Streven. Jaargang 23

[p. 883]

Buitenlandse politiek en economische expansie
Editoriaal

Enkele bijdragen in dit nummer handelen over het jachtterrein van de internationale politiek. Buntinx beschrijft de koerswijziging die Nixon heeft aangebracht in de Amerikaanse politiek in Zuid-Oost-Azië. Schneider geeft aan op welke manier Brezjnev de Oosteuropese ring van satellieten aan Moskou heeft vastgeklonken, mede om sterk te kunnen staan bij schermutselingen aan de Aziatische grenzen.

Amerika en Rusland, zo profeteerde De Tocqueville in 1840, zullen de supermachten worden van de toekomst. Wie de genialiteit van deze voorspelling wil achterhalen, dient te beseffen dat in 1840 Rusland met 50 miljoen inwoners en de Verenigde Staten met 25 miljoen bepaald niet met kop en schouders uitstaken boven de sterker geïndustrialiseerde gebieden van Duitsland, Frankrijk en Engeland. De economische rol van deze laatste drie landen was zelfs in 1914 nog alles-overheersend. Van de buitenlandse investeringen namen de Engelsen 44% voor hun rekening, Frankrijk - met name in Russische spoorwegen - circa 20% en Duitsland ruim 10%. In 1925 - de volgende verhoudingsgetallen stammen van Karl Deutsch - was het inkomen per hoofd in de Verenigde Staten met 541 weinig hoger dan in Engeland (477), terwijl Rusland met 101 nog ver achterbleef. In 1949 verhielden deze drie zich als 4 staat tot 2 staat tot 1. Rusland bevond zich echter in 1949 halverwege een periode van 40 jaar waarin het nationaal inkomen per hoofd van de bevolking iedere tien jaar met 40% groeide, zodat anno 1970 het eens roemruchte Engeland gepasseerd was.

De Tocqueville baseerde zijn voorspelling overigens niet op economische groei-getallen. Wat hem opviel waren de grote, deels lege gebieden in Amerika en Azië die te koloniseren zouden zijn. Om de bevolkingsgroei op te vangen had men nieuwe bestaansmogelijkheden naast de deur. Zo zou er een grote binnenlandse markt kunnen ontstaan binnen een geconsolideerd territoir, reikend van oceaan tot oceaan. Wereldrijken, zo wist De Tocqueville, waren dikwijls ten gronde gegaan aan hun verplichtingen jegens koloniën die door zeeën van het moederland waren gescheiden. Bij Ameri-

[p. 884]

ka en Rusland waren de thuisbases dermate omvangrijk, dat in de eeuw der centraal geleide democratie, die De Tocqueville voor zich zag, aan hen de wereldmacht zou toevallen. Spanningen ontstaan ook nu, omdat deze grote mogendheden - terecht of ten onrechte - hun veelsoortige grenzen als uiterst kwetsbaar ervaren: het Midden-Oosten, de Russisch-Chinese grenzen, Midden-Amerika, Zuid-Oost Azië en Midden-Europa. Van Tijn en De Moor belichten in dit nummer aspecten van het conflictveld in het Midden-Oosten, waarvoor ook verwezen moge worden naar de studie van Walter Laqueur van het Institute of Contemporary History te London, The Struggle for the Middle East 1958-1968, uitgegeven in 1970.

Politieke machtshandhaving c.q. -vergroting wordt, en werd, verdedigd met economische argumenten. ‘Indië verloren, rampspoed geboren’, zo leerden de Nederlanders eens zelf. De Russen rechtvaardigen hun dure politieke occupaties met visioenen over een geïntegreerde Oost-Europese Comecon. De Amerikanen achten zich gerechtigd en genoodzaakt economische belangen met politieke middelen te beschermen en omgekeerd politieke steunpunten economisch te doortimmeren. Ook voor de Europese staten geldt, dat de bijdrage tot de ontwikkelingssamenwerking zoveel mogelijk in het verlengde van de export van de eigen politieke invloedssfeer wordt geprojecteerd. (Men denke met name aan Frankrijk bij zijn poging het Midden-Oosten en de voormalige koloniën in Afrika economisch-politiek te binden). Binnen dat kader vallen verschillende ontwikkelingen die oud-minister D.U. Stikker vaststelt in zijn bijdrage over het Bedrijfsleven en Afrika. Doch de leuze ‘Indië verloren, rampspoed geboren’ is ook steeds weer aangevochten. Multatuli (1870) wees erop, dat de mankracht, het kapitaal en de mentale energie die Nederland in Insulinde tot gelding bracht, nadelig zou kunnen zijn voor de binnenlandse ontplooiing. En wie vaststelt dat na het verlies van Indië (1949) de economische groei in de Lage Landen eerst goed is ingezet, die moet in ieder geval vaststellen dat zowel de bouwers als de afbrekers van wereldrijken niet zonder meer fantasten zijn, zoals door beide groepen over elkaar wordt beweerd. De fundamentele kritiek op het Engelse wereldrijk stamt uit 1902. John Hobson schreef in zijn Imperialism dat het wereldrijk niet zozeer in het belang was van het volk doch meer van een select gezelschap investeerders en financiers. Beter was het, aldus Hobson, om de versluierde onderconsumptie op de thuismarkt te activeren en het verre wereldrijk op nuchtere wijze binnen de perken te houden. En ook dat is geschied. En wellicht tot tevredenheid van de Engelsen van 1984.

Anno 1970 komen ook binnen de wereldrijken Rusland en Amerika soortgelijke twijfels en vermaningen naar voren. Magdoff - voortbouwend op Hobson - heeft in de The Age of Modern Imperialism (1966) aangetoond

[p. 885]

dat het Amerikaanse wereldrijk een onrendabele investering is, die bovendien twijfelachtige militaire glorie oplevert en Amerika verleidt tot verwaarlozing van binnenlandse vraagstukken. Vanuit Rusland zijn de gegevens wat schaarser. Doch sinds het vertrek van Stalin (1953) is de groep van de gematigden die tegemoet wil komen aan de wensen van de bevolking omdat deze zich niet onbeperkt wil inspannen voor kostbare wereldpolitieke avonturen, sterker geworden. Ook de op dit moment grote wereldrijken moeten leren ‘huishouden’. Tot nu toe is iedere poging tot definitieve wereldoverheersing gekapseisd op foutieve calculatie betreffende het eigen vermogen.

Zou De Tocqueville hedentendage profeteren dat wij onderweg zijn naar een wereld die uit een tiental min of meer autonome regio's zal gaan bestaan? Een pluriforme machtsconfiguratie? Iedere machtige teruggedrongen binnen de grenzen van het hem toegemeten territoir, afgeperkt door zeeën en landengtes? Geconcentreerd op de raskenmerken en cultuurprofielen van het eigen continent? Uit zelfbehoud geneigd tot deling van macht en welvaart? En gestuwd in de richting van de harmonisering van de eigen samenlevingen?

Waarschijnlijk niet, omdat harmonie voor de mensen met hun driften te weinig interessant lijkt. Dat houdt in dat de ‘buitenlandse’ wereld nog lange tijd het jachtterrein zal blijven of, zo u wilt, de circuspiste waar halsbrekende toeren applaus van het publiek uitokken. Doch in afnemende mate, omdat de kritiek van hen die zich van de gevaren rond het wereldspel en de knikkers bewust worden, groeiende is.

Th. de Jong