Streven. Jaargang 23

[p. 464]

Wetenschap staat voor beslissingen
Geert Verschuuren S.J.

De roep om een nieuwe medische faculteit, de eis tot verhoging van de ministeriële post onderwijs, het wachten op uitbreiding van practica-ruimten aan onze universiteiten, het verzoek tot vergroting van de wetenschappelijke staf - het zijn allemaal symptomen van een groeiende specialisering in de wetenschap. Iedereen is overtuigd van de wenselijkheid van deze tendens, want reeds eeuwen lang belijden wij in het westen ons geloof in de vooruitgang.

Zoals er een crisis ontstaan is rondom die vastomlijnde God die we in onze macht dachten te hebben, zo is er een crisis ontstaan rondom de vooruitgangs-gedachte, die inherent leek te zijn aan natuurwetenschappelijke ontwikkelingen. Velen verkeren nog in de roes die ruimtevaart, de medische wetenschap en de techniek hen bezorgd hebben. De hemel lijkt strak blauw; alleen de zwartkijkers zien schapewolkjes.

Toch is er vrees merkbaar. Vrees misschien voor verdere beheersing van het heelal? Vrees voor bestrijding van ziekten en epidemieën? Nee, nauwelijks. Maar er is een andere vrees opgekomen omdat we niet meer zo naïef zijn dat elke wetenschappelijke sprong voorwaarts toegejuicht moet worden. Elke sprong is tot heil én onheil; het een of het ander, dat maken wij ervan. Na decennia van optimisme gaan we twijfelen aan de vooruitgang. Er is vrees voor wat de wetenschap ons in de verre toekomst gaat brengen. Aldous Huxley vielen de schellen van de ogen toen hij cynisch sprak van een ‘brave new world’. De dichter en bioloog Vroman stelt zich de toekomst voor als ‘vervaardigd uit roestvrij staal’. Er zijn meer natuurwetenschappers en filosofen die het jaar 2000 als schrikbeeld afschilderen. Vrees is er ook voor de méns die wetenschap bedrijft; de nazi-geleerden hebben ons uit een droom geholpen. Wetenschap is geen vrijblijvend knutselwerk; het heeft een humaan einddoel. Wetenschap uit gewetenloze nieuwsgierigheid wordt alleen bedreven door de ‘aap die nog niet heeft waar gemaakt dat hij mens geworden is’ - schijnt de sociaal-psycholoog Van Leent te willen suggereren.

Geestdrift en angst

Maar evenzeer is er vrees dat wetenschappelijke ontwikkelingen de mens over het hoofd dreigen te groeien. Marx durfde reeds erop te wijzen dat de

[p. 465]

mens kan vervreemden van wat hij zelf gemaakt heeft, de gemechaniseerde industrie. In zijn voetsporen stelt de filosoof Marcuse een diagnose van onze tijd: ‘behoefte naar echt bewustzijn weet deze gevestigde samenleving te onderdrukken door... de wetenschappelijke overmeestering der natuur te gebruiken voor de wetenschappelijke overmeestering van de mens’. Er zijn profeten voor nodig om ons te laten zien dat de mens slaaf wordt van zijn eigen scheppen, zijn eigen wetenschappelijke kennis en kunde.

Er is een vrees die ieder van ons bij zichzelf kan onderkennen. Het is de vrees van bedreigd te worden door de wetenschap. Biologen staan voor de drempel van het leven. Wat zullen zij kunnen veranderen aan ons menszijn, door manipulatie met de bevruchting, door manipulatie met de erfelijkheid? Maar daarnaast treedt vrees op voor veel directere bedreigingen waaraan onze planeet bloot staat. We dachten vooruitgang geboekt te hebben met de ontdekking van straling, geneesmiddelen of drugs, produktie van chemische stoffen enz.. Geleidelijk heeft de medaille zich gekeerd; aan het licht zijn gekomen de gevaren van bestraling voor levende organismen, van luchtvervuiling door uitlaatgassen, zwavelverbindingen uit de industrie en ophoping van giftige stoffen door insecticiden.

Kortom, vrees voor aantasting van de rechten van de mens en vrees voor vervuiling van het milieu van de mens. Maar zelfs daar waar de macht van de wetenschap triomfen schijnt te vieren, gaan kritische denkers vraagtekens plaatsen. Op het terrein van de medische wetenschap heeft prof. van den Berg dit vraagstuk durven aansnijden in zijn boekje Medische macht en medische ethiek. Door de eeuwen heen, vanaf Hippokrates of - iets dichterbij - vanaf Boerhaave uit Leiden, heeft de medicus de vijanden van het leven voortdurend verder teruggedrongen. Dit streven werd de arts tot taak, want het weinige dat hij kón doen voor zijn lijdende patiënt, dat móest hij doen. Maar nu is de macht van de wetenschapper, in dit geval van de arts, zover gevorderd dat hij in staat is zwaar geschonden mensenlevens met onze alom geprezen techniek van slangetjes en plastic in stand te houden. De stelling van Van den Berg luidt dat het niet geoorloofd is ‘de medische macht te benutten om een mens van zijn rechtvaardige dood af te houden’. De doods-gedachte was immers in strijd met de vooruitgangsgedachte. Vele mensen leven dan ook in de veronderstelling dat de techniek hier louter zegen voor de mensheid betekent. Dan moeten we de zaak toespitsen: bestraling, narcose en geneesmiddelen (thalidomide) hebben vele patiënten geholpen, maar daarmee valt niet weg te praten dat ze soms ook radicaal in andere zin gefaald hebben.

Macht en onmacht

Het is een lang verhaal geworden van wetenschappelijke macht enerzijds

[p. 466]

en menselijk twijfelen aan die macht anderzijds. Alleen oppervlakkigheid staat het toe om science-fiction tot ideaal perspectief van de wetenschap te verheffen. Ondanks alle toekomst-fantasieën heeft iedere mens zijn eigen vrees voor de toekomst. Doch vrees betekent: zich overgeleverd voelen aan het noodlot. Maar hoe kunnen we ons eigenlijk slachtoffer voelen van de wetenschappelijke en technische ontwikkelingen die we zelf in gang hebben gezet? Gelukkig zijn er alom tendensen merkbaar die wijzen op een groeiende betrokkenheid bij deze vraagstukken. Toekomstige wetenschappers aan onze universiteiten spreken liever van hun kritische universiteiten, omdat ze van iets ongekends doordrongen zijn - dat hun wetenschappelijk bezigzijn consequenties heeft voor de toekomst, dat wetenschap-bedrijven ook menselijke en maatschappelijke vraagtekens oproept. Hetzelfde merken we bij de oprichting van centrale interfaculteiten van de wijsbegeerte aan onze universiteiten. Daarmee is een behoefte uitgedrukt om enge vakspecialisatie en oppervlakkigheid te doorbreken. Daar worden vragen gesteld die niet onder een biologisch, scheikundig of natuurkundig onderzoek vallen; vragen als: mag ik dit experiment doen (ethiek), welk inzicht krijg ik in de werkelijke aard van wat ons omringt?

Ieder heeft recht om te weten of bepaalde experimenten gedaan worden en wat de resultaten zijn. Televisie - zoals bij de Petrucci-affaire -, kranten, volkshogescholen etc. dragen bij tot popularisering van nieuwe ontdekkingen. Populariseren wil niet zeggen van Jan en alleman kleine wetenschappertjes te maken, maar een maatschappij heeft recht erop om menselijke en ethische kanten - en dat is beslist geen monopolie van onderzoekers - en perspectieven voor háár toekomst - want ieder van ons is daarbij betrokken - te overzien.

Het image van de wetenschap is intussen aanzienlijk veranderd. Het type van kamergeleerde uit voorgaande eeuwen is volledig van het toneel verdwenen. De mythe dat wetenschappelijk bezigzijn een vrijblijvende - zij het intensieve - en neutrale zaak is, heeft harde klappen gekregen: allereerst kiest men een onderzoeksproject en vaak is daarmee een ideologisch standpunt verweven; bovendien moet de onderzoeker erop verdacht zijn dat resultaten en ontdekkingen direct kunnen worden toegepast.

Wat ‘neutraal’ blijft in de wetenschap is de methode van onderzoek. Maar zoals de methode leidt tot de bevestiging, aanvulling of herziening van onze kennis en daarmee indirect tot toepassing van die kennis, evenzo wordt de methode toegepast op een vraagstelling die vooraf gekozen is op basis van interesse, van een bestaande, al of niet getoetste theorie, of van een apriori ervaringswereld. De onderzoeker gaat uit van een bestaande kenwijze die dichotomieën omvat als stoffelijk en niet-stoffelijk, golf- en deeltjeskarakter. Het belang van een juiste methode schuilt dan voorname-

[p. 467]

lijk hierin dat het experiment herhaalbaar is of dat onjuistheden in het verklaringsproces onderkend kunnen worden.

Maar vragen die aan het uitgangspunt vooraf gaan, worden uiteraard door de methode niet aangeroerd. Het gezichtspunt van waaruit de onderzoeker een verschijnsel of object wil benaderen, is dan reeds aangenomen. Aldus geldt ook voor de natuurwetenschappen dat men eigenlijk altijd de natuur aan een ondervraging onderwerpt. Je grijpt in in de werkelijkheid - en daarmee verander je haar -, stelt vragen vanuit een bepaalde theorie en daarmee loop je vooruit op de resultaten, je selecteert al uit de mogelijkheden datgene wat je interesseert. Daarmee is de neutraliteit of waardevrijheid van het wetenschappelijk bedrijf wel enigszins genuanceerd. We mogen bovendien niet vergeten dat omwille van een methodische aanpak de werkelijkheid gereduceerd wordt. In de psychologie wordt intelligentie teruggebracht tot de reactie van een persoon op één bepaalde testmethode; in de antropobiologie moet je de mens uit de prehistorie reduceren tot zijn schedelinhoud of tot werktuigmaker; in de fysica reduceer je het atoom tot het bruikbaar model van Bohr; in de klassieke genetica druk je het proces van de erfelijke overdracht ‘hanteerbaar’ uit in de werking van onderscheiden genen. Niet de werkelijkheid, maar zo wordt onze kennis van de werkelijkheid uitgedrukt in begrippen die ons denken al kent.

Deze overwegingen lijken buiten ons onderwerp te vallen. Alhoewel, ze betrekken de onderzoeker nauwer bij zijn onderzoek. Nu is het mogelijk dat bepaalde vragen prioriteit verdienen. Zijn er dan menselijke of maatschappelijke problemen die door de wetenschap onderzocht kunnen worden? Ongetwijfeld. Voor de medische wetenschappen is dat juist hun bestaansrecht. Biologie en chemie zien zich eveneens gezamenlijk geplaatst voor het probleem van de milieuvergiftiging. Erfelijkheidsgeleerden moeten nadenken over de gezondheid van ons nageslacht, over mogelijke manipulaties met het leven. Pedagogen moeten nadenken over anderszins manipuleren met de mens. Antropologen moeten het vraagstuk van de rassen of van de ontwikkelingshulp bezien. Sociologen maken studie van rassendiscriminatie, oorlog en vrede etc.

Dat is een eerste facet van wetenschappelijke reflectie. Maar zodra we eenmaal kennis over een vraagstuk vergaard hebben, staat wetenschappelijke toepassing voor de deur. Elk stukje kennis roept gevolgen op. Onze speurtocht in het binnenste van de materie leek neutrale wetenschap, totdat de atoombom eruit ontsproot. Kennis over bacteriën omwille van de bestrijding biedt ook perspectieven voor biologische oorlogvoering.

Kennis en toepassing

Het is er voor de wetenschapper niet gemakkelijker op geworden. Hij moet

[p. 468]

rekening ermee houden dat zijn ontdekkingen gebruikt en misbruikt kunnen worden. Hij moet tevens beseffen dat wetenschappelijke problemen ook prioriteiten bezitten: dure harttransplantaties zijn aantrekkelijk, maar gewone medische gezondheidszorg roept om krachten en betere ziekenhuizen; plantkundigen kunnen voor de moeilijke keuze staan tussen veredelen van bloembollen uit het westen of rijst uit het oosten. Neutraliteit is hier ver te zoeken.

Wie kiest er? In individuele gevallen natuurlijk elke onderzoeker persoonlijk. Maar tevens is hij een kind van zijn tijd. In het verleden koos West-Europa vanuit de ongenuanceerde gedachte van de vooruitgang. Nu weten we dat elke stap van het heden voor de toekomst gunstige én ongunstige gevolgen heeft. Onze keuze moet dus plaatsvinden op basis van ons verantwoordelijkheidsgevoel voor de toekomst, op basis van een gezonde communis opinio. Keuze mag niet willekeurig voorgeschreven worden door de wetenschap of haar beoefenaren. Wetenschap schrijft alleen een geëigende methode voor. Motivering voor een keuze komt niet van de wetenschap. Het zou best kunnen zijn dat niet alle experimenten geoorloofd zijn. Mensen die deze stelling bestrijden, lijken mij aanhangers te zijn van de mythe van de onbeperkte vooruitgang die een erfelijke bealsting is uit het verleden en zichzelf niet altijd heeft waargemaakt. Mensen daarentegen die deze stelling beamen, hebben de neutraliteit van de wetenschap achter zich gelaten en zijn eindelijk gaan beseffen dat wetenschap alleen een methodiek te bieden heeft, die buiten beschouwing laat of het experiment ethisch verantwoord is, of het niet strijdig is met de rechten van de mens, of het gesteund kan worden door overwegingen vanuit de godsdienst die vragen áchter de ‘facts’ durft aansnijden.

Zo bezien is wetenschap ook een stukje politiek. De beslissing daarover, bijvoorbeeld over experimenten met menselijk leven, over het uitproberen van uitzichtloos leven, over voorbereiding op chemische en bacteriologische oorlogsvoering, ligt in handen van de maatschappij en van een volksvertegenwoordiging die er tenslotte niet alleen voor de loonpolitiek zou moeten zijn. Nogmaals, dat vereist tot op zekere hoogte popularisering van de wetenschap, omdat er maatschappelijke en ethische problemen mee gemoeid zijn. Wetenschappers alleen kunnen dat probleem niet aan. Vergelijkbaar met de zwarte toog van vroeger, lijkt momenteel de witte laboratoriumjas alle vertrouwen van de mensheid te hebben gekregen. Maar de witte jas evenmin als de natuurwetenschappen zijn een voldoende garantie voor onze toekomst. Waar het ooit erop leek dat de natuurwetenschap de religie moest verdrijven, zou die religie nu wel eens broodnodig kunnen zijn voor het heilzaam functioneren van de wetenschap.