Streven. Jaargang 22

[p. 1037]

Veranderingen in de beroepenwereld
W.E.H. Beyers

Wij leven in een snel veranderende samenleving.

De maatschappelijke veranderingen hebben invloed op de beroepenwereld, anderzijds hebben veranderingen in de beroepenwereld weer invloed op de samenleving. Er is derhalve een wederzijdse beïnvloeding. Wij zien beroepen verdwijnen of van inhoud veranderen; wij zien geheel nieuwe beroepen ontstaan.

Ook valt een grote verandering in de opvattingen over het beroep te constateren.

Het beroep wordt door velen niet meer ervaren als een het gehele leven omvattend en zingevend geheel. Er is een andere, meer zakelijke waardering voor het beroep ontstaan. Door velen wordt het beroep vooral geëvalueerd naar zijn instrumentele betekenis, derhalve gezien als een middel om daarmee andere doeleinden buiten het werk te realiseren. Deze moderne beroepshouding, welke vooral wordt gekenmerkt door een zakelijke begrenzing van rechten en plichten, is eveneens het resultaat van maatschappelijke en industriële ontwikkeling. In vele opzichten is zij een reactie op de omstandigheden in het moderne produktieproces. (Commissie Valentgoed in het rapport persoonsvorming en bedrijfsjeugd 1964).

Het beroep blijft nochtans van essentieel belang voor de mens, omdat hij door zijn werk is ingeschakeld in het groter geheel van de maatschappij.

In dit artikel zullen wij voornamelijk aandacht besteden aan de veranderingen die zich in de beroepenwereld voltrekken, aan de oorzaken en de gevolgen hiervan.

Automatisering

Er zijn vele definities te geven van automatisering. Bijna elke auteur geeft een andere definitie. In het jaarverslag 1966 van het Economisch Technologisch Instituut van Utrecht, aan welk jaarverslag veel van hetgeen over automatisering op deze bladzijden volgt, ontleend is, wordt automatisering omschreven als ‘het systematisch invoeren van zelfwerkende processen, ongeacht de technische principes, waarop de zelfwerkzaamheid berust’.

In deze definitie komen als hoofdkenmerken naar voren:

[p. 1038]

1.	het zelfwerkend zijn van de processen (menselijke besturing is niet nodig);
2.	het systematisch invoeren van die processen (derhalve niet het opnemen van een enkele computer).

De automatisering staat in Nederland nog eerst aan het begin. Er zal in de toekomst veel meer geautomatiseerd worden, al dient hier direct aan toegevoegd te worden, dat automatisering niet onbeperkt doorgevoerd kan worden. Er zijn namelijk technische beperkingen (niet alle werkzaamheden kunnen geautomatiseerd worden) en economische beperkingen (niet alles wat technisch kan, is ook economisch verantwoord).

De automatisering zal in omvangrijke mate kunnen worden toegepast in een groot deel van de industrie en van de administratie, voor zover die berust op routinearbeid.

In de industrie zal het waarschijnlijk zo worden, dat de geautomatiseerde bedrijven de massaproduktie voor hun rekening nemen, terwijl de kleinere bedrijven zich richten op de sector van gespecialiseerde artikelen. In de landbouw, mijnbouw, woningbouw is wel mechanisering mogelijk, doch heeft auto-matisering weinig zin. In de dienstensector kan wel de computer diensten bewijzen, doch deze sector leent zich, met uitzondering van de administratie, niet voor automatisering.

Wanneer een bedrijf zijn produktie automatiseert, wil dit niet zeggen dat men met minder werknemers kan volstaan. Hetzelfde aantal werknemers zal echter een veel hogere produktie per man-uur bereiken. Wanneer gezegd wordt dat het aantal werknemers hetzelfde blijft, betekent dit niet dat de functies dezelfde blijven of dat het bedrijf dezelfde mensen in dienst kan houden.

Het fabriekspersoneel zal bij automatisering aanzienlijk verminderen, het personeel nodig voor de werkvoorbereiding en het onderhoud, zal aanzienlijk in aantal stijgen. Vraag en aanbod zullen derhalve nog meer dan thans in beweging zijn en niet steeds in evenwicht.

Dit betekent dus in feite dat door automatisering werknemers uitgestoten worden, terwijl er anderzijds vraag naar ander personeel ontstaat. Het zal niet mogelijk zijn vrijgekomen mankracht zonder meer over te hevelen naar de sectoren waarin de vraag ontstaat; de beperkte scholing van de overtollige werkers laat dit niet toe. Deze mensen zouden dus omgeschoold moeten worden; maar dit zal vaak onmogelijk zijn doordat hun niveau te laag is.

Wanneer de automatisering langzaam verloopt, zal het gemakkelijker zijn arbeidsplaatsen te vinden voor de uitgestotenen en geschikte mensen voor de nieuwe functies dan wanneer het proces van de automatisering snel voortschrijdt.

De werkloosheid zal kleiner zijn naarmate de vrijgekomen werknemers meer geschikt zijn voor overgang naar ander werk. Scholing en mobiliteit moeten bevorderd worden.

Wij zien dus door de automatisering:

a. het ontstaan van nieuwe beroepen: bedieningsvakman, zoals operateur, programmeur, systeemanalist en systeemontwerper.

Overigens dient hierbij opgemerkt dat de verwachting bestaat dat de com-

[p. 1039]

puter in de toekomst veel werk van de bedieningsvaklieden en programmeurs zal overnemen, zodat in de toekomst minder bedieningsvaklieden en programmeurs, doch dan bijzonder knappe nodig zullen zijn.

b. het veranderen van inhoud en het verdwijnen van bestaande beroepen en functies. Hierbij dient opgemerkt te worden dat beroepen niet alleen onder invloed van de automatisering veranderen, ontstaan en uitsterven. Wij komen daar straks nog op terug. Wat echter de oorzaak van een en ander ook is, de consequenties zijn dezelfde. Het accent zal verschuiven in de richting van hoger gekwalificeerde functies: controle, onderhoud, leiding. Met betrekking tot zowel a als b geldt, dat werken steeds meer identiek wordt met waarnemen, inzicht hebben in het waargenomene, denken, zelfstandig beslissingen kunnen nemen, verantwoordelijkheid kunnen dragen, samenwerken.

De lichamelijke inspanning vermindert, de geestelijke inspanning wordt veel groter.

Het is een gelukkig verschijnsel dat het accent zal verschuiven in de richting van hoger gekwalificeerde functies. Momenteel verricht nog 50% van de beroepsbevolking eenvoudige arbeid. Geschat mag worden dat 30% van de beroepsbevolking beneden zijn capaciteiten werkt. De vraag is hoe de ongeschoolde arbeid zich in de toekomst zal gedragen, welk percentage ongeschoolde arbeid uiteindelijk overblijft. Geheel verdwijnen zal ongeschoolde arbeid niet.

c. het minder worden van het aantal arbeidsplaatsen.

Doordat de produktie stijgt per man-uur, zullen minder bedrijven behoeven te produceren. Deze hogere produktie zal maar voor een gedeelte gecompenseerd worden door de toegenomen behoefte, zelfs bij stijgende welvaart. De meeste auteurs komen dan ook tot de conclusie dat, wil structurele werkloosheid op zeer grote schaal uiteindelijk worden vermeden, daartoe dan slechts één werkelijk effectief middel bestaat, namelijk een drastisch voortgezette vermindering van de arbeidstijd. Over de omvang van de toekomstige arbeidstijd lopen de meningen sterk uiteen, ieder is er echter van overtuigd dat er geleidelijk aan veel meer vrije tijd zal komen.

Wanneer de arbeidstijd inkrimpt, zullen ook de mogelijkheden tot zelfexpressie in het beroep tot verwerkelijking van een levensplan, tot het realiseren van bepaalde waarden in de arbeid - hetgeen voor velen momenteel nog zeer belangrijk is - geringer worden en zal zingeving via de arbeid moeten worden zingeving via de arbeid en de vrije tijd. Naast beroepskeuzeadvisering wordt hulpverlening bij een zinvolle inrichting van de vrije tijd dan een even belangrijke activiteit.

Weerstanden tegen de computer en automatisering

Het is duidelijk dat er op het ogenblik nog veel weerstand bestaat tegen de computer en de automatisering, die zeker voor een deel toe te schrijven is aan onvoldoende inzicht hierin en de gevolgen hiervan.

[p. 1040]

Andere oorzaken van weerstanden zijn:

- De bedrijfsleiding moet studie maken van de computer en dit is moeilijk. Men moet precies weten wat men wil en dit helder en volledig kunnen formuleren. Kan men dit niet, en dat is nogal eens het geval, dan wordt het werken met de computer een teleurstelling;

- Werknemers zijn bang dat zij door de automatisering overbodig zullen worden;

- Bepaalde veranderingen zullen de arbeidsvoldoening bij een groep werknemers doen verminderen door uitholling van hun taak; hiertegenover staat bij een andere groep: verhoging van de arbeidsvoldoening;

- Bepaalde veranderingen zullen bewerkstelligen dat de kennis van de werknemers niet meer past bij de nieuwe taak. De noodzakelijkheid van bijscholing of omscholing kan vooral bij de oudere werknemer weerstanden oproepen;

- Bij de omscholing van hooggeschoolden, wier functie de inhoud verloren heeft, doen zich nog andere problemen voor: de lange duur (5 à 10 jaar) van een nieuwe scholing om hetzelfde niveau te bereiken; de omgeschoolde zal weer als beginneling moeten starten, het verlies van status en inkomen, de rivaliteit met jongeren, die dit beroep direct hebben gekozen.

Prof. Wiegersma meent dat voor deze categorie de oplossing gezocht moet worden in overbrenging van de uitvoerende sector naar organisatorische functies.

In elk geval is duidelijk dat de ontwikkeling consequenties inhoudt voor:

1. het bedrijfsleven:

Het bedrijfsleven zal de nadelige gevolgen van de technische ontwikkeling voor de werknemer zoveel mogelijk moeten opvangen door personeelsplanning op lange termijn, door voorlichting over technische veranderingen, door interne scholing en omscholing en in het algemeen door in de bedrijfsvoering technische en sociale gezichtspunten te integreren.

Wil men bereiken dat de jeugdigen die men thans aanneemt, later geschikt zullen zijn of blijven voor andere, gewijzigde en vaak meer gekwalificeerde functies, dan zal men er voor moeten zorgen dat zij niet afstompen, dat zij niet verleren te denken en te beslissen, dat zij hun ambitie niet verliezen, dat zij geen verkeerde arbeidshouding ontwikkelen, dat zij verantwoordelijkheidsbesef en gevoel voor samenwerking ontwikkelen, dat zij bereid zullen zijn zich t.z.t. bij te scholen of om te scholen.

2. het onderwijs:

De vorming van jeugdige werknemers zal gericht moeten zijn op vorming van all-round industrie-arbeiders met daarnaast een zekere scholing voor de te kiezen eerste functie.

Veel aandacht zal gegeven moeten worden aan het aanleren van methoden en vaardigheden om eigen geestelijke gaven te gebruiken.

Er zal meer accent moeten vallen op de ontwikkeling en het gebruik van capaciteiten en creativiteit dan op geheugenwerk. Deze creativiteit zal niet

[p. 1041]

alleen te pas komen bij het werk maar ook bij de besteding van de vrije tijd. Ook de sociale vaardigheid moet ontwikkeld worden. Samenwerking is een essentieel element in de huidige beroepenwereld.

3. de beroepskeuze:

Wanneer grote groepen in de samenleving ernstig rekening moeten houden met gedwongen beroepswisseling, dan doen zij er goed aan zich niet te sterk met het gekozen beroep te vereenzelvigen. Verder zal men het gewoon moeten gaan vinden en zich daardoor minder functioneel gedraineerd voelen, wanneer men meerdere malen langere perioden van werkloosheid kent.

Ook buiten de automatisering zien wij als algemene tendensen:

Nieuwe beroepen ontstaan, oude beroepen verdwijnen, de inhoud van beroepen verandert (b.v. vliegtuigbouwers waren eerst linnenverwerkers, vervolgens triplexbewerkers, toen staalbewerkers, nu moeten zij aluminiumtechniek beheersen).

De omvang van de produktie neemt toe, doch de produktie wordt steeds minder arbeidsintensief.

Ambachtelijke produktie wordt geleidelijk aan meer industriële produktie.

Op allerlei punten is de ambachtelijke produktie vervangen door de fabrieksmatige. Naar alle waarschijnlijkheid zullen voornamelijk het reparatiebedrijf en de vervaardiging van luxe artikelen (b.v. goudsmid) en speciale artikelen (b.v. opticien, orthopedisch schoenmaker) zich weten te handhaven.

Verder dient hier opgemerkt te worden dat het verschil tussen ambacht en het industriële produktieproces veel kleiner is geworden en in de toekomst nog kleiner zal worden.

Vertechnisering

Naast de reeds genoemde automatisering en industrialisering zien wij in de landbouw, ambachten en dienstverlenende sector dat steeds meer gebruik wordt gemaakt van machines en instrumenten. Enerzijds is hiervan het gevolg: lichamelijk zware arbeid wordt minder. Anderzijds: er is minder intuïtie, kunst en flair nodig b.v. in de ambachten; de feeling van de automonteur kan vervangen worden door het systematisch met apparaten testen van de gehele auto; in de dienstverlenende sector maken de cardioloog en encefalografist gebruik van elektronische apparatuur.

Stijging van het niveau van de gemiddelde beroepsbeoefenaar en verwetenschappelijking

Wij hebben reeds op de accentverschuiving naar hoger gekwalificeerde beroepen gewezen bij de bespreking van de automatisering. Hier zouden wij nog willen releveren het feit dat de maatschappij steeds meer gebruik maakt van de diensten van academici. Tussen 1930 en 1960 is het aantal academici snel toegenomen.

In 1930 waren er 6,4 academici op 1000 beroepsbeoefenaars, in 1960 waren dit er 14,4. In 1975 zal dit getal waarschijnlijk zijn 25 per 1000 en in 2000 45 per 1000.

[p. 1042]

Specialisatie

Door de ontzaglijke kennistoename op ieder vakgebied is specialisatie onvermijdelijk geworden. Dit geldt niet alleen op academisch niveau, doch ook op middelbaar niveau.

Het gevolg hiervan is:

Meer samenwerking tussen beoefenaars van de verschillende beroepen.

Meer beroepsbeoefenaars in loondienst, minder zelfstandige.

In 1900 was 26% van de beroepsbevolking voor eigen rekening werkzaam, in 1960 nog slechts 17%, in 1970 zal dit waarschijnlijk 10% zijn. Dit geldt zowel voor de lagere als de hogere beroepen.

Nieuwe mogelijkheden voor de vrouw in de beroepenwereld.

Het werkzaam zijn van de vrouw in de beroepenwereld is niet iets nieuws. Vrouwen hebben steeds gewerkt in de agrarische sector, in ongeschoolde industriearbeid en de lichamelijke verzorging.

Nieuw is dat de mogelijkheden voor de vrouw vooral - doch zeker niet daarin alleen - in de dienstverlenende sector zich aanzienlijk hebben uitgebreid en nog uitbreiden.

Maatschappelijk werk, verpleging, onderwijs, verkoop, kantoor zijn zonder vrouwelijke medewerkers ondenkbaar. Ook in de topfuncties zien wij geleidelijk aan meer vrouwen.

In 1960 was 13% van de academici in Nederland vrouwen.

Wij zien dat hoe langer hoe meer gehuwde vrouwen - zeker wanneer de kinderen wat groter zijn - er behoefte aan hebben een functie in de beroepenwereld te vervullen.

Wanneer in de toekomst de arbeidstijd minder wordt, wordt het voor de vrouw gemakkelijker, naast de zorg voor het gezin nog een volledige werkkring buitenshuis op zich te nemen.

Niettegenstaande deze ontwikkeling wordt de beroepskeuze van meisjes vaak nog te weinig ernstig genomen.

Tenslotte nog enige opmerkingen over de drie sectoren.

Agrarische sector

Ondanks de afname van het aantal werkers in de agrarische sector (in 1899: 32,5, nu nog ± 9% van de beroepsbevolking) is de produktie kwantitatief groter en kwalitatief beter dan vroeger, hetgeen te danken is aan: stijging van het gemiddelde niveau van de beroepsbeoefenaar, goede voorlichting, modernisering van produktiemethoden en produktiemiddelen, het groter worden van de bedrijven.

Het wegvallen van arbeidsmogelijkheden in de agrarische sector maakt noodzakelijk dat er industrie in deze streken komt. Hetzelfde geldt voor Zuid-Limburg, waar de kolenmijnen gesloten moeten worden omdat steenkool vervangen wordt door andere energiebronnen.

Nijverheid

Er is industriële expansie, maar door de produktieverhoging per werknemer

[p. 1043]

(t.g.v. mechanisering en automatisering) neemt het percentage van de beroepsbevolking dat in de industrie werkzaam is, af (in 1960 42,2% - naar verwachting in 2000 nog 29%).

De ingenieurs maken voor het construeren en berekenen meer en meer gebruik van computers.

De technologische ontwikkeling schept nieuwe materialen, nieuwe produkten, nieuwe bewerkings- en produktiemethoden. Hiervan zijn het gevolg nieuwe beroepen, het veranderen van de inhoud van beroepen, het uitsterven van beroepen.

Fysiek zware arbeid wordt door machines overgenomen. Enerzijds zien wij door de technologische ontwikkeling (althans voorlopig nog) ongeschoolde arbeid ontstaan, anderzijds hoog gekwalificeerde arbeid. Een andere tendens is dat men in de fabrieken gaat streven naar produktie-units. De arbeiders gaan in kleine groepen iets produceren, waar ze zelf veel meer bij betrokken zijn dan b.v. bij het lopende-bandsysteem.

Het aantal grote bedrijven stijgt en in deze bedrijven is een enorme groei van het aantal stafdiensten. Tengevolge hiervan stijgt het aantal hoofdarbeiders, vooral middelbare en hogere (Prof. Wiegersma).

De industrie heeft toenemend behoefte aan hogere en middelbare technici. Deze zijn slechts deskundig op deelgebieden. Nieuwe specialismen zijn ontstaan (b.v. bedrijfskundig ingenieur). Ook zijn er nieuwe arbeidsmogelijkheden ontstaan voor academici, b.v. voor wiskundigen, natuurkundigen, biologen, sociologen enz..

De dienstensector. (Deze sector breidt zich het sterkst uit).

In 1960 was hierin ongeveer 47% van de beroepsbevolking werkzaam, in 2000 zal dit naar schatting 58% zijn.

Ook hier zijn vele nieuwe beroepen ontstaan en is het niveau van de gemiddelde beroepsbeoefenaar gestegen. Eveneens in deze sector: toenemende specialisatie en noodzaak van samenwerking. Verder zien wij in deze sector dat zelfstandige vestiging afneemt ten gunste van arbeid in loondienst.

Ook de computer heeft in deze sector zijn intrede gedaan. Er zal binnenkort nog veel meer door de computer gebeuren dan momenteel het geval is. De computer kan o.m. diensten bewijzen in het bepalen van het overheidsbeleid, bij de research, bij het onderwijs, op sociologisch gebied, in de psychologische praktijk, in de medische praktijk, in de advocatuur, in het verkeer, in de verkoop, in de administratie.

Conclusie:

Er is veel veranderd en er zal op korte termijn nog meer veranderen. Toekomstige veranderingen en verdergaande automatisering behoeven echter op grote schaal niet tot belangrijke storingen te leiden, mits een en ander maar vooruit gezien wordt en er een aan deze inzichten aangepast beleid gevoerd wordt. De vorming en opleiding van de jeugdige mens moeten er op gericht zijn hem van de komende ontwikkeling te doordringen en tevens van de noodzaak om flexibel te wezen en zich te blijven aanpassen.