Streven. Jaargang 23

[p. 710]

Terzijde
K. Fens

De dood van de dichter Ed. Hoornik op 1 maart deed mij zijn oudere poëzie herlezen. Daaronder zijn in 1938 verschenen episch-lyrische gedicht Mattheus. En ik viel veel meer dan dertig jaar terug in de tijd. Bijvoorbeeld bij de eerste strofe van wat wel het bekendste vers uit de cyclus werd, het gedicht ‘Amsterdam’:

Nog zijn gordijnen neergelaten,
nog kringt de nevel om de zon,
maar zie, de noordelijke straten,
de koepel van 't Centraal Station
(en bloemen op een klein balkon)
hebben het daglicht toegelaten.

Dat is uit de tijd dat parken en merels - stadsvogels - in de poëzie verschenen - zie Aafjes, zie Hoekstra - en Amsterdam jambisch centrum werd. Ik maakte die terugval niet zonder enige melancholie. Waarom? Misschien kan ik opheldering over het ontstaan van het gevoel het best zo beginnen: Hoorniks strofe werd vaak geciteerd, misschien moet ik zeggen: gereciteerd, door mensen die van poëzie hielden en vaak de mond vol hadden met citaten. Hun stem en hun tempo van spreken veranderden even, ze klommen met plezier even de kunstladder op om even later weer terug te keren naar de dagelijkse werkelijkheid van het gewone woord. Ze citeerden en ze lazen poëzie omdat ze van poëzie hielden. En ze konden er hele brokken van hun eigen emotionaliteit in kwijt.

Dat ‘houden van’ poëzie is verdwenen; het houden van kunst überhaupt, althans wanneer het contemporaine zaken betreft. Poëzie en bijvoorbeeld ook beeldende kunst zijn boeiend geworden, knap, interessant, een dichter wordt nu geciteerd - en nu bedoel ik op papier - om wat hij kan, niet om wat hij kan ‘opwekken’, en hij heeft zelf vaak alle moeiten gedaan alle eventuele emotionaliteit heel diep in het werk of zelfs erachter weg te stoppen. Misschien moet je nog verder gaan en zeggen dat er een ontper-

[p. 711]

soonlijking heeft plaats gehad. Wie van gedichten hield in de voorbije zin, hield ook van een dichter, althans van het beeld dat hij uit de poëzie van de man gemaakt had. Je kon van Leopold houden - en je kunt dat uiteraard nog - maar je kunt niet van bijvoorbeeld Hans Faverey houden, en toch is de laatste een belangrijk (daar heb je weer zo'n woord) dichter.

Wie het van de andere kant wil zien, leze het vierde nummer van de derde jaargang van Raster. Het is gewijd aan de ontwikkelingen in de huidige poëzie. De interessantste bijdrage - de moeilijkste ook - is die van Charles Grivel: ‘Het eigenlijke revolutionaire in (Franse) literaturen 1970 of bijna’. Grivel, medewerker aan Change, dat zich uit Tel quel heeft ontwikkeld, sluit zijn stuk af met een bloemlezing van voor zijn ideeën representatief werk. Dat werk is niet alleen soms ondoorgrondelijk, het zal ook onmogelijk zijn ervan te houden; het lijkt er zelfs op of het dat met alle geweld wil voorkomen. Wat men er heel hard bij nodig heeft zijn verstand en vindingrijkheid.

Wat Hoornik over Amsterdam schreef, zou nu de toevoeging ‘maar’ behoeven. Laat ik het eens groot zeggen: we leven in de cultuur van het ‘maar’. De hele dag worden wijsvingers opgestoken die attenderen op keerzijden, tegendelen; die bewust willen maken. Zogauw bijvoorbeeld enige emotie de vrijheid zoekt, wordt de vrijgekomen ruimte met bewustwording opgevuld. Een proces van ontzinnelijking op allerlei levensgebieden - kunst en godsdienst bijvoorbeeld - lijkt de consequentie, consequentie die trouwens al op enkele terreinen zichtbaar is.

Nu zoeken de emotie en de dwang, zou je bijna zeggen, om te ‘houden van’, wel een uitweg. In het verleden bijvoorbeeld of in wat nog altijd geldt als randgebieden van wat kunst heet maar dat wel eens het werkelijke terrein zou kunnen zijn: de zg. amusementsmuziek, als ik daar de popmuziek toe mag rekenen, de mode, het interieur. De fervente belangstelling voor bijvoorbeeld stripverhalen zou wel eens hieruit verklaard kunnen worden. De Tom-Poesstrips van Maarten Toonder, die nu ook in boekvorm verschijnen (het afgelopen najaar nog een bundeling van drie heel goede verhalen onder de titel Een heer moet alles alleen doen) zijn zeer populair. Daarin mag alles aan romantiek wat bijna officieel verboden is en je mag het nog mooi vinden ook. Zo'n mededeling bijvoorbeeld: ‘Die avond zat heer Ollie in diep gepeins tussen zijn bloemen. Uit het bos stegen kruidige geuren op en de wind ritselde er tussen de bladeren’.

Het mooiste reproduktieboek van dit seizoen en daarbij nog van vele andere seizoenen, zo kwalificeerde een Engels weekblad de bij Thames and Hudson te Londen verschenen uitgave van Les Très Riches Heures du Duc

[p. 712]

de Berry. Het zal wel waar zijn. Ik heb het origineel, dat in het Musée Condé te Chantilly berust, nooit gezien. Als reprodukties van miniatuurkunst lijken me de hier gebodene moeilijk te evenaren. (Men vergelijke de uitgave met die van Het getijdenboek van Catharina van Kleef, enkele jaren geleden in een internationale produktie bij Meulenhoff te Amsterdam verschenen, toch ook geen gering reproduktieboek). Nu heet Les Très Riches Heures de koning onder de verluchte handschriften en die topplaats zal er wel door kunsthistorici, die veel vergelijkingsmateriaal hebben, aan toebedeeld zijn. Op het unieke karakter van dit getijdenboek, in het begin van de vijftiende eeuw begonnen door de gebroeders Limburg die uit Nijmegen afkomstig waren, en aan het einde van dezelfde eeuw voltooid door Jean Colombe, wordt in de inleidingen bij deze uitgave voldoende gewezen, met name op het bijzondere karakter van de kalender, waarvan de illustraties zich met niets laten vergelijken: de ijskoude sneeuwplaat bij februari bijvoorbeeld, een hele wereld in de greep van de winter (echt in de greep, sneeuw en kou lijken alles in te sluiten) is onvergelijkelijk mooi.

Uit de inventarisatie is bekend dat de Duc de Berry een grote bibliotheek had - de prins der bibliofielen heet hij - en dat veel getijdenboeken van die bibliotheek deel uitmaakten. In een bespreking in een Engels maandblad las ik de opmerking dat men door deze nieuwe uitgave zich in de biddende rol van de hertog kon indenken. Leest men het leven van de hertog dan moet hij voor bidden van getijden niet veel tijd hebben gehad, er nog vanaf gezien dat het een beetje naïef is te veronderstellen dat de man het getijdenboek uit persoonlijke vroomheidsoverwegingen liet vervaardigen. Maar afgezien van dat alles is er voor de romanticus die zich met de middeleeuwse bidder wil vereenzelvigen, een vervelend obstakel. En daarmee kom ik op enige kritiek op dit boek.

Gereproduceerd werden alle miniaturen. Dat betekent dat ook heel veel tekst mee gereproduceerd werd, want gereproduceerd zijn niet de miniaturen alleen, maar de gehele pagina en dat op ware grootte. Een niet zo ingewikkelde rekensom wijst uit dat met een niet zo grote uitbreiding het hele manuscript opnieuw uitgegeven had kunnen worden. Een volledige uitgave van een middeleeuws getijdenboek was het resultaat geweest. Door de nu gevolgde opzet vertoont het boek op een aantal plaatsen jammergenoeg breuken: de tekst van een psalm wordt afgebroken omdat in het erop volgende tekstgedeelte geen miniatuur voorkomt.

Deze werkwijze zegt (met de inleidingen) veel over de belangstelling van inleiders en uitgevers: hun belangstelling voor het boek is slechts kunsthistorisch; dat het boek als getijdenboek (voor leken bestemd getijdenboek, een soort klein brevier dus) ook interessant is en zijn geschiedenis heeft, komt bij hen kennelijk niet op. Met een volledige uitgave èn met de situe-

[p. 713]

ring van het genre boek in de vroomheidsgeschiedenis, zou aan Les Très Riches Heures pas alle recht gedaan zijn.

Voor wie de volheid van de latijnse liturgie gekend heeft, is de opzet van een getijdenboek als dit geheel doorzichtig, want vertrouwd. Wie het handschrift gaat lezen, raakt steeds in bekende sporen: hij kan de teksten uit het hoofd vervolgen. Ook daardoor staat dit boek, ondanks een afstand van meer dan vijf eeuwen, niet ver van hem af. Over een tiental jaren zullen dergelijke boeken alleen nog voor specialisten toegankelijk zijn, als studiemateriaal, terwijl nu voor de oudere toch nog veel van hemzelf in het oude manuscript meeklinkt. Als je je dat realiseert, overzie je pas hoe radicaal een liturgie-hervorming een verleden heeft afgesloten en het gemaakt heeft tot wat het voor de kunsthistorici al is: al of niet boeiend studiemateriaal, waarmee niemand meer persoonlijk verbonden is. Onbekendheid met de teksten leidt in de aantekeningen bij de afzonderlijke miniaturen van de uitgave van Les Très Riches Heures trouwens tot twijfelachtige en soms gewoon foutieve interpretaties van onderdelen van afbeeldingen. (Het is overigens toch wel moeilijk te vergeven dat bij een kostbare uitgave als deze twee pagina's verwisseld konden worden).

Verschenen is het vijfde deel van Kindlers Literatur Lexikon; het loopt van Mu tot Ra. De opzet van deze encyclopedie is zeer oorspronkelijk: het is een lexicon van werken en niet van schrijvers. En elk werk wordt zeer uitvoerig behandeld en de bespreking is voorzien van literatuuropgaven die tot zeer recente datum zijn bijgewerkt. Typografie en illustratiemateriaal zijn van heel hoog niveau. Mijn ervaring met de voorgaande delen is, dat men zelden mistast en de gegeven informatie doorgaans zeer grondig is. Bij het lezen in een encyclopedisch werk - en waarom zou je dat niet doen; het is een boeiende ervaring over volslagen onbekende werken uit volslagen onbekende literaturen te lezen - moet je nooit opzoeken wat je meent te weten (in mijn geval bijv. artikelen over Nederlandse boeken), al is het een hardnekkige menselijke eigenschap naar de bekende weg te vragen. Want dan dreig je soms je vertrouwen in het hele werk te verliezen. Wil je dat vertrouwen houden, dan is er maar één vermoedelijk wat ouderwetse redenering heilzaam: jezelf de onbelangrijkheid van de Nederlandse literatuur aanpraten.

Laat ik dit vijfde deel nemen. Het telt bijna 3100 kolommen kleine druk over prozawerken, drama's en essays van Mu tot Ra. Een hoeveelheid informatie waarvan je doodmoe wordt. Van die 3100 kolommen gaan er

[p. 714]

een kleine vijfentwintig (wat ruim geschat) over Nederlandse literatuur, dat is dus nog niet één procent, en dan reken ik de Zuid-Afrikaan Dirk Opperman maar tot de Nederlandse letteren. Met hem mee komt werk van 12 Nederlandse auteurs ter sprake. Onder die twaalf is - de Zuid-Nederlanders moeten dat maar niet kwalijk nemen - één Vlaming: Streuvels, met zijn boek Oogst. Resteren tien Noord-Nederlanders. Onder hen is - de heer zij ons genadig - Jo van Ammers-Küller met De Opstandigen, boek dat vermoedelijk via een Duitse vertaling in het lexicon terecht is gekomen. De anderen zijn in chronologische volgorde: Jacob van Maerlant, Hooft, Vondel, Bilderdijk, Pierson, Emants (wiens roman Een nagelaten bekentenis verkeerd gespeld is), Augusta de Wit (ik kan er ook niets aan doen, maar Orpheus in de Dessa scheen er in te moeten), Heijermans, Blaman en Hermans. Van de laatste werd de roman Nooit meer slapen een plaats waardig gekeurd.

Nu heb ik niet de Nederlandse literatuur op titels tussen Mu en Ra doorgelopen. Maar er moet toch meer zijn dat in het buitenland aandacht verdient (Paranoia van Hermans, Op weg naar het einde van Van het Reve, De ongelooflijke avonturen van Tilman Armenaas van Walschap, Pensioen van Elsschot, dat zijn zo maar vier titels, eerlijk verdeeld tussen noord en zuid, die me invallen).

Misschien dat kenners van andere literaturen met vele omissies kunnen komen aandragen. En dat zal dan de waarheid bevestigen van de stelling: encyclopedische werken zijn niet voor specialisten geschreven; voor nietspecialisten trouwens ook niet, want ook voor hen staat er - zij het in ander opzicht - te weinig in. Ze worden dus samengesteld voor niemand. Daarom zijn het van die onontbeerlijke boeken. Want alleen al als kijker tegen dikke boeken word je teruggebracht tot niemand: een niets-weter. De encyclopedie had best een christelijke uitvinding kunnen zijn: de deugd van nederigheid krijg je bij aankoop cadeau.

Een tekstanalyse kan als gevolg hebben dat een heel nieuw werk te voorschijn komt. Uit wat altijd een knop leek, ontvouwt zich een heel kleurrijke bloem. Poëzie-analyses als die van H.U. Jessurun d'Oliveira in zijn bundel Vondsten en bevindingen hadden indertijd op mij dat effect. Een heel knap tekst-analyticus, zij het op een geheel ander terrein, blijkt D.E. Nineham. Van hem verscheen in ‘The Pelican Gospel Commentaries’ het deeltje over Marcus. Alweer een paar jaar geleden, maar het is onlangs herdrukt. De tekst van een evangelie begint zich hier onder de ogen van de lezer - hij kan het proces gewoon controleren - te ontvouwen en als men het commentaar uit heeft is het bekende evangelie uitgegroeid tot een heel nieuw

[p. 715]

boek. Wat ik in een aantal hoofdstukken van het boek zo bewonder is dit: de schrijver analyseert een tekst, in die analyse wordt de historische situatie van waaruit de tekst verstaan moet worden helder, en het verrassende gebeurt: een enkel vers of een deeltje van een hoofdstuk krijgt aan alle kanten armpjes die vers of hoofdstukfragment vasthaken aan talrijke andere teksten of historische situatie, en een nieuw organisme groeit voor je ogen. Wat Nineham bijvoorbeeld met de eerste elf verzen van het evangelie presteert, is ongelooflijk, maar in geen enkel opzicht fantastisch: hij heeft niet de hinderlijke eigenschap de door hem behandelde auteur veel intelligenter te willen maken dan hij is; kwaal van sommige tekst-analytici. Een althans volgens mij, meesterlijk boekje van een soort waarvan ik er tientallen zou willen hebben: boeken die oude boeken nieuw maken; want gebrekkige lezers als we zijn, blijft voor de meesten zelfs bij herlezing altijd alles bij het oude.