Streven. Jaargang 22

[p. 1084]

Forum

Pasolini en Rimbaud

(Uit een helaas té lang artikel over Teorema dat ons uit Italië werd toegestuurd, hebben wij gemeend tenminste het onderstaande fragment te moeten redden. Redactie).

De citaten in Teorema zeggen misschien iets over de bronnen van Pasolini's verbeelding. Eén daarvan is bijzonder significant. De jongen leest de vader het slot van een gedicht van Rimbaud voor. Pasolini vermeldt er de titel niet van. Misschien is dat de reden waarom de kritiek er niet bij stil is blijven staan. Het is het korte prozagedicht Les déserts de l'amour, een titel dus die al direct een verband suggereert met Pasolini's woestijnbeelden.

Het gedicht evoceert de verloren gegane droom van een dubbele ontmoeting: met een dienstmeisje (‘une servante venait près de moi’) en een dame uit de stad (‘la Femme que j'ai vue dans la Ville’). Uit die droom, zegt een voorwoord van Rimbaud, zijn misschien ‘zoete religieuze overwegingen’ te halen: ‘Des rêves suivants - ses amours! - et de leur suite et fin, de douces considérations religieuses se dégagent peutêtre’.

Rimbaud beschrijft vooral de pijn van de afwezigheid (zoals Teorema, deel II). Het moment van goedheid zal nooit meer terugkomen: ‘le tour de bonté serait plus long à se reproduire qu'une étoile. Elle n'est pas revenue, et ne reviendra jamais, l'Adorable qui s'était rendue chez moi’. Wanhopig zoekt hij (zoals de moeder in de film) in de stad naar het verloren geluk. ‘Les amis, auxquels je criais: où réste-t-elle? répondaient faussement’. (Duidelijk een echo op het Hooglied). ‘Je courais dans un jardin enseveli. On m'a repoussé. Enfin, je suis descendu dans un lieu plein de poussière (zoals de vader in de woestijn) et, assis sur des charpentes, j'ai laisser finir toutes les larmes de mon corps avec cette nuit.... Vrai, cette fois j'ai pleuré plus que tous les enfants du monde’.

De literaire kritiek heeft voor deze symbolische hallucinatie vele verklaringen gezocht. Men heeft er een schuldbewustzijn in gezien en een complex van zelfbestraffing, afgeleid wellicht uit een pijnlijk ervaren impotentie, met als gevolg Rimbauds afkeer van heteroseksuele erotiek. Eén ding is zeker: het gedicht is geschreven in de tijd dat Verlaine, met wie hij samenleefde, hem moest verlaten.

In Teorema is de basissituatie omgekeerd: in het gedicht is het een jongeman (de achttienjarige Rimbaud) die aan het woord is, in de film is een jongeman ‘l'Adorable’ die op bezoek komt. Maar de overeenkomsten zijn merkwaardig: van de toenaderingstrucs van de meid (‘elle me pinga le bras’) tot het motief van de kleren op de grond (‘Je la renversai dans une corbeille de coussins et de toiles de navire, en un coin noir. Je ne me rappelle plus que son pantalon à dentelles blanches’); ook in het gedicht grijpt de ontmoeting plaats in een groot rustiek huis (‘La même maison rustique de mes parents. Moi, j'étais abandonné dans cette maison sans fin’) en, zoals in de film in het geval van de zoon en de moeder, in een onverkwikkelijke heimelijkheid (waarbij Rimbaud misschien alludeert

[p. 1085]

op het feit dat hij eens ontdekt werd). Belangrijker nog zijn de hele sfeer en de ‘douces considérations religieuses’.

Aldo Tassone

Ierland - kunstenaarsparadijs?

Gaat Ierland een doelbewuste poging ondernemen om een kunstenaarsparadijs voor de hele wereld te worden? De minister van Financiën in Dublin, Charles Haughey, scheen daarop te zinspelen toen hij medio mei zijn begroting in het Parlement verdedigde. Hij kondigde daarbij aan, dat het in zijn voornemen lag ‘in Ierland een aantrekkelijk klimaat te scheppen, waarin de kunst kan bloeien’. Hij stelde zich voor dit te bereiken met een wet, krachtens welke ‘schilders, beeldhouwers, schrijvers en componisten die in Ierland wonen, worden vrijgesteld van belasting over alle inkomsten die zij verwerven uit scheppingen van culturele waarde’.

De Ierse schrijvers - voor zover zij tenminste nog in Ierland wonen - zijn helemaal verbijsterd door deze onverwachte aankondiging, schreef David Holden in The Sunday Times en timmeren allemaal met verdubbelde energie op hun schrijfmachines.

David Holden was er echter niet zo zeker van of zij zich niet lieten blij maken met een dode mus. Laten wij eerst de tekst van de wet maar eens afwachten, meende hij. De wijze, waarop deze wordt geformuleerd kan nog allerlei hooggestemde verwachtingen de bodem inslaan.

Die wet zal bijvoorbeeld een omschrijving moeten bevatten van wat men onder ‘scheppingen van culturele waarde’ heeft te verstaan. Zal men bijvoorbeeld aan dergelijke scheppingen de eis stellen, dat zij een zekere bestendigheid hebben, waar blijven dan zangers, pianisten, violisten en toneelspelers? Zullen Jehudi Menuhin's concerten als ‘scheppingen van culturele waarde’ worden erkend? En wat is ‘cultureel’? Scheppen kantklossende nonnetjes werken van culturele waarde? Hebben romans die van schuttingwoorden aan elkaar hangen culturele waarde? En wie wordt als ‘schepper’ beschouwd? Bijvoorbeeld van een film of een televisiespel? De producer? De regisseur? De spelers? Of gaat alleen de tekstschrijver met de belastingvrijdom strijken? En wie zal moeten uitmaken of bepaalde scheppingen culturele waarde bezitten? De Inspecteurs van Belasting? Waarschijnlijk wel want deze heren worden in Ierland al veertig jaar lang in staat geacht uit te maken welke voorwerpen van ‘nationaal, wetenschappelijk, historisch of artistiek belang’ vrijstelling genieten van de successiebelasting. Of men op dit terrein echter veel van hen mag verwachten, daar twijfelt Holden sterk aan.

De toezegging van de minister staat echter zwart op wit in de Handelingen van het Ierse Parlement. Er zal dus wel een daad moeten volgen. Of de kunstenaars in Ierland er veel mee gebaat zullen zijn staat nog te bezien. Zij verdienen met hun scheppend werk tóch niet meer dan een habbekrats. Maar wie weet of straks niet de kreet over de wereld zal gaan: ‘Kunstenaars van alle landen verenigt U en komt naar Ierland!’

H.H.

Neo-antisemitisme in Polen

Drie miljoen Poolse Joden werden in de jaren van de Tweede Wereldoorlog aan de vernietiging prijsgegeven. Naar schatting zijn er in Polen thans niet meer dan 25 à 30.000 Joden over. Ook de meest fanatieke antisemiet kan daar geen reëel gevaar meer van duchten.

Geen zinnig mens kan hen bovendien meer aansprakelijk stellen voor al de euvelen, die door het voor-oorlogse antisemitisme op de rug van de Joden werden geschoven al ware het slechts omdat die euvelen in de communistische Staat niet meer heten te bestaan. Men zou zo zeggen, dat Polen dit handjevol overlevenden uit de volksgroep die zich in het ghetto van Warschau zo heldhaftig te weer stelde tegen de Nazis, in ere zou houden, althans met rust zou laten. De kronkelwegen van de politiek echter hebben in Polen geleid tot een herleving van het oude antisemitisme.

[p. 1086]

Hoe dat mogelijk was, daaraan wijdt Claude Eriale in het blad van Jean-Paul Sartre, Les temps modemes, een uitvoerige beschouwing.

Volgens hem is dit neo-antisemitisme niets anders dan een zet op het schaakbord van de machtsstrijd die zich in Polen heeft ontwikkeld tussen Gomulka enerzijds en zijn minister van Binnenlandse Zaken, Moczar, anderzijds.

Moczar is een man die nergens waar het op persoonlijke moed aankwam, een rol van enige betekenis heeft gespeeld. Noch in de strijd tegen de Duitsers noch in de jaren toen zich in Polen als eerste land achter het ijzeren gordijn de strijd om de liberalisering van het communisme voltrok. De jaren waarin Gomulka, door Stalin nog gevangen gezet, weer vrij kwam en de grote man van Polen werd. Moczar's enige verdienste in al die jaren was, dat hij zich in 1948 hetzij per vergissing hetzij uit berekening, achter Gomulka schaarde toen deze door de ongunst van Stalin werd getroffen. Toen Gomulka acht jaar later aan de leiding kwam vergat hij deze bijval niet. Hij benoemde Moczar aanvankelijk tot vice-minister, later tot minister van Binnenlandse Zaken.

Daarmee drukte hij een adder aan zijn borst. Moczar was een Streber, die naar macht, naar steeds meer macht, uiteindelijk naar alle macht haakte. Naar de macht van Gomulka.

Gomulka had echter een belangrijke voorsprong op hem. Hij was een charismatische persoonlijkheid, die een grote aanhang in Polen bezat. Moczar was een onbekende; één minister onder de vele. Beheerder van een onopvallend Departement. Een man zonder aanhang. Geen man om Gomulka naar de kroon te steken.

Vanuit deze achterstand echter zette Moczar zich aan een voortdurend en volhardend wroeten om zich de nodige populariteit te verschaffen. In 1964 stelde hij zich aan het hoofd van de organisatie van de oud-strijders, een zeer grote en populaire organisatie in zijn land - en als minister van Binnenlandse Zaken kostte het hem weinig moeite deze oud-strijders aan zich te binden door hun pensioenen aanzienlijk te verhogen. Daarna drong hij zich in de machtige katholieke organisatie Pax, voor de oorlog lichtelijk fascistisch aangeblazen en nu meer uit noodzaak dan van harte meespelend met het socialisme. De derde groep die Moczar aan zich verbond, was die van de lagere ambtenaren. In de hogere rangen, die bezet werden door de aanhangers van Gomulka en de anti-stalinisten, maakte hij geen kans. In de lagere rangen echter, vol ontevreden partijgenoten, die in de tijd van de destalinisatie achteruit werden gezet, wist hij zich populair te maken door een sceptische houding jegens het anti-stalinisme aan te nemen. En tenslotte kwam hij met zijn neo-antisemitisme voor de dag. Ten eerste omdat hij wist, dat hij daarmee een gevoelige snaar in het hele Poolse volk raakte en ten tweede omdat zelfs dat handjevol Joden dat nog in Polen was overgebleven, hem een reëel politiek voordeel kon opleveren wanneer hij door deze Joden te verwijderen uit de posten die zij bekleedden, vooral in het ambtelijk apparaat baantjes kon vrijmaken voor zijn aanhangers.

Hij speelde het spel listig. Hij noemde zijn antisemitisme ‘anti-zionisme’ en gaf het daardoor vooral tegenover het buitenland en tegenover Rusland de schijn van een beweging die op een bepaald doel in de buitenlandse politiek was gericht en dus niets met ‘racisme’ te maken had.

Daarmee bleek hij een zo sterke troef in handen te hebben gekregen, dat Gomulka, hoewel persoonlijk geen antisemiet, niet anders kon dan hem bijvallen. Weliswaar probeerde Gomulka nog onderscheid te maken tussen ‘zionistische Joden’, ‘Joden die zich meer Jood dan Pool voelen’ en ‘Joden die zich meer Pool dan Jood voelen’ - waarbij uiteraard deze laatste groep nog tolerabel werd geacht, maar waar de grens tussen deze groepen kwam te liggen, daarover besliste in feite Moczar, die als minister van Binnenlandse Zaken ook de geheime inlichtingendienst onder zich had. Ook wie als Jood moest worden beschouwd maakte hij uit. Zijdelings heeft hij al laten publiceren, dat Polen nog steeds driehonderdduizend Joden

[p. 1087]

telt - hetgeen erop wijst, dat hij naar ieder spoortje Joods bloed aan het speuren is om maar zoveel mogelijk profijt uit zijn antisemitisme te kunnen slaan. Heeft hij een kans tegen Gomulka? Zolang Rusland een zekere plicht van dankbaarheid jegens Gomulka erkent voor de steun die hij aan het Russisch ingrijpen in Tsjecho-Slowakije heeft gegeven, is Moczars kans niet groot. Rusland mag hem eigenlijk niet, maar kan aan de andere kant de ogen niet sluiten voor het feit dat hij al intrigerende machtige groepen in Polen achter zich heeft weten te verzamelen en in feite reeds een sterke machtspositie inneemt. Rusland kan hem te eniger tijd nodig hebben. Dat is óók een kwestie van machtspolitiek.

H.H.

De Zwarte Panters komen!

Laten de Amerikaanse negers zich nog langer zoet houden met geweldloze demonstraties en met de mooie doch loos gebleken woorden van de vooruitstrevende blanke intelligentsia over gelijke burgerrechten, krotopruiming en armoedebestrijding? Of zullen zij de leiding aanvaarden van de uit hun midden opgekomen organisatie der ‘Zwarte Panters’, die geen heil meer zien in het bewaren van de vrede en openlijk de oorlog tegen de blanken propageren? Gaat Amerika een bloedige revolutie tegemoet?

Nora Sayre meent in de New Statesman deze vraag bevestigend te moeten beantwoorden.

De negers geloven niet meer in de goede bedoelingen van de blanken. Alles wat de blanke gemeenschap tot nu toe voor hen heeft gedaan, is een verbandlapje draaien om een kankergezwel. Als de blanken niet in staat zijn om het mes in dit gezwel te zetten dan zullen de negers dat zelf moeten doen. Dat zal bloed kosten maar de situatie zoals die thans bestaat kost óók bloed. Negerbloed. Negerlevens. De zuigelingensterfte onder de negers is zes maal zo hoog als die onder de blanken, zeggen de Zwarte Panters. En in grote getale sterven negers aan de gevolgen van het leven in de ghettos. De negers zullen niet zo gek zijn zich tot opstanden en plunderpartijen in hun eigen wijken te laten verleiden. De ‘hete zomer’ is verleden jaar al uitgebleven. De negers beginnen te beseffen, dat het verwoesten van de eigendommen hunner eigen rasgenoten een soort masochisme is, waar zij geen stap verder mee komen. Geweld? Ja - maar dan tegen de blanken. Of dat iets uit kan halen? De Zwarte Panters menen van wel. De blanken proberen hun wel voor te rekenen dat een revolutie geen kans van slagen maakt en alleen maar tot vernietiging van hun eigen ras kan leiden, maar de Zwarte Panters geloven dit eenvoudig niet. De economie van de blanken, van het kapitalisme, is zo gecompliceerd en daarmee zo kwetsbaar geworden, dat een vastbesloten minderheid het raderwerk volkomen lam kan leggen. ‘Wij zijn’, zo drukte een der Zwarte Panters zich uit, ‘het kwaadaardige virus in de buik van het beest. Het virus kan het hele lichaam slopen’.

De organisatie van de Zwarte Panters is nog maar amper drie jaar oud maar zij wint zienderogen veld. De uitlatingen van haar leiders worden steeds agressiever en in de kring van de blanke intellectuelen houdt men angstig zijn hart vast voor de dingen die komen gaan wanneer de negers in massa de woorden gaan beamen van een vrouwelijk lid der organisatie: ‘Sterven is niets nieuws voor ons. Maar sterven met een doel voor ogen wel - en dat is wat wij nu tegemoetgaan. Wij krijgen nieuwe hoop, nieuwe kracht omdat wij nu willen sterven als bouwers van iets groots, dat na onze dood zal voortbestaan. Wij raken bereid te sterven, omdat wij nu uitzicht krijgen op iets waarvoor het waard is te leven’.

Sommige Zwarte Panters zijn ervan overtuigd, dat de blanken het niet al te ver zullen laten komen wanneer eenmaal negerbloed zou gaan vloeien. Dat zij zich massaal aan hun zijde zullen scharen wanneer de eerste doden zijn gevallen. Nora Sayre is daar echter zo zeker niet van.

H.H.