Streven. Jaargang 23

[p. 734]

Politiek Overzicht

Internationaal

Herstel Russische invloed in de communistische wereld?
Tsjecho-Slowakije

Gedurende een periode van twintig jaren, beginnende in 1948, leek de Russische invloed in de communistische wereld voortdurend te verminderen. De onderlinge meningsverschillen binnen de Kominform kwamen het eerst te voorschijn bij het eigengereide optreden van Tito in Joego-Slavië, maar men zag dit aanvankelijk als een incidenteel gebeuren en gaf Tito weinig kans op het volgen van een eigen politiek. Pas langzaam werd het duidelijk, dat deze ‘revisionistische’ ketter zegevierde en de eerste bres sloeg in de monolithische eenheid van het communistisch blok.

De Hongaarse poging in 1956 mislukte door het stalinistisch optreden van de man die een einde maakte aan de Stalin-verafgoding, Kroesjtsjev, maar hij kon niet verhinderen, dat in hetzelfde jaar Gomoelka in Polen een eigen, meer Pools nationalistische richting insloeg. Toen ook Peking-China deed wat allang - o.a. door Stalin - verwacht was en zich niet meer als aan Moskou ondergeschikt wilde laten behandelen, gingen er steeds meer stemmen op voor een polycentrisme binnen de communistische wereld.

Roemenië trachtte - tot nu toe met succes - zich economisch zelfstandig te maken en rebelleerde tevens tegen de politieke overheersing van Moskou, waarbij het vanzelfsprekend meer dan alleen sympathie ontmoette bij de Joegoslavische president, Tito. En niet alleen binnen het gebied van door Rusland overheerste staten bleek de neiging tot grotere zelfstandigheid aanwezig. De grootste communistische partij buiten het Oostblok - de Italiaanse - stelde zich reeds n.a.v. de Hongaarse inval in '56 onafhankelijk op en liet steeds meer kritische geluiden horen t.a.v. de in Moskou gedecreteerde politiek. Ook de op een na grootste partij in het W., de Franse communistische partij, trachtte een meer onafhankelijke koers te varen.

Dit alles is van grote invloed geweest op de ontwikkeling in Tsjecho-Slowakije, waar de Stalinist Novotny in januari '68 ten val werd gebracht en Dubcek probeerde de liberalisatie door te voeren en het communisme een menselijk gezicht te geven. Toen bleek echter, dat dit Moskou te ver ging. Vlak aan de Russische grens en omgeven door de DDR, Polen en Hongarije werd de liberale koers in Praag te gevaarlijk voor de positie van Brezjnew, Ulbricht en Gomoelka en dus werd er in augustus '68 een einde aan gemaakt.

[p. 735]

Moskou manoeuvreerde echter uiterst tactisch; tot maart '69 bleef Dubcek belast met de uitvoering van voor Tsjechen en Slowaken eigenlijk onaanvaardbare maatregelen en kon men nog vertrouwend op het prestige van Dubcek hopen, dat er mogelijk toch nog iets van de liberalisatie kon gered worden. Deze kans werd echter tot vrijwel nihil gereduceerd toen op 17 maart '69 Husak als partijleider optrad. Sedertdien volgden de hardere maatregelen elkaar snel op. Beperking van de vrijheid van drukpers in de ruimste zin van het woord; optreden tegen de protesterende studenten; vervanging van redacties van dagbladen en tijdschriften door trouwe communisten. Druk ook op de vakbeweging, die nu onder leiding van Polacek zich wel achter Husak plaatste, maar tenminste in het begin nog de politieke rol wenste te blijven spelen die zij onder Dubcek had geleerd; Polacek moest dit wel zo stellen, daar hij zelfs over deze verklaring al moeilijkheden kreeg met zijn achterban. Pas later zal hij de eis laten vallen.

Ook Husak tracht tactisch op te treden. Een fervent voorstander van Moskoutrouw is hij niet, maar wel een realist; mogelijk was hij oprecht toen hij verklaarde, dat hij het democratiseringsproces zou voortzetten en dat er in het voorjaar van '70 - als de rust gehandhaafd bleef en de binnen- en buitenlandse toestand genormaliseerd zou zijn - parlementsverkiezingen zouden gehouden worden, maar hij zal van de tussenzin geen spijt hebben gehad, want later verlengde de regering de zittingsperiode van de federale en nationale parlementen tot 31 december 1971 en stelde zo de verkiezingen minstens twee jaren uit. Steeds feller werden ook de aanvallen op Dubcek, die langzaam buiten spel werd gezet en tenslotte tot ambassadeur in Ankara werd benoemd ondanks het feit, dat hij evenals Smrkovsky weigerde op een vergadering van het Centrale Comité schuld te bekennen. Intussen wist Husak zijn bevoegdheden uit te breiden en werd hij hoofd van de afdelingen politieke zaken, defensie en staatsveiligheid, maar hij moest zich ook de benoeming van de pro-Russische Strougal als zijn plaatsvervanger laten welgevallen.

De verjaardag van de invasie zag men met zorg tegemoet; de vrij algemene boycot van het openbare leven op die dag werd echter geweten aan contra-revolutionaire elementen en buitenlandse invloeden, die echter geen massale steun zouden hebben gekregen. Toch vormden zij de aanleiding tot de afkondiging van strenge noodwetten, die vooropig tot eind '69 van kracht zouden blijven. Een uiterst voornaam punt is natuurlijk het oordeel over de invasie zelf. Hoorde men aanvankelijk slechts sporadisch een stem die de interventie rechtvaardigde, met de dank zij Russische steun krachtiger wordende reactie en de daarmee samenhangende fellere kritiek op Dubcek, Smrkovsky, Sik e.a. werd er ook meer gepleit voor dank aan de Warschau-pact-landen. In het begin ging Husak nog niet zover, dat hij de invasie goedkeurde, maar lang kon hij deze houding van hoogstens niet-afkeuren niet meer volhouden. Als de minister van onderwijs de interventie aanduidt als middel om een contra-revolutionaire putsch te voorkomen, is dit de inleiding tot de volledige goedkeuring door het Centrale Comité der partij, dat openlijk verklaart, dat er geen sprake was van bezetting of onderdrukking van de vrijheid. Als dan nog het Tsjechoslowaakse federale parlement

[p. 736]

de Warschau-pact-landen dankt voor hun optreden en in een gemeenschappelijk Tsjechisch-Russische verklaring dit alles nog eens wordt aangedikt, kunnen wij niet verwachten, dat er voorlopig nog sprake zal zijn van terugtrekking van de Russische troepen. Steeds duidelijker is het, dat Moskou hier een halt heeft toegeroepen aan het onafhankelijkheidsstreven van de satellietstaten en er in geslaagd is althans hier de Russische zeggensmacht volledig te herstellen.

Frankrijk

Het lijkt er op, dat Moskou ook elders probeert afwijkende communistische partijen weer in het gareel te brengen. In dit verband wijzen wij op de ontwikkeling in Frankrijk. De Franse communistische partij sprak - tot ieders grote verbazing - onmiddellijk op 21 augustus '68 haar veroordeling uit over het Russische optreden in Tsjecho-Slowakije. Daarna week zij voor het eerst in haar geschiedenis af van de Moskouse lijn en sprak duidelijk uit, dat inbreuk op de soevereiniteit van een ander land ontoelaatbaar was, daarmee de Brezjnewdoctrine afwijzend. In deze periode verdween de zeer Moskou-gezinde Jeannette Thorez-Vermeersch, weduwe van de vroegere partijvoorzitter, uit het Centrale Comité, daar zij het optreden van Rusland wel afkeurde maar het ook onder allerlei voorwendsels trachtte goed te praten. Bij deze gelegenheid kreeg echter ook de partij-ideoloog Garaudy een berisping, omdat hij veel verder wilde gaan dan het CC in de veroordeling van het Russische optreden.

Het officiële standpunt der Franse partij begon echter te veranderen. Een jaar later heette het, dat Tsjecho-Slowakije slechts een meningsverschil in een bepaalde kwestie was en dat de solidariteit daardoor niet was aangetast. Met deze gewijzigde zienswijze ging fellere kritiek op 't standpunt van Garaudy gepaard, hetgeen de laatste overigens niet verhinderde zijn ideeën verder uit te werken. Hij ziet de Sovjet-Unie als schuldig aan de crisis in het internationaal communisme vooral door haar optreden tegen andere communistische staten; het Stalinisme is inherent aan het gecentraliseerd bureaucratisch systeem en niet te verklaren uit de persoon van Stalin. Hij waarschuwt voor een neo-Stalinisme en pleit voor vrije meningsuiting binnen de communistische partij in Frankrijk; hij voorziet wel een technische en wetenschappelijke revolutie, maar meent dat deze niet noodzakelijk veroorzaakt hoeft te worden door een communistisch regime. Hij ziet verschillende wegen naar de verwezenlijking van het ideaal en aanvaardt de mogelijkheid van verbetering van het kapitalistisch systeem. Deze opvattingen - waarnaast hij nog probeerde om Christendom en Communisme tot elkaar te brengen - kosten hem begin februari van dit jaar zijn zetel in Politbureau en het Centrale Comité. Hij blijft gewoon lid, maar aangezien hij op het gehouden congres vasthield aan zijn veroordeling van het partijcentralisme en de Russische interventie, zou het niemand verbazen als zijn royement niet ver af was.

Laos

Terwijl op de besprekingen in Parijs over Vietnam geen enkele vooruitgang wordt

[p. 737]

gemaakt en de situatie in Vietnam zelf betrekkelijk rustig zou kunnen genoemd worden, begint men zich meer zorg te maken over de ontwikkeling in Laos en vooral over de geheimzinnigheid die de regering in Washington hierover handhaaft. Men ziet wel in, dat hulp aan de regering in Laos samenhangt met Vietnam; als nl. de V.S.-troepen uit Vietnam weg trekken is het natuurlijk van belang, dat het naburige Laos niet door N.-Vietnam onder de voet wordt gelopen. Ook erkent men, dat Laos belangrijk is voor Hanoi, daar het kan dienen als bescherming voor N.-Vietnam en tevens de Ho Tsji Minh-route ter bevoorrading van N.-Vietnamese en Vietcong-troepen in Z.-Vietnam beveiligt.

De traditionele poging van de Pathet Lao, gesteund door N.-Vietnamese troepen, om de Vlakte der Kruiken te heroveren - die even traditioneel slaagde - verwonderde niemand, maar in tegenstelling met vorige jaren werd het offensief voortgezet in de richting van de weg die de hoofdstad Vientiane met de residentie Luangprabang verbindt of naar het Amerikaanse hoofdkwartier in Sam Thong. In beide gevalen zou Washington in een situatie kunnen komen, waarin het aan zijn prestige verplicht meent te zijn of zich beroepend op militaire noodzaak om in te grijpen.

Er worden nu verwoede pogingen gedaan om het akkoord over Laos op een in 1962 te Genève gehouden conferentie onder voorzitterschap van Engeland en Rusland gesloten - het enige resultaat van de beruchte ontmoeting tussen Kroesjtsjew en Kennedy in 1961 in Wenen -, waarin de neutraliteit van Laos werd vastgelegd, eindelijk eens effectief te maken. Tot nu toe echter met weinig succes.

De huidige regeringsleider Soevanna Phoema spreekt enerzijds over het inroepen van Amerikaanse hulp, maar komt ook met het voorstel, dat Hanoi de Ho Tsji Minh-route mag beheersen mits het zijn troepen terugtrekt uit andere delen van Laos. Het is de vraag of Hanoi hier zelfs een antwoord op zal geven.

Ook Nixon dringt aan op de neutraliteit van Laos maar geeft niet aan hoe met de verwezenlijking hiervan moet worden begonnen; beide partijen, zowel de V.S. als N.-Vietnam hebben deze neutraliteit van begin af aan geschonden en wie van de twee kan zich nu terugtrekken? Het belangrijkste in Nixons verklaring was echter, dat voor het eerst door Washington werd toegegeven, dat Amerikaanse vliegtuigen gevechtsopdrachten uitvoerden in Laos ter ondersteuning van de regeringstroepen; hij bleef echter bestrijden, dat er Amerikaanse gevechtstroepen in Laos zouden zijn en zei ook niet van plan te zijn deze te sturen. Wij zouden het willen geloven, maar terwijl volgens Nixon er ruim duizend Amerikanen, van wie ruim 600 in regeringsdienst, in Laos zijn, spreekt de Amerikaanse ambassade in Vientiane resp. van bijna twee en een half duizend en 833, terwijl geen van beide spreekt over diegenen, die in verband met tijdelijke opdrachten binnen de Laotiaanse grenzen verblijven. Er zullen voortaan ook dodenlijsten voor Laos gepubliceerd worden; de eerste bevatte 27 namen. Zal de escalatie zich voortzetten? Het lijkt er veel op.

12-3-'70

J. Oomes