Streven. Jaargang 23

[p. 1102]

De atoombom en de Vlaamse Pers augustus 1945
Dolf Cauwelier

Vijfentwintig jaar geleden, maandag 6 augustus 1945 om 9.15 u., loste kolonel Tibbets, de piloot van de B-29 bommenwerper ‘Enola Gay’, de atoombom boven Hiroshima. Cultuurhistorici spreken over die gebeurtenis als over ‘een mutatie van de mensheid’. Zijn wij ons daar op het ogenblik zelf direct helemaal bewust van geweest? Eén ding is zeker: het bewustzijnsproces verliep in 1945 nog veel trager dan vijfentwintig jaar later, laten we zeggen op 21 juli 1969, 3.56 u., toen miljoenen mensen via de televisie van seconde tot seconde getuige waren van de eerste menselijke voetstap op de maan, die ‘grote sprong voorwaarts van de mensheid’. Een generatie die eraan gewend is geraakt via de media de actualiteit op de voet te volgen, kan zich slechts moeilijk een idee vormen van de versnelling die zich in die vijfentwintig jaar heeft voorgedaan in communicatie en bewustzijn. Het loont daarom de moeite eens vluchtig na te gaan welke weerklank de eerste atoombom heeft gevonden in de dagbladpers van augustus 1945¹.

Ik heb de augustusedities van zes Vlaamse kranten onderzocht: De Roode Vaan (communist), De Nieuwe Standaard en Het Handelsblad van Antwerpen (katholiek), Vooruit en Volksgazet (socialist) en Het Laatste Nieuws (liberaal). Ter vergelijking heb ik daarnaast La Libre Belgique gecontroleerd, toentertijd nog veel gelezen in Vlaanderen.

De bom ontploft op 6 augustus in de morgen; dezelfde dag om 11 u. wordt er mededeling van gedaan in een persconferentie in het Witte Huis. Toch duurt het tot 8 augustus voor de meeste Belgische krantelezers er iets over vernemen. Slechts drie kranten (Het Laatste Nieuws, De Nieuwe Standaard, La Libre Belgique) vermelden de gebeurtenis in hun nummer van dinsdag 7 augustus. Alleen Het Laatste Nieuws wijdt er die dag een hoofdartikel aan: het Reuter-bericht over de persconferentie van president Truman krijgt er volgende kop en ondertitels: ‘Een nieuw Amerikaansch

1 Het onderzoek is gedaan in opdracht van de Vlaamse Televisie, als een onderdeeltje van een serieprogramma in voorbereiding.

[p. 1103]

wapen. - De atomische bom uitgevonden. - Reeds tegen Japan gebruikt. - 2.000 maal sterker dan de Britsche 10-ton-bom’. La Libre Belgique signaleert de bom in haar ‘Dernières Nouvelles’ van 7 augustus en wijdt er 29 regeltjes aan op pagina 2.

Kwantitatief is het aantal artikelen dat in de loop van augustus aan de A-bom wordt gewijd, niet zo groot. Tijdens de eerste week wordt er in alle kranten praktisch dagelijks over geschreven. De tweede bom op Nagasaki (9 aug.) krijgt echter niet eens overal een eigen titel. Reeds op 10 aug. noteert De Nieuwe Standaard: ‘De oorlogsverklaring van de U.S.S.R. aan Japan heeft de atoombom op het achterplan van de actualiteit gebracht’. In de week van 13 augustus verzwakt de aandacht voor de bom. Iedere krant heeft gemiddeld slechts één nummer waarin er iets over vermeld wordt. Tegen het einde van de week van 20 augustus is er weer een opflakkering van belangstelling. Men verneemt dan de eerste, zij het nog heel vage, berichten over de gevolgen van de ‘mysterieuze’ straling. In de vierde week vinden we in heel de Vlaamse pers nog slechts twee commentaartjes (in Vooruit en Volksgazet). Merkwaardig alleszins is dat De Roode Vaan alleen de eerste week iets over de bom schrijft en er verder heel de maand over zwijgt.

Voor hedendaagse televisiekijkers is het eveneens treffend te moeten vaststellen dat er in de Vlaamse kranten van augustus 1945 geen enkele foto werd gepubliceerd van de atoombom op Hirosjima noch van de aangerichte vernieling. Slechts één krant drukt een foto af (overgenomen uit de Engelse People) van de klassieke paddestoel-wolk: de bom op Nagasaki in Vooruit van 15 augustus. Behalve een paar foto's van atoomgeleerden en van ‘de fabriek van Oak Ridge waar de atomische bommen werden vervaardigd’ in Volksgazet (10 en 11 aug.), wordt er verder geen beeldinformatie verstrekt. De Nieuwe Standaard, Het Laatste Nieuws, Het Handelsblad van Antwerpen en La Libre Belgique publiceren geen enkele foto.

Voor haar berichtgeving is de Vlaamse pers van 1945 uitsluitend aangewezen op de buitenlandse (vooral Amerikaanse en Engelse) persagent-schappen. Geen enkele krant kan natuurlijk een reporter ter plaatse sturen. Men registreert gewoon de feiten zoals ze door de Amerikaanse voorlichtingsdienst worden gedicteerd. Nogal gelaten. Niet zo onmiddellijk goed wetend wat ervan te denken.

Dit was trouwens ook het lot van de wereldpers. Generaal Leslie Groves, de leider van het reusachtig Manhattan-Project (de codenaam voor de atoombommenproduktie in de geheime steden Hanford, Oak Ridge en Los Alamos) vertelt in zijn memoires dat op de nochtans duchtig aangekondigde persconferentie van 6 augustus slechts een paar top-reporters aanwezig

[p. 1104]

waren. Pas toen men hoorde dat het ging over ‘meer dan 20.000 ton TNT’ kwamen de hoofdredacteuren in beweging. Verschillende wetenschappelijke medewerkers werden onmiddellijk teruggeroepen van vakantie: ‘Then as the impact of this event began to be more fully realized, most newspapers published our releases in their entirety. This is one of the few times since governement releases have become so common that this has been done’². Die persconferentie was door het ministerie van oorlog tot in de kleinste details voorbereid geworden. In geen geval zou enig militair geheim onthuld worden. De enige vakjournalist wiens hulp men had ingeroepen, William Laurence, wetenschappelijk medewerker van The New York Times, en die in een observatievliegtuig de raid op Nagasaki zou meemaken, was tevoren stevig geïndoctrineerd. In latere officiële berichten zou b.v. het gevaar van de straling zoveel mogelijk verdoezeld worden.

Vanaf het eerste ogenblik worden de berichten over de enorme verwoesting (‘Hiroshima verpulverd’, in De Standaard van 10 aug.; ‘Een regen van vuur en staal. Hirosjima in puin’ in Het Laatste Nieuws van 9 aug.; ‘De atoombom op Hirosjima kostte aan 150.000 Japanners het leven’ in Vooruit van 10 aug.) gecombineerd met verklaringen over de fantastische voordelen die de atoomkracht in de toekomst zou opleveren: ‘Een wetenschappelijke revolutie: de atoomkracht’ in De Nieuwe Standaard van 8 aug.; ‘Technische revolutie die 2 miljard dollar kostte en waarvan de gevolgen onberekenbaar zijn’ in Vooruit van 8 aug.; ‘Het is maar te hopen dat deze uitvinding als oorlogswapen zoo spoedig mogelijk voor goed verdwijnt en daarentegen als ontwikkeling eener volledig nieuwe bron van energie op economisch gebied den ruimst mogelijken weerslag zal vinden’ in Het Handelsblad van Antwerpen van 8 aug., Deze twee hoofdbestanddelen van het nieuws haalden zij uit de persconferentie van president Truman die ook aldus zorgvuldig was uitgebalanceerd.

Behalve De Roode Vaan noteren ook alle kranten dat ‘Truman en Churchill besloten tot gebruik van de atoombom om millioenen menschenlevens te besparen’ (titel van Volksgazet, 18 aug.). En bijna in alle kranten kan men de passage uit de rede van president Truman lezen waarin hij zegt: ‘De atoombom is te gevaarlijk om haar in handen te laten van een wereld zonder wet. Daarom hebben Groot-Brittannnië en de V.S., die het geheim van hun produktie bewaren, niet het inzicht dat geheim bekend te maken zoolang het niet mogelijk zal zijn een controle uit te oefenen die ons, alsmede de rest van de wereld, tegen het gevaar van een totale vernietiging zal beschermen’ (cfr. De Nieuwe Standaard, 11 aug.)³.

2 Leslie R. Groves, Now it can be told. The inside story of the development of the atomic bomb, London, 1953, p. 331.

3 Vgl. Paul Struye in La Libre Belgique, 13 aug.: ‘La bombe atomique paraît bien être enfin l'arme dont la possession exclusive suffit à celui qui en fait usage pour imposer irrévocablement sa volonté et sa maitrise à n'importe quel adversaire (...) Il n'en faut pas moins souhaiter que de telles méthodes soient à l'avenir proscrites par les conventions internationales’.

[p. 1105]

Niet alleen wordt het feit van de atoombom verteld, de kranten wijden er ook commentaren aan. Uitgenomen in De Roode Vaan lopen die commentaren nogal parallel.

Wat het politiek en militair aspect van de a-bommen betreft, wijzen de meeste kranten erop dat de atoombom het einde van de Japanse oorlog ten zeerste heeft bespoedigd: op 11 augustus titelt De Nieuwe Standaard: ‘Twee Atoombommen.... en de oorlog is uit!’; en in Het Laatste Nieuws van 8 augustus schrijft M. Stijns: ‘De aankondiging dat de Amerikanen in den strijd tegen Japan voor de eerste maal gebruik gemaakt hebben van een atoombom, die een geweldige vernieling veroorzaakt, heeft de hoop doen ontstaan dat het einde van den oorlog in het Verre Oosten zal bespoedigd worden’. Pas tegen het einde van de maand komt men te weten dat Japan ook zonder atoombom gecapituleerd zou hebben, omdat het door de ‘gewone’ bombardementen (in Tokio vielen op één nacht meer slachtoffers dan in Hirosjima) en door de inwendige economische instorting op de knieën werd gedwongen: ‘Zelfs zonder de atoombom was de slag gewonnen’ (Vooruit, 31 aug.).

Van bij de aanvang heeft echter De Roode Vaan de politieke waarde van de atoombom proberen te relativeren. Op 8 augustus is zij trouwens de enige krant die nog met geen woord rept over Hirosjima. Die dag spreekt zij enkel over de eerste atoomproef van juli in de woestijn van Alamogordo. Net of zij wacht op de Russische oorlogsverklaring. Want niet de A-bom, maar wel de Russische oorlogsverklaring aan Japan beëindigt de oorlog: ‘Alleen het Roode Leger kan de Japansche troepen overwinnen’ en ‘De Aatoombom is nog geen politieke bom’ titelt zij op 10 aug.

Ook wat het economisch aspect van de atoomkracht betreft, laat De Roode Vaan een ander geluid horen. Waar De Nieuwe Standaard enthousiast vertelt: ‘Associated Press meldt uit Washington dat wetenschapsmensen het aanwenden van atomische bommen tegen Japan beschouwen als het begin van een nieuw industrieel tijdperk. Zij meenen dat het mogelijk zal worden met het atomisch procédé uit één gram brandstof voldoende energie te halen om een auto gedurende 1.000 uren te laten rijden’ (8 aug.), en Volksgazet bloklettert: ‘Van vreeselijkste uitvinding tot grootste weldaad’ (28 aug.), laat de communistische krant zich vrij sceptisch uit. ‘Er is alle

[p. 1106]

aanleiding voor een meer afwachtende houding aan te nemen. Want wie nog in het geheugen heeft hoe de ontdekking die Einstein in 1919 deed, dat het licht in het zwaartekrachtveld der zon een buiging ondergaat, door de pers werd voorgesteld, weet ook, hoe men zich hoeden moet voor de onbedachtzaamheid der journalisten, die alles in hun winkel gebruiken kunnen, als het maar sensatie is. (...) De atoombom is slechts een klein hoofdstukje in de geschiedenis van het probleem der vrijmaking van de atomische energie. We hopen dat ze geen aanleiding zal geven tot al te veel nutteloze toekomstvoorspiegelingen’ (9 aug.)⁴. En na 11 aug. wordt er in De Roode Vaan verder over gezwegen. Dit schijnt zowat de echo te zijn van wat zich in de Russische pers afspeelde. ‘Het bericht van de bom op Hirosjima werd in de Russische kranten nauwelijks genoemd, over de bom op Nagasaki werd helemaal niet gesproken. Voorlopig werd de Russische bevolking helemaal niet voorgelicht over het atoomprobleem’, zegt Robert Jungk⁵.

De morele aspecten van de atoombom komen in de maand augustus nauwelijks ter sprake. Alleen De Nieuwe Standaard gaat erop in. Onder de titel ‘De Verzoeking van Lucifer’ schrijft de editorialist van 17 aug.: ‘Indien er over een eeuw nog menschen zijn, want dat wordt nu de vraag, zullen zij het herdenken dat in 1945 het laatste schot uit den oorlog viel en het prae-atomisch tijdperk werd afgesloten. Iets vangt nu aan, waarvan wij slechts kunnen gissen waarheen het ons leiden kan. Maar dit weten wij: op één dag, in 1945, door het loslaten der eerste atoombom, heeft de mensch zijn lotsbestemming en zijn conditie als leveling grondiger gewijzigd dan door al zijn streven sinds het begin der tijden. (...) Iets is van onze planeet verdwenen: de bestaansveiligheid. Iets is er bijgekomen: een potentiële gesel, vervaarlijker dan alle gekende natuurrampen en cataclysmen. De Antichrist woont nu onder ons en wij weten hem wonen: in de laboratoria waar de nucléaire experimenten doorgevoerd worden. Eén wet kan ons nog redden voor de ontketening der apocalyptische gruwelen en

4 Vgl. Fernand Baudhuin in La Libre Belgique, 25/26 aug.: ‘Ainsi donc, la libération de la puissance atomique, tout en constituant un splendide succès scientifique, n'aura une importance économique que moyennant la réalisation de plusieurs conditions qui présentement sont encore à l'état inconnu. Il est prématuré non seulement de condamner les autres sources d'énergie, comme le charbon, mais aussi de considérer que l'énergie atomique puisse avoir pour notre génération des conséquences économiques révolutionaires’. Aan het eind van het jaar (30 dec.) wordt in De Spectator, weekeindblad van De Nieuwe Standaard, onder de titel ‘Kleine balans van een groot jaar’ een economisch jaaroverzicht gegeven waarin met geen woord gerept wordt over de atoomenergie.

5 Robert Jungk, Licht van duizend zonnen. Het noodlot der atoomvorsers, Amsterdam, p. 257.

[p. 1107]

letterlijk voor het vergaan der wereld: de wet der Liefde. Begrijpen de menschen dat niet en halen de haat en het wantrouwen het boven de verzoening en de broederlijkheid, dan gaan wij regelrecht, naar het woord van Mauriac, naar planetaire zelfmoord’. Onder de titel ‘De Atoombom en de vrede’ schrijft echter J. Hoste: ‘De beschaafde wereld heeft alle reden om vertrouwen te stellen in President Truman’ (Het laatste Nieuws, 13 aug.). Wanneer op het einde van de maand de eerste gegevens binnenlopen over de stralingsgevaren van de a-bommen, beperken de kranten zich tot loutere berichtgeving, zonder verdere commentaar. En toch meenden zij toen: ‘Te Hirosjima zal gedurende 75 jaar geen levend wezen kunnen voortbestaan’. (Vooruit, 26 augustus, Reuter-bericht).

Merkwaardig tenslotte is het feit dat geen enkele krant het nodig acht dieper in te gaan op de onthulling dat Belgisch Kongo een belangrijke rol heeft gespeeld in het tot standkomen van de atoombom door de levering van het noodzakelijke uranium. De Nieuwe Standaard schrijft wel: ‘Zeker een nieuwe rijkdom voor onze kolonie, maar wellicht een reden te meer voor ons om waakzaam te zijn met betrekking tot het Rijk overzee’ (18 aug.), doch schijnt niet te beseffen dat er zonder het Kongolese uranium gewoon geen bom bestaan zou hebben, noch dat de Belg Edgar Sengier, de voorzitter van de Union Minière du Haut Katanga, op eigen verantwoordelijkheid zó'n beslissende rol in de uraniumlevering heeft gespeeld, dat hij er in 1946 de Amerikaanse ‘medal of Merit’ (de hoogste onderscheiding voor niet-militairen) voor zou ontvangen. Volksgazet, die op 9 aug. titelt: ‘Belgisch-Congo speelde een der hoofdrollen’, gaat het evenmin verder uitpluizen⁶.

6 Over de rol van Belgisch Kongo in de uraniumlevering, cfr. P. Ruys, Het uranium van Kongo en de wereldpolitiek, in Streven, december 1963, pp. 209-220.