Streven. Jaargang 22

[p. 1179]

Politiek Overzicht

Internationaal

Communistische Topconferentie

Na lange - vaak onderbroken - voorbereidingen is dan toch een wereldcommunistische topconferentie bij elkaar gekomen. Het idee stamt van Nikita Chroesjtsjev in 1962, die in zijn strijd met Peking over vreedzame coëxistentie en door Mao beschuldigd van revisionisme omdat hij de nadruk wilde leggen op de produktie van consumptie-goederen, behoefte had aan een openlijk uitgesproken anathema over de Peking-opvattingen. Toen al ging het eigenlijk over de kwestie of Moskou zijn militaire en economische macht voor eigen nationale doelstellingen mocht gebruiken of dat het deze macht moest delen met - minstens - Peking om gezamenlijk de imperialistische krachten te bestrijden. Daar de andere communistische partijen er niets voor voelden om partij te kiezen in de twist tussen Moskou en Peking, kwam er geen topconferentie.

Nadat Chroesjtsjev in 1964 van het politieke toneel was verdwenen, wierpen Brezjnev en Kosygin het over een andere boeg door te proberen met Peking tot een akkoord te komen, maar ook toen deze pogingen geen succes hadden, konden zij nog niet denken aan een wereldbijeenkomst om het banvonnis over het Chinese communisme uit te spreken, daar deze opvattingen te veel weerklank vonden in een aantal communistische partijen. Deze situatie veranderde echter door de ontwikkeling van de Chinese Culturele Revolutie, waarin de anti-vreemdelingenmentaliteit verschillende communistische partijen van Peking vervreemdde en hen nader tot Moskou scheen te brengen. In februari 1968 werd een voorbereidende conferentie in Boedapest gehouden, die echter leidde tot hooglopende ruzie, daar Roemenië weigerde het Sovjet-optreden tegen Israël goed te keuren en Ceaucescu kwaad de vergadering verliet. Ook hier ging het eerder over het recht van Moskou om economisch en politiek de alleenheerschappij binnen de communistische wereld voor zich op te eisen dan over de kwestie Israël.

Scherper nog kwam dit tot uiting toen in augustus 1968 vijf leden van het Warschau-pact onder aanvoering van Rusland Tsjecho-Slowakije binnen vielen om het daar aan de gang zijnde liberalisatieproces onder Dubcek onmogelijk te maken en kort daarop de Brezjnev-doctrine werd gelanceerd, waarin de beperkte souvereiniteit van de communistische landen werd uitgesproken en

[p. 1180]

het recht van de leden van de communistische wereld werd geproclameerd om in te grijpen in de binnenlandse aangelegenheden van een van hen, wanneer de zuiverheid van de communistische leer in het gedrang dreigde te komen. Diverse communistische partijen vooral in de Westerse landen keurden de Dubcek-politiek goed omdat zij in de liberalisatie de kans zagen hun aanhang te vergroten. Daarom reageerden zij scherp op het optreden van het Warschaupact, zoals trouwens ook Joego-Slavië en Roemenië. Als gevolg hiervan kon de topconferentie in november 1968 wederom niet doorgaan en werd zij uitgesteld tot mei 1969, terwijl zij tenslotte pas in juni in Moskou bijeenkwam. Blijkbaar hechtten Brezjnev c.s. veel waarde aan de bijeenkomst, want in voorbereidende besprekingen in november 1968 te Boedapest en mei 1969 te Moskou werd alle mogelijke moeite gedaan om een zo groot mogelijke eensgezindheid te bewerken. Om dit te bereiken moest Rusland afzien van het uitdrukkelijk uitspreken van zijn recht op het leiderschap van de wereld-communistische beweging; mocht er geen kritiek worden uitgeoefend op niet aanwezige - lees: Chinese - delegaties en moest men niet proberen een goedkeuring van de inval in Tsjecho-Slowakije te verkrijgen.

Zo bereikte men tenminste, dat door niet te spreken over het primaat van Moskou ook niemand dit openlijk ontkende en men in Rusland kon blijven vasthouden aan de opvattingen zoals die op de vorige topconferentie in 1960 waren vastgelegd. Er was de huidige Sovjet-leiders blijkbaar alles aan gelegen een succesvolle topconferentie te hebben, daar deze hun positie in Rusland zelf moet versterken.

De Sovjet-Unie heeft er alle belang bij de status quo binnen haar invloedssfeer te handhaven; zij is bevreesd voor economische liberalisatie, omdat deze makkelijk zou kunnen overslaan naar sociale en politieke veranderingen. Zij heeft geen behoefte meer aan een wereldrevolutie en beschouwt een directe strijd tegen het kapitalisme niet meer als onvermijdelijk; zij wil slechts haar eigen positie in de wereld handhaven en daarbij kan zij noch de opvattingen van Mao, die zichzelf op een lijn stelt met Marx en Lenin, noch die van reformisten als Tito of Dubcek gebruiken. Zij is er echter niet in geslaagd haar systeem aantrekkelijk te maken; zij is niet in staat gebleken leiding te geven op economisch gebied en hulp te geven aan haar satellieten. De hulp die deze nodig hebben om hun industrie te moderniseren, kan de Sovjet-Unie niet geven zonder haar eigen economie te benadelen; daarom wenden de satellieten zich naar het Westen om technische en financiële bijstand en daar Moskou bang is dat deze banden zullen leiden tot grotere Westerse politieke invloed tracht het door militaire dwang zijn bondgenoten in het gareel te houden.

Het is echter een grote vraag of dit zal lukken. Alle juichkreten na afloop van de topconferentie over versterking van de broederlijke eenheid van de communisten tegenover het kapitalisme wissen de gebleken verdeeldheid niet uit. Als Brezjnev en Kosygin hadden gedacht, dat men op de conferentie zelf toch nog wel een veroordeling van Peking zou kunnen bereiken - Paraguay lanceerde reeds de tweede dag een hevige aanval op de Chinezen en ondanks een Roemeense waarschuwing zette Gomulka de aanval voort en liet ook Brezjnev

[p. 1181]

zich daarna nog erg bitter uit over Peking - moesten zij spoedig inzien, dat deze poging slechts verbitterde debatten en duidelijke scheuring kon opleveren. Alleen door het niet bespreken van de belangrijkste kwesties kon bereikt worden, dat niemand zo boos werd dat hij wegliep en dat de Italiaanse partij niet het initiatief nam tot een nieuw schisma.

Ook nu ondertekenden niet alle aanwezige partijen - 20 waren er om diverse redenen afwezig - het slotcommuniqué en maakten enkele zoveel voorbehoud, dat het met een weigering gelijkstond. Bovendien was het stuk zo vaag gehouden, dat ieder het op zijn manier kon uitleggen. Moskou zal hieruit een conclusie moeten trekken; het zal moeten kiezen tussen het links-Maoïsme en het rechts Marxisme van de Italianen; in beide gevallen ziet het er slecht uit voor de huidige machthebbers, want de geestelijke souplesse die nodig is voor een overschakeling naar een van beide kanten, missen zij. Misschien zou het voor hen het gemakkelijkst zijn zich te conformeren aan de opvattingen van Mao, maar dit zou betekenen het prijsgeven van het primaat van Rusland over het communisme en het is de vraag of dit aanvaardbaar is voor de Russische partij en het volk. In Rusland komt een steeds sterker wordend verlangen naar liberalisatie en een verzet tegen het herstel van de Stalinistische methoden te voorschijn, maar de starre bureaucratie van en rond Brezjnev lijkt ons niet in staat deze reuzezwaai mee te maken. Het zou ons niet verwonderen als de ‘geslaagde’ communistische wereldconferentie ingrijpende gevolgen zou hebben voor de Russische interne ontwikkeling.

Frankrijk

Zoals te verwachten was is Pompidou in de tweede ronde op 15 juni als opvolger van de Gaulle gekozen. Hij verkreeg daarbij bijna 58% van de geldig uitgebrachte stemmen en Poher ruim 42%. Dat lijkt een mooi resultaat voor Pompidou, maar daar 31% gewoon niet kwam opdagen en 4,5% ongeldig of blanco stemde, verkreeg hij zijn mandaat door de steun van slechts 38% van alle stemgerechtigden. Het normale absenteïsme bedraagt 22% en wanneer alle communistische kiezers zich hadden gehouden aan het door de partij uitgegeven advies om de stemming te boycotten zou rond 48% van de kiezers zijn thuis gebleven. Een belangrijk deel heeft het advies echter gelaten voor wat het was en stemde op Poher, wiens percentage nu bijna verdubbelde vergeleken bij het resultaat in de eerste ronde.

Onmiddellijk begonnen de speculaties over de nieuwe regering. Als premier werd - terecht - van begin af aan Jacques Chaban-Delmas genoemd; de belangstelling ging vooral uit naar de bezetting van de departementen van buitenlandse zaken, landbouw en financiën. Hieruit zou niet alleen moeten blijken, dat het Gaullisme de Gaulle overleefd had maar vooral hóe het hem overleefde. Pompidou's slagzin ‘continuïteit en opening’ is heel aardig, maar het komt er op aan in hoeverre die continuïteit en waar de opening. Ook vroeg men zich af welke rol de Gaulle in de toekomst zou gaan spelen; tijdens de verkiezingsstrijd verbleef de ex-president met vakantie in Ierland - hij bracht zijn stem schriftelijk uit -, maar op dezelfde dag dat Pompidou tot president

[p. 1182]

werd geproclameerd keerde de Gaulle terug en wel naar Parijs, waar een appartement voor hem in gereedheid was gebracht. Probeert hij achter de schermen de touwtjes in handen te houden en is Pompidou slechts de uitvoerder van zijn bevelen?

Een antwoord op deze vraag zou men kunnen vinden in de benoeming van de minister van buitenlandse zaken. Aanvankelijk werd hiervoor Giscard d'Estaing genoemd, liberaal onafhankelijk republikein en Gaullist, die de politiek van de generaal steeds kritisch volgde en vooral aanmerkingen had op het overdreven nationalisme van de Gaulle. Laatstgenoemde wilde van deze benoeming niets weten en schijnt er op te hebben aangedrongen om zijn satelliet Debré - Gaullistischer dan de Gaulle - op de Qai d'Orsay te handhaven; dit zou niets minder betekenen dan dat men de eerder genoemde opening maar moest vergeten.

Pompidou is echter niet van plan een schijn-president te worden; hij is daar te eerzuchtig voor en samen met Chalban-Delmas heeft hij zijn best gedaan de opening te verbinden met de continuïteit. Het resultaat was, dat Debré niet buitenlandse zaken krijgt maar defensie, hetgeen wel betekent dat de verhouding tussen Frankrijk en de NATO niet zal veranderen en dat Frankrijk ook zal vasthouden aan een eigen kernmacht om de schijn van grote mogendheid te kunnen ophouden. Giscard d'Estaing komt ook niet aan de Quai d'Orsay maar krijgt het beheer over financiën en economie, waarvoor de oudgediende Pinay niets voelde; buitenlandse zaken werd toebedeeld aan Maurice Schumann, terwijl de portefeuille van landbouw aan Jacques Duhamel werd gegeven. Daarmee werden drie voor de toekomst van Europa uiterst belangrijke departementen toevertrouwd aan figuren die hun kritiek t.a.v. de houding van de Gaulle tegenover Europese samenwerking nooit verborgen hebben. Vooral Maurice Schumann is een openlijk voorstander van de Europese integratie en van het toetreden van Engeland tot de EEG, zodat verwacht kan worden, dat het Franse veto tegen Engeland nu zal worden opgeheven.

Behalve de zuiver praktische moeilijkheden die verbonden zijn aan de toetreding van Engeland - en van andere EVA-landen - zijn er ook nog een aantal principiële vraagstukken, die een oplossing vereisen. In hoeverre zal men bereid zijn een parlementaire controle mogelijk te maken op het beheer van de aan de Gemeenschap ter beschikking staande fondsen? En in hoeverre zal men nu wel willen overgaan tot de vorming van een supra-nationaal gezag in de gemeenschap? Wij zouden ook kunnen vragen: in hoeverre zijn sommige landen blij geweest met de halsstarrige houding van de Gaulle, omdat zij zich daarachter konden verschuilen en dus niet openlijk hoefden te bekennen eigenlijk ook niets te voelen voor de toetreding van Engeland of voor het beginsel van de supra-nationaliteit? Voor de kleine deelnemende landen is dit laatste een levensvoorwaarde, maar het is de vraag of de Duitse Bondsrepubliek en Italië er wel zoveel voor voelen als zij tot nu toe konden zeggen. Ook van Engeland kunnen wij ons moeilijk indenken, dat het warm zal lopen voor een supra-nationaal Europa.

7-7-'69

J. Oomes