Streven. Jaargang 23

[p. 376]

Godsdienst in een ontworteld continent
Voorlopige peiling van het Latijns Amerikaanse ‘christendom’
Peter Wiemers

In Japan zijn psychiaters die hun overspannen cliënten naar een hutje in de bergen verwijzen om daar hun simpele maal zelf te bereiden en knutselend met lekker wit hout dat daar volop groeit, zich aan meditatie en concentratie te wijden en intense beschouwing van de natuur. Ik moet daaraan denken nu ik enkele kanttekeningen beproef te leveren bij het verschijnsel godsdienst in dit hoekje van Brazilië waar ik verblijf. Want het heeft ruimte te over voor dat soort hutjes (ikzelf heb het voorrecht) en vanuit zo'n plekje heb je een betere kijk dan achter een bureau met teveel papieren. Ik weet niet of het waar is wat ik ergens las: dat de toekomst van het christendom afhangt van hoe ze er in Zuid-Amerika zal gaan uitzien. Als dat iets te betekenen heeft, dan is het de bedekte erkenning dat dit continent óns (christelijk) geweten niet met rust laat. Een heel andere zaak is hoe men daar ter plaatse tegenaan kijkt.

Dit wordt uitentreuren een onder-ontwikkeld continent genoemd en dat mag men naar believen als ‘kortgehouden’, uitgebuit, achterlijk of primitief verstaan. Het begrip is overigens volop in revisie. In een niet-economische zin neig ik er steeds meer toe, de term psychologisch te handhaven en te verstaan als: zonder tradities en achtergronden. Hiermede introduceer ik misschien een nieuw sociologisch gezichtspunt op het veel bredere dan alleen maar economische verschijnsel van de ‘onder-ontwikkeling’ van Zuid-Amerika. Dit continent wordt ten eerste onrechtmatig op voet van gelijkheid ingedeeld bij de zg. Derde Wereld (met Azië en Afrika). Zuid-Amerika is helemaal een Europees produkt, neerslag van een koloniaal hoofdstuk uit Europa's historie. Vervolgens kan het verschijnsel van zijn specifieke ‘onder-ontwikkeling’ nimmer begrepen, casu quo verholpen worden zonder een diepgaande analyse van de volstrekt unieke mentaliteit van dit volk zoals het nu in feite is samengesteld en samenleeft. Mijn definitie hoort dus onder de cultuur-antropologie thuis.

De tradities van Zuid-Amerika gaan terug tot de recente historie vanaf 1600 en verliezen zich dan respectievelijk in de nevels van Portugese en andere kolonisten en van Westafrikaanse oerwouden. Het Indiaanse ele-

[p. 377]

ment mag gevoeglijk verwaarloosd worden, tenzij in die enkele gebieden waar bij de verovering overigens al tamelijk decadente cultuurresten werden ingelijfd (Inca's o.a.).

De folklore gaat terug tot de slaventijd (tot einde 19de eeuw) en ‘antiek’ zijn met name in Brazilië de 18de-eeuwse koloniaal-barokke kerkjes, beelden en meubelen (de volledigste verzameling bevindt zich in Salvador, hoofdstad van Bahía).

De achtergronden van het cultuur-antropologische heden zijn de grillige avonturen van over- en betovergrootvaders die hier het geluk of een toevlucht kwamen zoeken of uit Afrika werden verhandeld om hier als slaven te werk gesteld te worden. Met de etno-, socio- en psychologische consequenties van deze ‘roemruchte’ ondernemingen hebben wij vandaag te maken. De staat Minas van waaruit ik schrijf, is meer typisch Braziliaans dan de zuidelijker staten. Het aandeel látere Europese immigranten is er geringer. Daarmee de ‘onder-ontwikkeling’ groter. De gemiddelde midden-stands-Braziliaan hier (een globaal etiket) is een zoon van fazendeiros (heerboeren). Pas sinds zeventig jaar groeit in de enkele grotere steden een urbane generatie op. Maar een beduidend percentage van de snel stijgende urbane bevolking komt nog altijd rechtstreeks uit het binnenland of kleine stadjes. Land- en mijnarbeiders en kleine handelaars. Vandaar de karakteristiek van Belo Horizonte uit Braziliaanse mond: een geasfalteerde boerderij.

Cultureel nu heeft deze bevolking zich gedurende drie eeuwen in dat immense binnenland (met uitzondering van piepkleine regerings-centra) ‘verloren’. Zij is verstoken van ideologische signatuur. Dat is al herhaaldelijk door sociologen opgemerkt. Wat dit te betekenen heeft, zou een studie op zich vergen. In een continent als dit ga je, áls Europeaan, echter eenvoudig ruiken en tasten wat het betekent (niet) uit lange, diepe en gevarieerde culturele achtergronden te leven. Niet alleen mist de mens hier dit ‘materiaal’, ook zijn gevoeligheid ervoor is daardoor geatrofieerd. Een van de markantste trekken bespeur ik in de - laat ik dat nu zo maar noemen - ‘naïviteit’ waarmee specifieke sociale lagen in hun situatie berusten. Hiermee bedoel ik geenszins gemis aan sociale rebellie! De medicus leeft even ‘geconformeerd’ als het meisje uit het binnenland dat in de stad prostituée geworden is. Dat wil zeggen: er valt verder niets over te zeggen! Deze nakomelingen van avonturiers hebben een merkwaardig talent het leven te nemen zoals het is, en géén talent om dat ook eens níet te doen. Hierop berust zonder twijfel de ‘charme’ van dit volk. Dat dan ook nog altijd gecompliceerde Europeanen en Amerikanen betovert. Het land van de lucratieve en amoureuze escapades. Doch er ligt over dit alles ook een mysterieuze triestigheid die aan de meeste aandacht ontsnapt. (Dit gecon-

[p. 378]

formeerde volk is nu, door een ironie der historie, het objectief geworden van revolutionaire denkbeelden uit Europa! De verloren zoon moet nu opeens de opstandeling uithangen).

De Zuidamerikaan is daarmede de gevangene van de kleine waarden van zijn sociale klasse. Alleen de voetbalsport omvat állen in een gezamenlijke waarde. Een paar verloren uurtjes televisie samen met de reacties van het kijkerspubliek, conversatie trachten gaande te houden met hoog en laag die niets te converseren hebben, de dromen van jongelui om naar Europa te reizen, de stripverhalen als lectuur op de tafel van advokaten en iedereen - het gaat alles tezamen op de duur om een verklaring vragen.

Omdat er geen historische nieuwsgierigheid bestaat, ontbreekt het ook aan feeling voor het heden en de toekomst. Maar die gedurfde moderne Braziliaanse architectuur dan? Wie een beetje thuis is in de geschiedenis van 's mensen bouwen mist in deze architectuur, met alle bewondering voor kunde en lef, draden met het verleden. Die unieke stad Brasilia is typisch ‘koloniaal’, dat grootse gebaar heeft iets ‘barbaars’, men vraagt naar de ‘zin’. Daarmee stelt ze een grote vraag in het heden en doet zomaar een gok naar de toekomst. (Daarmee kan intelligente barbaarsheid heel wel indrukwekkend zijn!). Bij gebrek aan wortels kán deze bouwkunde in een bepaalde zin niet ‘actueel’ zijn, ze is alleen maar ‘van vandaag’.

Laat mij nu deze ietwat trieste ‘charme van het ondiepe’, dit tweedimensionale bestaan, aangrijpen om nader tot ons onderwerp te komen.

Een benadering van het godsdienstig fenomeen - zeer eclecticistisch, ook binnen katholieke kerkpraktijken en - opvattingen - wordt zeer bemoeilijkt door de ‘charmante manier’ waarop de Braziliaan ook deze onderwerpen ‘halverwege uit het oog verliest’. Zonder twijfel zijn wij niet ongevoelig voor de aantrekkelijke kanten van deze afkeer van scherpslijperij, temeer waar de theoloog in andere delen van de wereld wel eens hoofdpijn krijgt. Maar we moeten ook de keerzijden onder het oog zien, de automatische ‘machtspositie’ van verder niet bekritiseerde opvattingen, en de ruimhartige ontoegankelijkheid voor - laat ik zeggen - punten op de i of eerlijk, objectief denkwerk.

Tot mijn vrienden mag ik een Duitse pastoor rekenen, die kan bomen met armen en benen om zijn hopeloos achterhaalde opinies te ventileren, om daarna, achter de soep met balletjes, een eerlijke kerel te worden ‘die het ook niet allemaal weet’. Ik zeg niet dat wij in Europa de man dan fijntjes naar dat en dat artikel in de laatste aflevering van dat en dat tijdschrift kunnen verwijzen, alsof daar de victorie begint. Als het waar is van die toekomst van het christendom die hier begint - dan zou dat juist niets oplossen!

[p. 379]

Misschien kan ik de stelling wagen: dat Europa (het Westen) denkt over wat Zuid-Amerika leeft. Dat Europa kán nadenken over wat Zuid-Amerika leeft. Dat Europa kán nadenken over wat Zuid-Amerika ‘zomaar aan doet’.

De westerse cultuur heeft in de loop der eeuwen denk-gestalten opgebouwd, docu- en monumenten die het leven constant beïnvloeden. Dat is tevens ons risico, oorzaak van onophoudelijke ideologische en politieke conflicten en spanningen. Hier hebben we inderdaad een punt: de Braziliaan leest in de krant over onlusten in Praag, gevechten tussen Ierse protestanten en katholieken, en dan zegt hij: zie je wel, die communistische rotzooi, en het is daar ook niet alles - hier in Brasil is alles lieve vrede en zonneschijn. En vergeet daarbij dan vorstelijk, dat zijn politieke vrijheid ook maar zozo is, dat zijn land een serie grondproblemen überhaupt niet oplost, en dat hij in doorsnee eenvoudigweg de ideeën mist om voor watdan-ook te vechten.

Dit lijkt mij inderdaad een redelijke eerste karakteristiek van zijn religiositeit. Want dat is - globaal genomen zoals hij dat zelf doet - een religiositeit die er niet in geslaagd is een ideologisch tegenwicht op te bouwen tegen de risico's van onze beschaving, waarvan dit continent zélf de typische vrucht is. Over dit standpunt kan men gaan vechten. Maar laat ons het eens zijn over het volgende: er is geen mens die - áls hij iets van het christendom of welke religie ook verwacht - geen correctie en inspiratie op het reële vlak van ons samenleven verwacht. Niet alleen in ‘ondergrondse kerken’ is dit het Leitmotiv.

Men kan deze pretentie natuurlijk principieel afwijzen. Of vinden dat wij nu maar eens moeten ophouden zogenaamde aberraties van onze beschaving met zogenaamd christelijke maatstaven te meten en te willen corrigeren. Omdat ‘christelijk’ een beduimeld woord is, kies ik met opzet de term ‘ideologisch’.

Het minste wat van dit vraagstuk te zeggen valt is, dat Europa (het Westen) nog, of weer opnieuw, om deze zaken worstelt. Men kan deze pretentie ook wat mínder hoog aanslaan en van mening zijn dat de religiositeit (of de ideologieën) wel degelijk een tegenwicht hebben opgeleverd. Is dat meetbaar en welke criteria hanteren wij? Dat is ongetwijfeld ook een theologisch vraagstuk. Over zoiets als de ‘klaarblijkelijkheid’ of ‘ervaarbaarheid’ van genade, heil en visie. We kunnen het erover eens zijn dat tenminste het christelijke evangelie nog naïefweg spreekt van ‘vruchten waaraan men kent’. Het is tussen haakjes merkwaardig dat Christus die ‘meetbaarheid’ verder aan de mens overlaat.

Ik wil in elk geval dicht bij huis blijven. Hier als overal elders gaan de vingers direct naar ‘de regering’. We hebben de regering en zo ook de

[p. 380]

kerkelijke leiders die wij verdíenen. Dat vind ik een gezond standpunt. Het feit dat men hier kerkelijke leiders zelden iets in de schoenen hoort schuiven, wijst er al op hoe weinig gewicht religieuze standpunten in de weegschaal leggen. Maar goed, dicht-bij-huis betekent, ons inderdaad verbazen over wat (door de clerus) de ‘onwetendheid van de mensen’ wordt genoemd. Moeten wij dat nu meteen theologische onwetendheid noemen, tekort aan catechese? Hier raken wij een gewichtige vraag. Wat verwachten kerkelijke leiders dat de mensen weten? Moesten ze misschien eerder verwachtingen koesteren aangaande hun dáádwerkelijk geloof, hun begrip waarom het gaat, hun gegrepenheid als men wil, hun feitelijk existentieel engagement? Ja, hun vragen, hun problemen?

Waarop men de nadruk dan ook legt, feit is dat zulke vragen hier in Brazilië ongebruikelijk zijn. Bij protestanten en spiritisten is dat nog sterker. Zulk soort vragen in het midden werpen van ‘wat voor christendom wij eigenlijk aan het instandhouden zijn’, of ‘wat wij nou eigenlijk voor houvasten of garanties hebben omtrent dat aardige hartelijke gedoe met “geesten” enz.’ is abnormaal. Normaal is: het geloof is het geloof, of de bijbel is de bijbel of ‘de geest neemt bezit van hem’, er zijn zeven sacramenten, je staat aan de kant van de paus of niet. Er is verder weinig te ‘weten’. Zulke dingen ‘vraagt men niet’.

Men kan zich afvragen of dat iets aan ‘de vruchten’ afdoet. Want er zijn toch parochiële schooltjes, allerlei cursussen, vincentianen. De mensen zijn toch aardig tegen elkaar. Toch blijf ik wat aanhouden. Christelijke kerken noch andere religies zijn ooit sterk geweest in het stellen van vérdere vragen. Met de stelligheid van credo's en sacramenten, en de vriendelijke aanhankelijkheid van vele lieden, bleef er niet veel tijd over om bv. ook nog eens de Profeten te herlezen, of goed in het Evangelie te neuzen. Bovendien namen missionarissen vooral miskoffers en niet veel theologie mee. Hun religieuze levenswijze - en daarmee een charismatisch getuigenis ging zo goed als verloren in de opslorpende praktijk van zielzorg en onderwijs.

De Braziliaanse religiositeit is er een van godsdienstpraktijken en microcaritas. Hiermee heeft ze zich niet alleen náást het gewone maatschappelijke leven opgesteld, maar - en dat wil ik er nu eens op wagen uit te spreken - eveneens naast de existentiële uitdagingen van het evangelie. Het Evangelie zit dichtgeplakt met godsdienstpraktijken. De Franse filosoof Ricoeur heeft in verscheidene fijnzinnige analyses gewezen op de onmisbaarheid van Utopieën. De Poverello, Ignacio de Loyola, Vincent de Paul, Charles de Foucauld - vrome domme dames kennen hoogstens hun gipsen beeldjes, waar net zo goed twennies inténse verhoring hopen te vinden voor hun inténse noden.

[p. 381]

Dat wij, die de erfgenamen zijn van grote Bewogenen en Bewegers, in de meeste gevallen noch bomen noch bos meer zien, ligt er even dik bovenop in banketbakkerskerkjes met eeuwigdurende kaarsenbusiness en geprevelde uniformiteit als in opgeschoten seminaristen die tussen een sigaretje door even de eucharistie vieren in hemdsmouwen. Dit zijn twee dikke extremen waartussen een hoop redelijke maar even ‘ongevaarlijke’ gezondheid zit.

Het gaat er nu maar om wat men meent dat op het spel staat. En hoe hoog men de prijs daarvoor aanslaat. Daarvoor behoef je echt nog niet verliefd te worden op bv. de Cubaanse revolutie. Die vraagt zich ook al af: en wat nú? Achter en onder de aberraties van absurde sociale ongelijkheid, politieke corruptie en allerlei gekwansel, en terzelfdertijd voorbij de specifieke godsdienstige vraagstellingen, bevindt zich het éigenlijke probleem van het twee-dimensionale leven, van dat ‘conformisme’. Ook de religiositeit heeft zich ruimhartig weten aan te passen aan de dwingelandij van de kleine of gewichtig-aandoende ‘waarden’ van al de sociale geledingen. Reeds door anderen is opmerkzaam gemaakt op het aantal of beter de soorten katho-licisme die bestaan. Die van het ‘volk’, die van ‘de Staat’, die van ‘het leger’ (jaja), die van de ‘heiligen’ en de bedevaarten, enzovoorts. Zelfs onder bisschoppen bestaat geen eenstemmigheid over wat voor Christendom nu eigenlijk de norm, of beter: het ideaal is.

Daar moest dus over gedacht en gepraat en gekeken worden. Maar dat veronderstelt op zijn minst dat er nog enkele ‘deuren openstaan’. Men kan bijvoorbeeld in zijn schik zijn met opvolgers van Petrus, zonder dat dat de deur wordt om voor andermans neus dicht te gooien. Er wordt veel over gezag en gehoorzaamheid gepraat. Maar het lijdt geen twijfel dat schisma's en dergelijke zaken veel méér te wijten zijn aan verlies van verstandhouding aan béide kanten omtrent het kind dat in het betwiste badwater ligt. Dat zou precies dat ‘ideologisch tegenwicht’ zijn tegen de ‘risico's van onze beschaving’. Die stelt namelijk in menig opzicht niet de mens in het middelpunt als beeld van God en daarmee God als het laatste woord van de mens, doch het systeem, het geld-systeem, het politieke systeem, het publiciteits- en amusements-systeem, en ja: het godsdienst-systeem.

Ik noemde dit continent de typische vrucht van deze beschavings-aberraties. Deze twee-dimensionale samenleving wordt - met al de ‘charme van het ondiepe’ - bepaald door de wetten van het systeem. Zijn beruchte sentiment komt mij als zijn ontsnappingspoging voor uit de mechanismen waarin hij gevangen zit. Die allemaal terug te voeren zijn tot de oer-coden van kolonisten die ‘vochten voor leven, grond, geld en vrouw’ of van slaven die ‘het vege lijf trachtten te redden’. Gevoel dat een uitweg zoekt, omdat de leefruimte te eng is. Voor zover dit een specifiek Latijnsameri-

[p. 382]

kaans verschijnsel is, durf ik het grote woord uit te spreken: dat dit continent lijdt aan de oorsprongen waaruit het voortgekomen is. Daarom moeten wij ‘de toekomst van het christendom’ nu vervangen door ‘de toekomst van een inhoudvoller wereld’.

Deze ommekeer wroet als een geweldige crisis in heel de christenheid. De godsdienstpraktijken-kerk heeft het niet gehaald. Met het evangelisch dynamiet veilig in plastic zakjes zijn we ineens overrompeld door revoluties. Het komt mij voor dat hier inderdaad de kern ligt. Want naarmate een cultuur overhoop ligt met zijn dwangmatigheden, zit in de godsdienst respectievelijk een conserverings-mechanisme en een prikkel tot oriëntatieloze revolutie besloten. In zulk een situatie is het zaak ons te bezinnen op de grondslagen.

‘Evangelisch dynamiet’ is een wat overtrokken uitdrukking. Maar het wil zeggen 1. dat God (of het Uiteindelijke) met ons dagelijks menselijk samenleven te maken heeft, en 2. dat het over een uitdaging gaat in een richting die van onze ‘normale maatstaven’ verwijdert.

Welnu, deze ideologie wordt ons alleen vanuit het verleden aangereikt. Buiten dat is er geen ‘heden’ noch toekomst. Daarom moet, als eerste globale oriëntatie, dit ‘ontwortelde’ continent de aansluiting terugvinden bij zijn cultuurbronnen. Naast Europa ook Afrika? Bronnen van eeuwenlang zoeken om de uitdagingen van ons bestaan enerzijds niet af te schepen met de kleine routines van een conformistische godsdienstigheid, en anderzijds gestalten te laten vinden die al te normale maatstaven tart: culturele en mystieke Utopieën. (Geweld is bv. de trieste Amerikaanse vervanging waar geen spirituele escape binnen bereik valt).

De gedachten gaan uit naar twee oriëntatiepunten: contemplativiteit en solidariteit.

Europa telt onder zijn geestes-monumenten een traditie van (monastieke) inkeer en gebed, en op dit punt komt Azië ons nog méér leren. De Zuid-amerikaanse kerken zijn missionarissen-kerken, die voor contemplatief leven nooit veel feeling hadden. Contemplatieve centra leiden een geïsoleerd bestaan, wat nog eens op tragische wijze gebleken is met de conflicten rond de benedictijnen van Cuernavaca in Mexico in '66-'67. Er bestaat hier en daar levendige interesse voor en beoefening van Joga en oosterse mystiek, terwijl mijns inziens het toenemde gebruik van alcoholica en drugs eveneens wijst op behoefte aan mystiek of minstens ‘iets anders’. Onder ‘contemplativiteit’ wil ik eveneens de (serieuze) beoefening van de beeldende en andere kunsten rangschikken, van oudsher in Oost en West door monniken geïntroduceerd. Het peil van de (niet populaire, en gemercantiliseerde) kunstbeoefening in dit continent vormt een van de duidelijkste symptomen van ‘ontworteling’.

[p. 383]

Hiermede schijnbaar in tegenspraak, noem ik solidariteit. Waarmee ik alles bedoel samen te vatten wat te maken heeft met ‘de mens weer in het oog vatten’. Europa heeft in dit continent ‘iets gedurfd’. Wij dienen solidair te blijven (ook met ongewenste kindertjes). Als het waar is dat ‘expansie’ een in de grond bijbelse en dus ‘geïnspireerde’ energie vormt, dan is de godsdienstigheid van dit continent er nu aan toe, van de geografische naar de inter-menselijke expansie over te gaan. Er moeten zich mensen dáár willen bevinden waar anderen op grond van andere verantwoordelijkheden niet heen kunnen gaan. Die laatste zijn er te over. Vandaar: ieder voor zich en god voor ons allen.

Dit dringt natuurlijk pas goed in de urbane samenlevingen; in het binnenland en de kleine stedelijke centra zitten de ‘onoverkomelijke’ relaties echter evenzeer en soms nog hardnekkiger in lokale tradities en coden gevangen! Op dit punt hoeft onze kritiek op de traditionele godsdienst niet gefluisterd te worden. Ze heeft hier haar grootste nederlaag te erkennen. Ten aanzien van deze genoemde oriëntaties: binnen het apparaat van de katholieke en andere christelijke (parochie-)kerken zijn menselijkerwijs gesproken de leiders niet voorhanden noch het instituut erop ingesteld een enigszins gedurfde koerswijziging tot stand te brengen. Het systeem laat het eenvoudigweg niet toe. En geen bisschop, zo hij het al ziet, kan redelijkerwijs een ‘conflict’ aan. Daarom geloof ik dat wij globaal wel kunnen stellen: bovengenoemde grondslagen in hun bredere culturele bedding zullen buiten de specifieke kerkelijke kanalen moeten worden teruggevonden. Het is trouwens tekenend dat onder opgroeiende studerende jongeren van de feitelijk functionerende kerk in déze opzichten niets verwacht wordt. Het lijkt misschien wat aanmatigend dergelijke prognosen tegen zulke verontrustende horizonten te projecteren. Ook dit is niet erg Braziliaans! Binnen het kader echter van wat er in Europa óver Zuid-Amerika wordt gedacht en bínnen Europa en Noord-Amerika zelf, is mijn liefde voor dit continent groot genoeg om er niet met wat zoete woordjes overheen te praten. Terwijl ik ervan overtuigd ben dat alleen onze gezámenlijk hervonden Utopieën onze gezámenlijke beschaving een toekomst garanderen.

Belo Horizonte