Streven. Jaargang 23

[p. 987]

S.v.p. wat dromen over Brazilië en nog zo wat
Editoriaal

Zou dat het zijn - dat ik eigenlijk schuimbekkend, stoomafblazend door onze lage landen moest gillen maar het niet durf, verlamd door de hemel weet welke bedachtzaamheid? Is er sprake van ‘het verloren gaan van het particulier zonderlinge van een geval door het algemeen zonderlinge’ gelijk Gombrowicz ergens schrijft?

Maart jl. kwam ik vanuit Brazilië naar Nederland terug. Gedreven door impulsen die met van alles te maken hebben en waarvoor ik daarom een nieuwe taal vervaardigen moet - is een taal trouwens ooit ‘voorhanden’? Het is zonderling, ja. Dat een land - Brazilië - symbool staat voor een heel psychisch veld van onzekerheden, sinds kort. Je weet van niets, of doet alsof. Je hoort van terreur, dus protesteer je. Je ziet ze voetballen en de pijn is weer gestild. Voor Europa lig je niet wakker. We hebben verder West en Oost (wel akelig, maar nou ja) en de Derde Wereld. Maar het schema kraakt.

Sijpelt thuis een lieve ‘irrationaliteit’ de scheuren en spleten van onze net gestukadoorde super-maatschappij binnen, bepaald grimmig zijn de gezichten van al die inbreuken op onze stilzwijgende panorama's, Biafra, Zuid-Oost-Azië, Latijns-Amerika en wie volgt. Ik haal speciaal Brazilië voor het voetlicht omdat ik een beetje Braziliaan geworden ben, of liever een ‘uitgeklede Europeaan’. Ik voel de drempel. Iets irriteert. Ik wil dit mechanisme aan de tand voelen, iets ‘algemeen zonderlings’ vermoedend. Vandaar mijn bedachtzaamheid, wellicht.

Onbehagen sluipt op illegale voeten door de wereld. Hoe verkrijgt de mens van de vorderende 20ste eeuw eindelijk een levensgevoel dat in overeenstemming is met de kennis van de 20ste eeuw? Zoveel communicatie en zoveel wetenschap - ontbreken dus wérkelijk alleen nog de drugs? Tussen twee kusten, twee weken verloren op de oceaan, kom je tot nadenken. Oog in oog met de zwijgende oerkrachten van de natuur.

Wij stevenden op het Noordelijk Halfrond af, met zijn kathedralen, zijn twijfelachtig geworden restanten van utopieën. Nu gevangen in neurosen

[p. 988]

van ‘te veel’, ‘te weinig’, spiraal van opgeschroefde behoeften en kritiek, jachtige benzine-samenleving vol stoplichten en blauwig overwoekerd door beeldbuisbacil. Maar ook driftig workshop en ludieke oefentuin van alternatieven.

(Zegt een vriend - hij houdt veel weekbladen bij -:

je kunt niet meer van een tuintje genieten zonder argwaan te moeten koesteren omtrent het imperialisme van de tuinman, de biologische verpesting van de rozestruikjes en de laatste politieke nota van de grootgrondbezitter die achter de beukeblaadjes loert. De buurman is laatstelijk psychiatrisch mishandeld. Er zijn vertakkingen met de ondergrondse Anti-Oppositiedoor-Pedofiele-LSD II-Panthers, benevens een brief van oktober '67 waar compromitterende illegaliteiten aan het licht komen ten aanzien van bollen-transacties via het zogenaamde Ontwikkelings-Subcomité voor Oost-West-Angola, enz. enz.).

Nou, en Brazilië dan?

Brazilië is immers dat land waar het schandaal van onze westerse uitbuiteconomie, het imperialisme van de USA en de terreur van een militaire dictatuur zo ongeveer de Kafka-achtige nachtmerrie samenballen die wij hijgend zitten te verdringen? En dus - ja, en dus wát? Ik weet het niet, maar aldus gesteld gaat zulk een vraag van veel te veel vermeende zekerheden uit om echt een vraag te zijn. Wat is bovendien de ‘inzet’, waar gaat het om, waarvoor komen we eigenlijk op?

Een echte vraag zou kunnen zijn: wat is dat Brazilië? wat gebeurt daar, in de meest volledige zin van het woord, net zoals ik mij dat dien af te vragen als ik mijn buurman ontmoet die kennelijk ergens mee zit. Gaat het niet om de volledigheid van een leven, een geschiedenis, een hoogst samengesteld netwerk van specifieke factoren, krachten, tegenkrachten, mislukkingen, uitkomsten? Maar nu het meest zonderlinge: met al onze protesten, met al die weggeduwde onzekerheden - waar is de Braziliaanse mens? Bij notabene niemand minder dan Karl Marx lees ik de waarschuwing dat ‘het voor alles te vermijden is, de maatschappij als abstractie tegenover het individu vast te leggen’. De knelpunten mogen in zijn tijd enigszins anders gelegen hebben, de verdere geschiedenis van Oost én West ontmaskert tot op de dag van vandaag dezelfde demon: het individu wordt altijd opgeofferd. Is altijd maar het ‘materiaal’, de pion, nummer X op de lijst.

Wat gebeurt er met de mens in Brazilië - een interesse die bijna irriteert, een micro-vraag die we met een glimlach afdoen. Ik dring aan: ja de doodgewone Braziliaanse mensen, hoe leven die, wat gaat er in hun om? Zijn zij onze obsessie of is dat het wapengekletter van onze ‘structurele veranderingen’?

[p. 989]

De volkeren van het Zuidamerikaanse continent hebben (op de enkele grote, steeds sneller groeiende stedelijke centra na) tot voor kort in een spreekwoordelijke lethargie voortgesluimerd.

In onze ogen waren ze koloniën, secundaire invloedssferen. Grondstoffen-producenten en voorts garnering van exotische vakanties. Emigratielanden. Missielanden.

Intern waren de horizonten altijd klein. Buurlanden die tot concurrentie konden aanzetten, te ver. Men berustte in het lot dat door de overgeërfde machtsverhoudingen werd bepaald.

En men leefde, ja lééfde - wat weten wij daarvan? Arm en ook rijk met een weelderige natuur, arm en ook rijk, met geboorte en dood. Met kinderen, met de zon en de regen, rivieren, wouden, plantages. En kleine steden, met pleinen, kinderen in schooljurken en de conversatie die reikte tot de heuveltoppen in het rond.

Die nevel is nu begonnen op te trekken. Of niet?

Zeker is dat het Noordelijk Halfrond zichzelf nu pijnlijk weerspiegeld begint te zien in wat daar plaats vindt. De eigen bedreigingen, thuis ingekapseld en verdrongen, worden weerspiegeld in de Braziliaanse terreur. En de wisselwerking rijst omhoog - de nachtmerrie van de ‘macht’ doemt overal tegelijk op.

In Brazilië zelf is een heel ander proces gaande. Of niet? De One-manprofeet van Recife, Helder Cámara, kwettert een boodschap rond die vooral voor óns bestemd is. Hij is een katholieke bisschop en hij ziet zijn land in de ban van een Spiraal van Geweld die eigenlijk helemaal westers is. Hij ziet die krankzinnige krachtmeting, wil - met een hoop tegen alle hoop in - de mens voor het voetlicht halen. Ja, in zijn land, in zijn werelddeel, in deze wereld, die bijna onmogelijke mogelijkheid. Zowaar! De mens! Niet ‘de rechten van’, ‘het systeem van’, ‘de princiepen van’, maar jan en piet, josè en lúcia.

Is er een ander proces gaande? Met als inzet de eigen kwaliteiten van dit volk? Ik zie met name die a-politieke identiteit, die kwaliteit van menselijkheid die ‘gepolitiseerd’ kan worden, maatschappelijk vaardig en bewustgemaakt, maar dan als een dérde mogelijkheid tussen ‘uitgebuite massa’ en verpolitiekte natie....

Maar ik ben iets ‘algemeen zonderlings’ op het spoor. Afmetingen die in ons gezichtsveld schuiven waar we geen raad mee weten. Wie iets van de wereld heeft gezien, voelt dat er nog ‘alternatieven’ liggen te sluimeren waar we geen besef van hebben. Ik ben uitgesproken geneigd het woord ‘utopie’ in ere te herstellen. Als iets waarzonder een ‘redelijke’ maatschappij onbestaanbaar is en onverteerbaar.

[p. 990]

Temidden van zoveel mechanismen die ons in hun ban houden - behoud, kritiek, escapisme - droom ik hardnekkig van een ander ‘mechanisme’: dat van de bacteriën die gaatjes in de kaas maken. We moeten de massa verdunnen door er nu doorheen te wandelen.

Wij lijken nu wel ver van Brazilië afgedwaald. Toch houd ik het er op dat dit de richting is waarin wij all over the world moeten gaan denken en handelen. De wérkelijke alternatieven liggen altijd in een richting die van onze normale maatstaven verwijdert.

Het gaat om een ‘kwalitatief nieuw menszijn’. Een kwalitatief nieuw ‘bezit nemen van de oppervlakte der aarde’. Het is de binnenzijde van een door fysiek-over-de-aardoppervlakte-bewegen verruimd interhumaan blikveld. Tussen Brazilië en Europa verloren op de oceaan, een hart vol heimwee en onzekerheid, erkende ik dat alleen mystieke termen adekwaat waren.

Het zou - in god weet welk een toekomst! - wel eens bijzonder zonderling en absurd kunnen blijken dat wij zo ziekelijk gedesintegreerd konden raken, dat we de cultivering (om niet te zeggen: de bezetenheid) van het samen-zijn, vanaf de relaties die zo voor de hand liggen tot aan het ongelooflijke potentieel van onderscheiden continenten, rassen en klassen altijd opofferden aan de demon van de gebruiksvoorwerpen, van de politieke en economische heerszucht, de obsessie van het ding- en grootheids-matige. Romantiek? Pessimisme? We hebben overal woorden voor. Ik denk dat het gewoon snakken naar adem is waar we ons eindelijk eens niet voor moesten schamen. De mensheid staat voor de immense opgave van een andere ethiek van de macht.

Waarom? Waarom durf ik dat te zeggen?

Ik laat het aan de lezer over of hij mijn geloof kan delen. Mijn hoop.

Peter Wiemers