Streven. Jaargang 24

[p. 5]

De Derde Wereld
Geprefabriceerde goederenpakketten en diensten worden opgedrongen
Ivan Illich

Het is op het ogenblik heel gewoon de eis te stellen dat de rijke landen hun oorlogsmachine veranderen in een programma voor de ontwikkeling van de Derde Wereld. Het armere deel van de mensheid - viervijfde - vermenigvuldigt zich onbeperkt, terwijl hun consumptie per hoofd in feite achteruitgaat. Deze bevolkingsexplosie en vermindering van consumptie vormen een bedreiging voor de geïndustrialiseerde landen en, onder druk van deze dreiging, kunnen die nog altijd hun budgetten voor defensie veranderen ten gunste van de economische pacificatie van arme landen. En dat zou op zijn beurt ongeneeslijke wanhoop kunnen veroorzaken, want de landbouwwerktuigen van de rijken kunnen evenveel kwaad doen als hun oorlogstuig. Amerikaanse trucks kunnen meer blijvende schade toebrengen dan Amerikaanse tanks. Het is gemakkelijker massale behoefte te scheppen aan trucks dan aan tanks. Slechts een minderheid heeft zware wapens nodig, terwijl een meerderheid afhankelijk kan worden van de levering van zulke produktieve machines als moderne vrachtwagens, die niet geleverd kunnen worden. Wanneer de Derde Wereld een massamarkt geworden is voor de goederen, de produkten en de methoden die de rijken voor zichzelf hebben ontworpen, zal de kloof tussen de vraag naar deze Westerse technische middelen en de levering ervan steeds groter worden. De auto voor het gezin kan de armen niet het jet-tijdperk binnenrijden, evenmin als een schoolsysteem de armen werkelijk kan opvoeden of de gezinsijskast hun gezond voedsel kan verschaffen.

Het is evident dat slechts één op de duizend in Latijns-Amerika zich een Cadillac kan veroorloven, of een hartoperatie, of een academische graad. Deze beperking in de doelstellingen van de ontwikkeling is voor ons geen aanleiding om te wanhopen aan het lot van de Derde Wereld en de reden is heel eenvoudig. Wij zijn nog niet zo ver dat wij een Cadillac zien als een noodzakelijke voorwaarde voor goed vervoer, of een hartoperatie als een normale medische behandeling of een academische graad als een vereiste voor een behoorlijke opvoeding. We zien immers direct dat de invoer van Cadillacs zwaar belast zou moeten worden in Peru, dat een kliniek voor orgaantransplantaties een ergernisgevend stuk speelgoed is om de concen-

[p. 6]

tratie van meer doktoren in Bogotà te rechtvaardigen, en dat een Betatron de onderwijsmogelijkheden van de Universiteit van Sao Paolo te boven gaat. Helaas wordt het niet algemeen als evident beschouwd dat de meerderheid der Latijnsamerikanen - niet alleen van onze generatie, maar ook van de volgende en de daaropvolgende ook nog - zich welk merk auto ook niet kan veroorloven, of welke ziekenhuisverpleging ook, of zelfs een lagereschool-opvoeding. Wij onderdrukken ons besef van deze voor de hand liggende werkelijkheid, omdat wij er het land aan hebben te erkennen in welke hoek onze verbeelding gedreven is. Zo groot is de overredingskracht van de instituties die wij in het leven hebben geroepen, dat ze niet slechts vorm geven aan onze voorkeuren, maar zelfs aan ons gevoel voor wat mogelijk is. We hebben vergeten hoe we moeten spreken over modern vervoer dat niet afhankelijk is van auto's en vliegtuigen.

Onze opvattingen over moderne gezondheidszorg leggen de nadruk op de bekwaamheid die we hebben om het leven van hen die ongeneeslijk ziek zijn, te verlengen. We zijn niet meer in staat te denken over beter onderwijs en opvoeding tenzij in termen van steeds gecompliceerdere scholen en van steeds langduriger opgeleide leerkrachten. Machtige instituties die deze diensten in het leven roepen, beheersen de horizont van onze vindingrijkheid.

Wij hebben onze kijk op de wereld gestalte gegeven in onze instituties en zitten nu in die instituties gevangen. Fabrieken, nieuwsmedia, ziekenhuizen, regeringen en scholen produceren goederen en diensten die tot pakketten gemaakt zijn om onze kijk op de wereld te bevatten. Wij - de rijken - vatten vooruitgang op als de uitbreiding van deze verworvenheden. Onder verhoogde bewegingsmogelijkheid verstaan wij luxe en veiligheid verpakt door General Motors of Boeing. De verbetering van het algemeen welzijn vatten wij op als de vermeerdering van het aantal doktoren en ziekenhuizen, die gezondheid verpakken samen met verlengd lijden. Onze behoefte om meer te leren identificeren wij met de vraag naar steeds langere opsluiting in klaslokalen. Met andere woorden, wij hebben onderwijs verpakt met toeziende zorg, kwalificatieëisen voor banen en stemrecht en dit allemaal samen hebben we verpakt met indoctrinatie in een christelijke, een humanistische of een communistische ideologie.

In minder dan honderd jaren heeft de industriële maatschappij patent-oplossingen gesmeed voor fundamentele menselijke behoeften en ons bekeerd tot het geloof dat de behoeften van de mens geschapen zijn door de Schepper als vraag naar de produkten die wij hebben uitgevonden. Dit is even waar voor Rusland en Japan als voor de Noordatlantische gemeenschap. De consument wordt opgeleid tot gevoeligheid voor de veroudering

[p. 7]

van gebruiksgoederen, hetgeen betekent blijvende loyaliteit ten opzichte van dezelfde producenten, die hem dezelfde elementaire pakketten zullen geven in verschillende kwaliteiten of alleen maar in een nieuwe doos.

Industriële maatschappijen kunnen zulke pakketten voor persoonlijke consumptie verschaffen aan de meeste van hun burgers, maar dat is nog geen bewijs dat deze maatschappijen gezond zijn of economisch of dat ze het leven bevorderen. Het tegendeel is waar. Hoe meer de burger getraind wordt in het verbruik van verpakte goederen en diensten, des te minder efficiënt schijnt hij te worden in de vormgeving van zijn milieu. Zijn energie en zijn geldmiddelen worden gebruikt om zich steeds nieuwe modellen aan te schaffen van zijn hoofdprodukten en het milieu wordt een bijprodukt van zijn eigen consumptiegewoontes.

Het ontwerp van de ‘package deals’ waar ik over spreek, is de hoofdoorzaak van de hoge kosten die het voldoen aan fundamentele behoeften met zich mee brengt. Zo lang iedereen zijn wagen ‘nodig heeft’, moeten onze steden langere verkeersopstoppingen verduren en belachelijk dure middelen gebruiken om ze op te lossen. Zo lang gezondheid betekent zo lang mogelijk voortleven, zullen onze zieken steeds meer uitzonderlijke chirurgische ingrepen krijgen en de ‘drugs’ om de pijn die er het gevolg van is, te stillen. Zo lang wij de school willen gebruiken om de kinderen de ouders niet voor de voeten te laten lopen of ze van de straat en buiten het arbeidsproces te houden, zal onze jeugd vastgehouden worden in eindeloos schoolgaan en steeds sterkere prikkels nodig hebben om de beproeving te doorstaan.

Rijke landen leggen thans welwillend aan de arme landen een dwangbuis aan van verkeersopstoppingen, opsluiting in ziekenhuizen en schoollokalen en noemen dit bij internationale overeenkomst ‘ontwikkeling’. De rijken en de gestudeerden en de ouden van de wereld proberen van hun twijfelachtige zegeningen mee te delen door hun van te voren verpakte oplossingen de Derde Wereld binnen te smokkelen. Verkeersopstoppingen nemen toe in Sao Paolo, terwijl bijna een miljoen Brazilianen uit het noordoosten de droogte ontvluchten door 500 mijl te lopen. Latijnsamerikaanse doktoren krijgen een opleiding aan het New York Hospital voor Speciale Chirurgie, die ze slechts op een paar mensen toepassen, terwijl amoebe-dysenterie endemisch blijft in de achterbuurten waar 90% van de bevolking leeft. Een heel kleine minderheid krijgt voortgezet onderwijs in elementaire wetenschap in Noord-Amerika, wat niet zelden betaald wordt door hun eigen regeringen. Als zij überhaupt naar Bolivia terugkeren, worden ze tweederangs onderwijzers van pretentieuze leerlingen in La Paz of Cochibamba. De rijken exporteren verouderde versies van hun standaardmodellen.

[p. 8]

De Alliance for Progress is een goed voorbeeld van welwillende produktie die onderontwikkeling tot gevolg heeft. In tegenstelling tot haar slogans slaagde zij - als een alliantie voor de vooruitgang van de consumenten-klassen en voor het aan banden leggen van de Latijnsamerikaanse massa's. De Alliance is een belangrijke stap geweest in het moderniseren van het consumptiepatroon van de middenklassen in Zuid-Amerika door ze te integreren in de heersende cultuur van de Noordamerikaanse metropolis. Tegelijkertijd heeft de Alliance de aspiraties van de meerderheid der burgers gemoderniseerd en hun verlangens vastgelegd op produkten die niet te krijgen zijn.

Elke auto die Brazilië op de weg brengt, ontzegt vijftig mensen goed vervoer per bus. Elke verhandelde ijskast vermindert de kans op het bouwen van koelhuizen voor de gemeenschap. Elke dollar die in Amerika uitgegeven wordt aan doktoren en ziekenhuizen kost honderd levens, om een uitspraak aan te halen van Jorge de Ahumada, de briljante Chileense econoom. Als iedere dollar besteed was aan het verschaffen van veilig drinkwater, dan zouden honderd levens gered kunnen zijn. Elke dollar die besteed wordt aan scholen, betekent meer privileges voor enkelen ten koste van de massa; in het beste geval vermeerdert het het getal van hen die, voordat ze uitvallen, geleerd hebben dat degenen die het het langst volhouden, het recht hebben verdiend op meer macht, welstand en aanzien. Wat een dergeijlk onderwijs doet, is de onderwezenen de superioriteit leren van de nog beter onderwezenen.

Alle Latijnsamerikaanse landen zijn er fanatiek op uit hun schoolsysteem uit te breiden. Geen enkel land besteedt nu minder dan 18% van het door belastingen verkregen nationale inkomen aan onderwijs - hetgeen betekent scholen - en veel landen besteden bijna het dubbele. Maar zelfs met deze geweldige investeringen slaagt geen enkel land erin vijf volle jaren onderwijs te geven aan meer dan een derde van zijn bevolking; aanbod en vraag naar scholen groeien meetkundig uit elkaar. En wat waar is voor scholen gaat evenzeer op voor de produkten van de meeste instituties in het proces van modernisering in de Derde Wereld.

Voortdurende technische verfijningen van produkten die al een plaats hebben veroverd op de markt, komen vaak veel meer de producent dan de consument ten goede. De meer ingewikkelde produktieprocessen hebben de neiging om alleen de grootste producent in staat te stellen voortdurend verouderde modellen te vervangen en de vraag van de consument te concentreren op de marginale verbetering van wat hij koopt, ongeacht de begeleidende neveneffecten: hogere prijzen, vluggere slijtage, minder algemene bruikbaarheid, hogere reparatiekosten. Denk aan de vele gebruiks-

[p. 9]

mogelijkheden van een eenvoudige blikopener, terwijl een elektrische, als die überhaupt werkt, slechts enkele soorten blikken opent en honderd keer zoveel kost.

Dit is evenzeer waar voor een stuk landbouwmachine en een academische graad. De boer uit Noord-Amerika kan ervan overtuigd raken dat hij een voertuig nodig heeft met vier assen dat op de grote wegen 100 km per uur kan halen, een elektrische ruitenwisser heeft en beklede zitplaatsen, en ingeruild kan worden voor een nieuw in een jaar of twee. De meeste boeren op de wereld hebben zo'n snelheid niet nodig, ook hebben zij nooit zo'n comfort meegemaakt en ze zijn evenmin geïnteresseerd in het verouderen van de wagen. Zij hebben goedkoop vervoer nodig, in een wereld waarin tijd geen geld is, waar handruitenwissers voldoende zijn en waar een stuk zwaar gereedschap een generatie kan overleven. Zulk een mechanische lastezel heeft een volkomen verschillende fabricage en ontwerp nodig dan een die geproduceerd wordt voor de Amerikaanse markt. Dít voertuig wordt niet in produktie genomen.

Het grootste deel van Zuid-Amerika heeft paramedische werkers nodig, die een onbeperkte tijd in functie kunnen blijven zonder supervisie van een arts. In plaats van een proces op gang te brengen om vroedvrouwen en rondtrekkende genezers op te leiden die een zeer beperkt arsenaal van medicijnen weten te gebruiken terwijl ze onafhankelijk werken, vestigen de Latijnsamerikaanse universiteiten ieder jaar een nieuwe school voor gespecialiseerde verpleegsters of verplegingsdeskundigen om beroepskrachten op te leiden die alleen in een ziekenhuis kunnen functioneren en apothekers die weten hoe ze hoe langer hoe gevaarlijker drugs moeten verkopen.

De wereld komt in een impasse waar twee ontwikkelingen op eenzelfde punt uitkomen: steeds meer mensen hebben minder elementaire keuzemogelijkheden. De bevolkingstoename wordt overal in de publiciteit gebracht en veroorzaakt paniek. Het verminderen van fundamentele keuzemogelijkheid, die werkelijk een oorzaak van angstige bezorgdheid is, wordt daarentegen voortdurend over het hoofd gezien. De bevolkingsexplosie maakt een geweldige indruk op de verbeelding, maar de steeds toenemende verschrompeling van het vermogen om zich maatschappelijke alternatieven in te denken wordt goedgepraat doordat men ze voorstelt als een vermeerdering van keuzemogelijkheid tussen verschillende kwaliteiten. De twee ontwikkelingen komen samen op een dood punt: de bevolkingsexplosie maakt dat er meer consumenten komen voor alles, van voedsel tot anticonceptionele middelen, terwijl onze kwijnende verbeelding zich geen andere manieren kan indenken om hun behoeften te bevredigen dan door de pakketten die nu te koop zijn in de bewonderde maatschappijen.

[p. 10]

Achtereenvolgens wil ik de aandacht vestigen op deze twee factoren, omdat ze naar mijn mening de twee coördinaten zijn die ons tesamen in staat stellen onderontwikkeling te omschrijven.

In de meeste landen van de Derde Wereld groeit de bevolking en evenzeer de middenklasse. Inkomen, consumptie en de welstand van de middenklasse nemen steeds toe, terwijl de kloof tussen deze klasse en de massa van het volk wijder wordt. Zelfs daar waar de consumptie per hoofd omhoog gaat, heeft de meerderheid van de mensen nu minder voedsel dan in 1945, minder werkelijke verzorging bij ziekte, minder zinvol werk, minder bescherming. Dit is gedeeltelijk een gevolg van de polarisatie in de consumptie en gedeeltelijk een gevolg van het ineenstorten van het traditionele gezin en de traditionele cultuur. Meer mensen lijden honger, pijn en ellende in 1970 dan op het eind van de Tweede Wereldoorlog, niet alleen in aantal, maar ook percentsgewijs van de wereldbevolking.

Deze concrete gevolgen van onderontwikkeling zijn overduidelijk; maar onderontwikkeling is ook een geestesgesteldheid en ze te begrijpen als een geestesgesteldheid of als een vorm van bewustzijn is het kernprobleem. Onderontwikkeling als geestesgesteldheid treedt daar op waar massabehoeften worden omgevormd in de vraag naar nieuwe soorten verpakte oplossingen die voor altijd buiten bereik van de meerderheid zijn. Onderontwikkeling in deze zin neemt snel toe, ook in landen waar het aantal klaslokalen, calorieën, auto's en ziekenhuizen eveneens toeneemt. De heersende groepen in deze landen bouwen diensten op die ontworpen zijn voor een rijke cultuur; als zij eenmaal de behoefte in deze richting hebben gemonopoliseerd, kunnen ze nooit aan de behoeften van de meerderheid voldoen.

Onderontwikkeling als een vorm van bewustzijn is een uiterste gevolg van wat we in de taal van zowel Marx als Freud ‘Verdinglichung’ of verzakelijking kunnen noemen. Onder verzakelijking versta ik het verharden van de waarneming van werkelijke behoeften tot de vraag naar massaal gefabriceerde produkten. Ik bedoel de vertaling van dorst in de behoefte aan een Cola. Deze soort verzakelijking komt voor in het manipuleren van primaire menselijke behoeften door grote bureaucratische organisaties die erin geslaagd zijn de verbeelding van de potentiële verbruikers te beheersen.

Laat mij terugkeren tot het voorbeeld dat ik gaf op het gebied van het onderwijs. De intense propaganda voor schoolgaan leidt tot zulk een nauwe identificatie van schoolbezoek en onderwijs dat in het alledaagse spraakgebruik de twee termen verwisselbaar zijn. Wanneer eenmaal de verbeelding van een hele bevolking is ‘geschoold’ of geïndoctrineerd om te geloven dat de school het monopolie heeft van formele opvoeding, dan kan men

[p. 11]

van de ongeletterden belasting heffen om gratis middelbare-school- en universiteitsonderwijs te verschaffen aan de kinderen van de rijken.

Onderontwikkeling is het resultaat van het steeds hoger opdrijven van aspiraties door het intensief aanprijzen van ‘patent’ produkten. In deze zin is de dynamische onderontwikkeling die nu plaats heeft, precies het omgekeerde van wat ik geloof dat onderwijs en opvoeding is: beginnen oog te krijgen voor menselijke mogelijkheden en 's mensen creatieve krachten gebruiken om menselijk leven te bevorderen. Onderontwikkeling echter houdt in dat het sociaal bewustzijn capituleert voor kant en klaar verpakte oplossingen.