ze kan evengoed een beschuldiging genoemd worden, een juiste dan, want ze laat zich ook als conclusie van het onderzoek betitelen: ‘in het bestaande economische systeem wordt de eerste sociale uitwerking van een geschrift niet gevormd door de lectuur ervan, maar door de economie van het bedrijf dat die lectuur mogelijk maakt’. Wat is er aan de hand? Concentraties van uitgevers zijn aan de orde van de dag; er ontstaan steeds grotere bedrijven, die uit economische noodzaak steeds meer moeten industrialiseren. De grote nieuwe concentraties vereisen een opvoering van de produktie en daarmee samenhangend een opvoering van de verkoop. Niet verwonderlijk is het in verband met dat laatste, dat grote uitgeversconcerns er steeds meer toe over gaan, boekhandels te kopen; in die boekhandels krijgt uiteraard het eigen boek een eerste plaats; bekend is dat bedrijfsleiders extra premies krijgen bij hogere verkoop van produkten van de eigen uitgeverij.

Het boek, ook het literaire, dreigt een industrieprodukt te worden. Maar de aard van het literaire werk verdraagt die verandering niet. Literatuur in strikte zin heeft altijd een gering percentage van de boekenproduktie uitgemaakt; het lezersaantal ervan is ook beperkt: het aantal kritische lezers wordt geschat op nog geen tien procent. En dat aantal wordt eerder kleiner dan groter. Een steeds meer dringende grotere verkoop maakt het noodzakelijk, dat de te verkopen boeken een geringe moeilijkheidsgraad hebben; er moet een heel groot publiek bereikt worden. Literatuur valt zelden onder die categorie boeken. De grotere produktie maakt een snelle doorstroming van de boeken noodzakelijk; nadruk zal komen te liggen op die boeken die snel van uitgever bij klant belanden. Wat niet snel gaat, wordt al gauw afgestoten. Hoe gauw, daarvan kan ieder zich overtuigen na een enkel bezoek aan zaken als die van De Slegte: daar neemt de voorraad en vooral van vrij recente boeken steeds meer toe. Verramsjing vraagt tegenwoordig nog weinig tijd. De uitgevers moeten ruimte maken voor de nieuwe stroom. Het boek dat slechts langzaam publiek wint - en daar behoren vrij veel literaire uitgaven toe - krijgt nauwelijks kansen meer tot die werving. Ook niet bij de boekhandel. Want het zal duidelijk zijn: met de verandering in de uitgeverijen moet de boekhandel wel van karakter veranderen. De boekhandel begint de gevolgen van de grote en snelle produktie te bemerken; ook zij moet wel, uit zelfbehoud, het snel verkoopbare boek alle aandacht gaan geven, ook hierom: de boekhandel heeft grote

[p. 154]

concurrentie aan inloopwinkels en kiosken, die zich uitsluitend met het gemakkelijk en snel verkoopbare boek inlaten. De sterk persoonlijke promotie, die een literair boek vaak behoeft, is niet meer mogelijk.

Het is onvermijdelijk, dat de op de misschien niet eens te lange duur, de produktie- en verkooppolitiek van de uitgevers en de daardoor noodzakelijk gewijzigde verkooppolitiek van de boekverkopers, de uitgave van bepaalde soorten werken onmogelijk zullen maken. Wat moet een dichtbundel, met zijn zeer beperkte lezerskring, in deze molen? Het mag bekend heten dat nieuwe poëzie een tijd van gewenning bij de lezers vergt. Vroman heeft eens het verhaal verteld, dat hij vóór de oorlog gedichten opstuurde naar ‘De Gids’; hij kreeg die weer prompt retour met een vriendelijk afwijzend briefje. Daarin stond onder meer: deze verzen moeten nog rijpen. Vroman voegde hieraan toe, dat hij de gedichten toen enige tijd op zolder heeft gelegd, als betrof het appelen of kastanjes. En zie, na de oorlog bleken ze gerijpt: ze werden gepubliceerd. In feite moeten de lezers rijpen. Van dezelfde Vroman waren de afzonderlijke bundels, bijeengebracht in het verzamelboek 126 gedichten, bij uitgave van het laatste nog niet geheel uitverkocht. Een uitgeverij en een boekhandel nu die voortdurend opgejaagd worden door de noodzakelijke nieuwe stromen boeken, zullen dat rijpingsproces een onmogelijkheid gaan maken, doordat de boeken snel moeten verschijnen en uit de winkels verdwijnen. Wellicht komt het nog zo ver, dat men voor een boek ouder dan zeg driekwart jaar in de boekhandel niet meer terecht kan doordat de voorraad een vlottende is geworden. Door economische noodzaak worden culturele zaken dingen van de dag. En wellicht alleen niet voor de boekenliefhebber oude stijl krijgt de economie gelijk van de ‘ideologie’. (Of de twee hebben elkaar opgeroepen). Het vroegere boek suggereerde door zijn uiterlijk stabilitas en traditie. Literatuur bleef geldig over eeuwen heen. Een bibliotheek vertegenwoordigde, ja wás een groot stuk cultuur in het huis, de huizen van de weinigen dan die in de literaire cultuur - slechts verstaanbaar met kennis van tradities en conventies - betrokken waren. Zoals het boek de cultuur stabiliseerde, stabiliseerde de lettré de cultuur eveneens. Van dit laatste klopt nog iets na in de nog altijd aanwezige eerbied voor de in literatuur en geesteswetenschappen belezen mens. De cultuur is niet langer een boekencultuur en het literaire spel van conventies wordt nog wel gespeeld, maar in een steeds kleiner wordende kring van intimi, zonder echter het vroegere gezag buiten die kring. Het geleidelijk verdwijnen van de boekencultuur heeft aan de oude cultuurvormen hun stabilitas ontnomen. Het boek vertegenwoordigt voor velen in de meeste gevallen alleen het verleden, de oude bibliotheek is niet langer een stevige muur die eeuwen kan trotseren, maar een museale aangelegenheid.

[p. 155]

Zonder te veralgemenen, kan men toch wel zeggen, dat dé huidige boekvormen pocket en paperback zijn, het goedkope boek, verkrijgbaar voor heel velen, maar ook het goedkoop gemaakte boek: het mist elke uiterlijke stabilitas. Het dient niet voor tijden, maar voor dagen. Lezen is consumeren, eerder dan reserveren. De vorm van het boek heeft de leesgewoonten veranderd, zoals die andere leesgewoonten, voortgekomen uit een totale cultuurverandering, de nieuwe vorm van het boek hebben opgeroepen. En het karakter van die leesgewoonten maakt een snelle en grote toevoer van boeken noodzakelijk en dat onafgebroken. De boekenindustrie gaat alle kansen krijgen. De snel verwerkende boekhandel eveneens.

Maar de literatuur dan? Niet ontkend kan worden, geloof ik, dat de literatuur in feite nog werkt vanuit een verleden cultuur: in haar gerichtheid op een kleine kring, in haar vormen - de poëzie, de roman - in haar verbondenheid met een traditie, - literatuur is zonder literatuur immers onbestaanbaar. Men mag misschien wel zeggen, dat in het algemeen de ‘ideologie’ van de literatuur dwars staat op de op dit ogenblik overheersende ideologie. Nu kan die dwarse positie voor de literatuur alleen maar een gezonde zijn; opgaan in het gemeen heeft voor de literatuur altijd betekend kapot gaan. De moeilijkheid is echter, dat nu het verschil in ideologie het verschijnen van het literaire boek zelf gaat bedreigen. En al verschijnt het nog - er zijn nog uitgevers die veel wagen - dan zijn daar weer talrijke belemmeringen voor het doordringen van dat boek tot een groter publiek. Het lijkt erop, dat de literatuur op de dreigende isolatie reageert op een wijze die de isolatie nog versterkt: in moeilijkheid tracht zij vaak haar bijzonderheid waar te maken. Moeilijkheid die weer een hele binnenkerkelijke kring van exegeten heeft opgeroepen, die op hun beurt in hun cijferen puzzelwerk de indruk van moeilijkheid nog versterken en het literaire werk nog meer isoleren: ook het commentaar is nu nog voor de incrowd. Sommige verschijnselen in de literatuur herinneren mij vaak aan wat de bioloog-schrijver Dick Hillenius over de eilanddieren heeft geschreven: doordat zij zich geïsoleerd voortplanten, zonder bedreigingen waaraan de ‘vasteland-dieren’ bloot staan, verliezen bepaalde lichaamsdelen niet alleen hun functies (vleugels zijn er niet meer om te vliegen) maar brengen zij in het evolutieproces ook de merkwaardigste variëteiten voort, zeer kwetsbare variëteiten ook: binnendringen van ‘vasteland-dieren’ betekent hun ondergang.

Ik ben hier ver afgedwaald van het document van de drie Vlaamse schrijvers, die een belangrijke doorlichting geven - met veel cijfers, citaten, documenten - van de politiek van veel uitgevers (die ook een cultuurpolitiek is) en van de gevaren die de schrijver bedreigen, ook als hij zich in de nieuwe stroom laat meevoeren. In het slotdeel van de documentaire

[p. 156]

komt het verschijnsel van de ‘parallelle’ uitgeverij uitvoerig ter sprake: de kleine, piepkleine uitgeverij, die naast de concerns werkt, heel speciale dingen publiceert en voor sommige auteurs het smalle trottoir is waarop zij vanaf de drukke rijweg nog gauw kunnen vluchten. Het lijkt niet onmogelijk (het is verbazend, hoeveel kleine uitgeverijtjes er al zijn, met name in Vlaanderen), dat deze zaken met name voor de literatuur in de toekomst van veel belang kunnen worden, zoals dat ook het geval kan zijn met wat ik nu maar even noem de parallelle boekhandel, de kleine boekwinkel voor de liefhebbers en kenners, die in de steeds talrijker wordende boekenwarenhuizen het en het boek niet meer kunnen vinden. Er is wel eens geopperd, dat het er mee zal eindigen, dat de dichter die zijn werk nog in de publiciteit wil hebben, dat werk zelf zal moeten gaan stencillen en verspreiden, binnen de kleine kring van de geestverwanten. Merkwaardig verloop: de dichtbundel, het literaire boek, zal gaan eindigen op het punt waar het boek begonnen is: in de zeldzaamheid, gevolg van het handwerk.

Alle mogelijk pessimisme ten spijt: er zijn nog optimisten onder de uitgevers die tegendraads durven te handelen en moeilijke literatuur durven te publiceren, zoals er nog boekverkopers zijn (ze worden zeldzaam want hun activiteiten bedreigen hun levenskansen) die een cliënt nog enthousiast willen maken voor een boek dat henzelf gegrepen heeft. Dat sommigen van die uitgevers veel andere, gemakkelijk verkoopbare boeken, moeten publiceren om die literatuur op de kleine markt te kunnen brengen, is bekend. Het nu al bijna vergeten succes van Françoise Sagan heeft heel wat auteurs bij de uitgever Julliard een kans gegeven. Welk geduld - bijna onmogelijk geduld - sommigen bereid zijn op te brengen bewijst een mededeling van de uitgever Van Oorschot. Hij heeft onlangs de tweede druk van de Verzamelde gedichten van Jan Hanlo gepubliceerd. In een aankondiging van die herdruk schrijft hij: ‘De eerste druk (1958) van 1100 exemplaren raakte pas vorig jaar, na Hanlo's dood, uitverkocht. Het zoveelste bewijs, dat de kwaliteit van een boek meestal geen invloed heeft op de verkoopcijfers’. Twaalf jaar is geduld gevraagd, was opslagruimte vereist en vooral, dunkt mij, geloof bij de uitgever in de kwaliteit van het boek. De zeldzamen die dat alles nog op kunnen brengen - maar hoe lang nog - verdienen bewondering. Want, alle feiten ten spijt, er is niets fijners dan poëzie lezen en vooral uit een mooi gebonden boek, poëzie van Hanlo bijvoorbeeld, een gedicht als ‘Voortreffelijke boeken’ bijvoorbeeld:

Voortreffelijke boeken kocht ik.
Zij willen graag mijn koop belonen.
Maar ongelezen wachten zij,
Want steeds verwijlt mijn geest het meest
Bij jullie - schonen.