Streven. Jaargang 23

[p. 248]

Eerlijkheid in de Universiteit
J.J. Meltzer

De Universiteit verkeert in grote spanning. Als alle partijen zich in het debat over het hoger onderwijs volledig en eerlijk zouden geven, waren de problemen gauw de wereld uit. Maar helaas is er veel onoprechtheid. Bij een heleboel mensen.

Er is veel open en veel verkapt onfatsoen. De waarneembare onhoffelijkheid vormt nog niet eens het grootste probleem, hoewel het esthetisch geen stap vooruit is dat baarden en truien het jacket vervingen. De mooie maniertjes van vroeger wierpen bepaalde dammen op die de communicatie tussen leraar en student belemmerden. Men vergat dan allicht dat men over en weer van elkaar moest leren. Allerlei uiterlijke onderscheidingstekenen kunnen de atmosfeer voor een kritische discussie verknoeien. In dat opzicht kan de deformalisering dus de wetenschap ten goede komen. Maar de balans sloeg door. Een minimum aan respect voor deskundigheid, belezenheid en persoonlijkheid blijkt vaak niet meer te kunnen worden opgebracht. Soms wordt men zelfs geconfronteerd met de overtuiging dat hoogleraren per se voor alles ongeschikt zijn. Die mentaliteit is minstens zo onvruchtbaar voor een goede discussie als de vroegere likkerij. De gewenste eindsituatie helemaal in het midden latend, dient er bovendien meer dan tot dusverre beseft te worden dat menigeen het snelle evolueren van allerlei normen eenvoudig niet kan bijhouden. Degene die in de universiteit zijn dagtaak heeft, zou gebaat zijn met minder botheid om zich heen. Maar bovendien strekken aanvaardbare omgangsvormen ook ten voordele van de student, die toch niet mag verwachten dat hij, eenmaal afgestudeerd, overal de regels van elk huis naar zijn hand kan zetten.

Erger dan de uiterlijke grofheid is het gemis aan innerlijke oprechtheid. Staaltjes daarvan zijn te vinden op elk slagveldje waar de universitaire discussie zich afspeelt. Men onthoudt de tegenpartij zijn ware overtuiging, zijn ware argumenten. Veel speelt zich trouwens af buiten de aangewezen oorden van meningsvorming en beslissing. Er wordt gerommeld op vergaderingen van alle geledingen. Ten onrechte wordt er geschermd met portefeuilles. Niet elke spreker komt even gemakkelijk aan het woord. Na afloop

[p. 249]

van de beraadslagingen over een punt en voor de stemming erover ventileert men nog gauw even zijn mening, waarop de zaal dan geen weerwoord heeft. Het verdient ook aanbeveling hetgeen op vergaderingen wordt gepresenteerd als ‘samenvatting van de discussie’ eens kritisch te bekijken. Verslag en notulen dekken niet altijd de herinnering van alle ter vergadering aanwezigen. Of de gemaakte afspraken loyaal worden nagekomen, is ook een open vraag. Van elk van de hierboven in algemene bewoordingen geschetste dingen kan ieder die met open oog en open oor meedraait in de universitaire discussie de concrete voorbeelden geven. Dat geldt voor alle geledingen. Hij zal er meestal bij moeten vertellen dat er geen sprake was van kwade trouw bij wie dan ook. Maar dat brengt nu juist een extra element van ondoorzichtigheid. Als gevolg van dat alles krijgen de tegenstellingen in de universiteit een onwaarachtig karakter.

Markante tegenstellingen zijn er bijvoorbeeld binnen het wetenschappelijke corps. Eertijds werd het meeste werk in de universiteit verricht door hoogleraren, eventueel geassisteerd door hoogleraren in opleiding en door wat lager personeel. Dat is nu wel anders. In enige jaren tijd ontwikkelde zich binnen dat oude patroon een zeer omvangrijke wetenschappelijke staf, die de hoogleraren in aantal vele malen overtreft. De staf is kwantitatief belangrijk, maar ook de kwaliteit kan aardig meevallen. De afstand in kennis en begaafdheid tussen hoogleraar en staflid is soms kleiner dan men zou vermoeden, afgaande op de macht en de status die het hoogleraarschap met zich brengt. Dat het staflid er, wat zijn wetenschappelijke kwaliteiten betreft, vaak mag wezen, kan liggen aan factoren als het van jaar tot jaar beter wordende onderwijs over de gehele linie, beginnend met de kleuterschool. Ook aan de tijd die de hoogleraar kwijt is aan administratieve en representatieve verplichtingen en die het hem soms zeer moeilijk maken bij te blijven. Ook aan de betrekkelijk goede honorering van het staflid, waardoor het voor stafleden niet meer nodig is allerlei nevenfuncties te hebben. Vanzelfsprekend geldt dit niet voor elk afzonderlijk geval. Er zijn hoogleraren die terecht internationale faam genieten en er zijn stafleden die nooit aangesteld hadden mogen worden. Men hoede zich echter voor de veelgemaakte vergissing dat het staflid per definitie een onbetekenende krullenjongen is. Uit zijn taken blijkt al het tegendeel. In vele faculteiten rust een belangrijk stuk onderwijs op zijn schouders, en zonder wetenschappelijke staf zou er van het onderzoek aan de universiteit ook niet veel terecht komen. De staf heeft recht op erkenning van zijn betekenis om nog een andere reden. Vroeger bestond de staf vooral uit aankomende hoogleraren. Hun tijd zou toch wel komen en een paar magere jaren waren het waard te worden opgebracht. Van de huidige staf zal slechts een klein deel voor het hoogleraarschap in aanmerking komen. Men heeft dus recht

[p. 250]

op een functie die op zichzelf waard is vervuld te worden. Men heeft ook recht op inspraak in benoemingen, enerzijds op grond van zijn kwaliteiten als man aan de boezem van de wetenschap, anderzijds omdat volledige onzekerheid over wie men boven zich geschoven kan krijgen, onaanvaardbaar is.

Heel wat hoogleraren schatten hun stafleden op de juiste waarde en handelen daarnaar. Dat leidt tot goede verhoudingen binnen de groep en een ideale werksfeer. Een dergelijke situatie is zelfs typerend voor enkele faculteiten in hun geheel. Iets van een feitelijke integratie binnen het wetenschappelijk corps kwam aldus spontaan tot stand en behoeft nog slechts formele bekrachtiging. Daarom is het zo'n dwaas schouwspel dat men in allerlei discussies tot zelfs in de pers toe staf en hoogleraren bijna als vijanden tegenover elkaar ziet staan, terwijl de hoogleraren de eigen autonomie verdedigen met een onjuist beroep op de belangentegenstellingen met de staf. Trouwens in het verbeten gevecht om niets van de autonomie van het hoogleraarschap prijs te geven worden tal van onzindelijke argumenten gehanteerd, zelfs in het openbaar. Het pleit niet voor de senaat van de universiteit van Amsterdam dat geen betere argumenten worden geëist om de gedachte aan één geïntegreerd wetenschappelijk corps af te wijzen. In een eind oktober gehouden senaatsvergadering werd hoe dan ook de eenheid van het wetenschappelijk corps niet aanvaard. En dat terwijl het verenigde wetenschappelijke corps dan nog slechts zou omvatten de hoogleraren, lectoren en de wetenschappelijke medewerkers in vaste dienst. Daarbij moet worden bedacht dat men eerst na vier jaar dienstverband in vaste dienst kan worden opgenomen. Onopgemerkt liep na het bekend worden van de ongunstige uitslag van de stemming een stafvertegenwoordiger de zaal uit. Al zijn collega's volgden hem enige tijd later op minder onopgemerkte wijze, toen de stafvoorzitter door de voorzitter van de vergadering het woord werd onthouden. De verhouding tussen stafbestuur en universiteitsbestuur was al gespannen. Het klimaat voor een heling van de breuk is niet te gunstig. Behoudende krachten binnen de staf en progressieve krachten binnen de senaat zullen wel trachten de kloof te overbruggen, maar het is de vraag of zij de partijen weer zo gemakkelijk tot elkaar kunnen brengen. Van de balustrade was bij het vertrek van de stafdelegatie door studenten geroepen ‘dit is het begin’, op pijnlijke wijze demonstrerend dat de staf, die zich politiek gezien om begrijpelijke redenen altijd wel ergens in het gebied tussen hoogleraren en studenten zal ophouden, deze laatsten wel erg dicht genaderd is. Een identificatie waar heel wat studenten, heel wat stafleden en heel wat hoogleraren weinig gelukkig mee zullen zijn.

[p. 251]

Of het een echt begin wordt, valt af te wachten. Het weer was niet bevorderlijk voor de studentenactie van 4 november. Maar al doet de lont het niet, dan wil dat nog niet zeggen dat er geen behoorlijk pak dynamiet onder de universiteit ligt. Namen alle partijen daar nu maar wat van af. Van sommigen is duidelijk dat zij niets liever willen dan een explosie. Zij stellen hun eisen net zo hoog dat de tegenpartij er juist geen ja op kan zeggen. Maar toch houden zij hun eisen weer net zo laag dat zij de publieke opinie niet al te zeer tegen zich in het harnas jagen. Als de anderen maar alles deden om de spanning binnen de universiteit te verminderen, was er al veel gewonnen. Gewoon een kwestie van eerlijkheid en loyaliteit.

Overigens is Amsterdam een op zichzelf en technisch bezien geen ongeschikt beginpunt voor actie. De Universiteit van Amsterdam was vroeger een gemeentelijke universiteit. De universiteit wordt er tot op zekere hoogte nog steeds geregeerd door besluiten van de gemeenteraad, een gemeenteraad bovendien, die is samengesteld uit overwegend betrekkelijk progressieve leden. De zogenaamde ‘100% wet’ van Minister Veringa beoogt een deel van de locale macht over te hevelen naar Den Haag. Dus een eventueel begin moet ook met te lang op zich laten wachten wil het zuiver strategisch gesproken nog zin hebben. Blijkbaar achten revolutionaire krachten zichzelf het sterkst op het niveau van de universiteit zelf en streven naar zo groot mogelijke autonomie. Een deel van de afkeer van de inspraak door zogenaamde maatschappijvertegenwoordigers in het universiteitsbestuur kan wellicht daaraan worden toegeschreven.

De minister lijkt te handelen als de winkelier die een bepaalde verkoopprijs voor ogen staat en zijn biedprijs verhoogt naarmate er meer korting wordt afgedongen. De minister vroeg de universiteiten advies over een gewenste toekomstige structuur. Wat er uitlekte van de op handen zijnde adviezen leek nogal ver te gaan en dus kwam nog voor het verstrijken van de termijn van indiening van de adviezen de nota Veringa uit, waarin de minister ten opzichte van eerder ingenomen standpunten minder concessies leek te doen. De nota Veringa ontmoette hevige kritiek. Toen kwam de ‘100% wet’, waaruit een nog straffere beleidslijn spreekt. Intussen noemt de minister zijn eigen voorstellen vooruitstrevend, maar dat is weer zo een geval van onoprechtheid. Een onoprechtheid die zo onhandig is verpakt, dat men het echt geen bedrog mag noemen.

Zo komen wij er niet gauw uit. Menigeen voelt zich onbehaaglijk bij de gedachte dat de student zelf (bv. in de one man one vote constructie) het laatste woord zou kunnen hebben in zijn opleiding. Het gevaar dat een streven naar snel afstuderen de studie kwalitatief zou uithollen, is niet

[p. 252]

denkbeeldig. De kans dat de universiteit zou worden gebruikt als hefboom om de maatschappij te hervormen, is al evenmin denkbeeldig en waarom zou dat minder verwerpelijk zijn dan het geven van inspraak van maatschappij-vertegenwoordigers bij de opleiding. Hier liggen belangentegenstellingen die, anders dan de spanningen binnen het wetenschappelijk corps, fundamenteel zijn. Net zo goed als de mate van stemrecht, toe te kennen aan het wetenschappelijke corps, inzet kan zijn van een fundamentele strijd. Niet de min of meer vanzelfsprekende eenheid van het wetenschappelijk corps. Ook hier is eerlijkheid en oprechtheid geboden. Men moet eerlijk uitkomen voor de grens die men in geweten stelt aan de democratisering van het onderwijs en men moet die zienswijze naar beste weten en met inspanning van alle krachten argumenteren. Hoe gaat het nu? De grenzen worden gelegd in niemandsland, waar er nog niets aan de hand is, en dus gegarandeerd onder de voet gelopen. En de argumenten die worden gehanteerd zijn lachertjes.

Vormen hoogleraren en wetenschappelijke staf aparte geledingen of moet men ze samenvoegen? Bij deze vraag stonden wij uitvoerig stil. Er zal trouwens de komende weken nog genoeg over gepraat worden. Misschien zijn daar onplezierige gesprekjes bij. Bijvoorbeeld tussen stafleden en bepaalde hoogleraren die een belangrijk deel van de onderwijstaak geheel en al hebben overgedragen aan stafleden en desondanks in de openbare senaatsvergadering stemden tegen het voorstel hoogleraren en staf als één geleding te beschouwen.

Er is nog een geleding in discussie en dat is de t.a.s. (technische administratieve staf). Een tot voor kort weinig militante groep die het aan niets heeft verdiend dat er tijdens de laatste senaatsvergadering denigrerende opmerkingen over hun betekenis voor de universiteit zijn gemaakt. De stemverhouding die zij zouden moeten hebben in de universiteitsraad is onderwerp van politieke discussie. Hoogleraren wensen een uitbreiding van het eigen aandeel ten koste van hetgeen aan de t.a.s. is toegedacht. Staf en studenten verzetten zich tegen een dergelijke verschuiving. Het is niet uitgesloten dat beide laatstgenoemde categorieën zowel als de hoogleraren niet zozeer denken aan hetgeen de ta.s. billijkheidshalve toekomt, maar aan de invloed die de stemverhouding heeft op de eigen macht. Dit zou ook wel eens kunnen gelden voor de discussie over het al dan niet creëren van een college van maatschappij-vertegenwoordigers als geleding. Het touwtrekken over het aantal geledingen is niet nieuw.... Discussiëerde men in de Franse revolutie in de eerste jaren niet over het feit of adel, geestelijkheid en derde stand twee of drie geledingen moesten vormen?

[p. 253]

Besteedde men - toen gekozen was voor 3 standen - daarna niet enige jaren aan de vraag - een man een stem of gelijk aantal stemmen per ‘geleding’? Leidde dit uiteindelijk niet tot het verlicht despotische regiem van Napoleon, die de vernieuwingen incorporeerde in zijn systeem?

Betekent dit alles niet, dat wanneer hoogleraren, staf en studenten de loyaliteit - die zij aan wetenschap en samenleving verplicht zijn - uit het oog verliezen, over enige jaren een nieuw beheerssysteem zal worden afgedwongen omdat ieder eikaars ondeugden zat is? De tijd dringt en dwingt. Wordt het niet hoog tijd dat allen die zich niet bevooroordeeld achten zich verenigen tot een zelfstandige eenheid, waardoor de universiteit als twistappel uit de handen geraakt van naar macht strevende ambtenaren, op hun zetels verliefde hooggeleerden, door frustraties verkommerde stafleden en naar eenzijdigheid radicaliserende studenten? Zo niet dan staan ons nog wonderlijke ontwikkelingen te wachten. Wij zullen die voor U blijven volgen.