Streven. Jaargang 22

[p. 807]

Kerkelijk gezag en menselijk leven
Mario Schoenenberger S.J.

Dat de katholieke kerk op dit ogenblik een innerlijke crisis doormaakt, wordt ook in hoogste instantie toegegeven. De toespraken van paus Paulus VI drukken diepe bezorgdheid uit. Het samenroepen van de bisschoppensynode, die in de herfst van dit jaar voor de tweede keer te Rome moet vergaderen, staat er in verband mee. Een belangrijk aspect van de algemene onzekerheid en onrust manifesteert zich in de gezagscrisis, die de positie van bisschoppen en paus niet onaangetast laat.

Over de oorzaken van deze crisis worden vele beschouwingen ten beste gegeven. De schuldigen worden nu eens onder de theologen, dan weer onder de leken, een andermaal onder de gezagsdragers zelf gezocht. Het zoeken naar schuldigen is in de grond weinig vruchtbaar en het wederzijds gesmaal van ‘conservatieven’ en ‘progressieven’ zou beter achterwege kunnen blijven. Wanneer in onderstaande uiteenzetting de kritische situatie van ambt en ambtsdragers in de kerk onder ogen wordt gezien, dan gaat het daarbij niet zozeer om een door individuele foute houdingen en beslissingen veroorzaakte toestand, als wel om het feit dat het menselijk en gelovig bewustzijn een meer algemene mutatie heeft ondergaan.

Aan de gezagsdragers in de kerk wordt door vele gelovigen het verwijt gemaakt, dat zij al te zeer buiten het menselijk leven staan. Lofwaardige uitzonderingen niet te na gesproken: de jongere clerus wordt dikwijls nagegeven dat zij het contact met het reële leven gemakkelijker vindt. Wat echter in preken, in herderlijke brieven tot en met encyclieken, over de vragen en de problemen van het leven gezegd wordt, ervaren zeer vele christenen als niet genoeg realistisch, als niet genoeg uit het leven stammend en er mee verbonden. In de ambtelijke verkondiging en terechtwijzing horen zij een absoluutheid meeklinken, een aanspraak op waarheid en geldigheid, die alleen mogelijk is bij mensen die niet met beide voeten op de bodem der werkelijkheid staan.

Vooraanstaande, verantwoordelijke vertegenwoordigers van het kerkelijk gezag zijn evenwel een andere mening toegedaan: zij verstaan hun eigen spreken en handelen, hun woord en hun bevel wel degelijk in verband met het leven. Zij zien zichzelf in dienst van het ware menselijk leven, van zijn nood en zijn geluk, van zijn zwakheid en zijn grootheid. Ja, overeenkomstig zo'n verstaan

[p. 808]

van hun ambt geloven zij de rol te bekleden van hem die leven brengt, op grond van een goddelijke opdracht. Dienovereenkomstig hebben zij een ethisch hoogstaande opvatting van hun ambt. Die kan in afzonderlijke gevallen wel gepaard gaan met starheid, maar zij uit zich ook in onzelfzuchtige inzet, in zelfverloochening en offerzin.

Waarom vindt de gelovige christen dan toch dat het ambt in de kerk in zijn houding en uitspraken niet dicht genoeg bij het leven staat? Is misschien het leven waarvan het ambt de bemiddelaar zou zijn, zijn misschien geopenbaarde waarheid en sacramentele genade iets onwerkelijks geworden voor deze christen? Om de bron van het diep onbehagen en van het conflict tussen ambt en leven te vinden, moeten wij nagaan wat de gewone mens, de niet-clericus met het woord ‘leven’ poogt uit te drukken. Voor hem is leven de zich elke dag vernieuwende, beweeglijke, veranderlijke, schone maar ook gevaarlijke grondervaring: het is hem het allernaaste en dringendste dat hem telkens weer, materieel en geestelijk, voor nieuwe situaties stelt, dat zich aan hem opdringt, hem uitdaagt, hem draagt en verheft. Wanneer de moderne mens en christen er over denkt dit fenomeen van het leven te beschrijven, dan komen hem geen theologische formuleringen als ‘bovennatuurlijk’ leven en ‘bovennatuurlijke’ genade op de lippen. De gelovige christen denkt dan allereerst aan zijn heel concreet menszijn, in verbondenheid met andere mensen, aan ontmoetingen, aan verdeeldheid: leven ervaart hij als waarachtigheid en werkelijkheid van menselijke relaties, als last en rijkdom van deze relaties. Daarin ziet en ervaart hij zijn lot, dat nu eens in donker dan weer in licht verkeert. En deze relaties zijn niet enkel van geestelijke aard; zij hebben hun materiële, harde, aardse kant: en dat is het wat ze tot levenslot maakt. Leven beschrijft hij als beweging, verwachting, hoop, teleurstelling, telkens nieuw, telkens anders. Niet alleen het eigen lot dus, maar ook het lot van hen met wie hij verbonden is, van zijn ‘naasten’, ja, het lot van al zijn tijdgenoten ziet de gelovige christen als ‘leven’. Een zo begrepen leven en lot speelt zich hier op aarde af, hier en nu: in de tijd, niet in een verre eeuwigheid; in de zichtbare, grijpbare werkelijkheid, niet in een onzichtbare transcendentie.

De kloof die tussen het levensbesef van de ambtelijke kerk en die van de gewone geëngageerde gelovige is ontstaan, is zo diep dat zij op dit ogenblik nauwelijks te overbruggen lijkt. Niet alleen de woorden van het ambt komen de christen vreemd voor, niet te benaderen en irreëel, maar ook het leven van de ambtsdragers. Verheven boven de onzekerheid van de broodwinning, boven het risico van een eigen gezin, schijnt hem hun leven op een onwerkelijke wijze rustig en verzekerd toe. Niet dat het van ergernis en opwinding verschoond blijft, verre van daar. Maar ergernis en opwinding maken nog geen levenslot, raken niet aan het levende, stellen het persoonlijke bestaan niet in de waagschaal. Voor de mensen die in het leven staan, brengt de stem van het kerkelijk gezag dan ook weinig steun: wanneer dit gezag voortgaat in een voor hen onbegrijpelijke taal te spreken, wanneer het voortgaat zich buiten het laagland van het leven in een ‘ander’ leven te bewegen, dan ‘is’ zulk gezag er voor vele geëngageerde christenen eenvoudigweg niet, niet werkelijk. Zij voelen maar al

[p. 809]

te goed dat geen hoog, ambtelijk woord hun de eigen levenslast ontneemt. De kloof tussen ambtelijke levenstheorie en praktische levenservaring is te groot. De vooropgestelde theorie heeft te zwakke wortels; daarom gaan leven en ervaring er immer meer aan voorbij.

Niettemin ware het vals te zeggen dat het verband tussen het kerkelijk ambt en het leven van de christenen reeds definitief verbroken is. De christenen zelf laten niet na met het kerkelijk gezag en zijn vertegenwoordigers telkens weer in discussie te treden. Zelfs als deze discussie ten dele een polemisch karakter aangenomen heeft, getuigt zij er toch van dat leven en ambt, in het bewustzijn van deze christenen, voor als na betrekking hebben op elkaar en dat het daarom voor hen niet onverschillig is of het gezag ‘juist’ of onjuist, verstaanbaar of onverstaanbaar, helpend of hinderend over het leven spreekt.

Dat het leven nog iets te maken heeft met de uitspraken van het kerkelijk ambt, heeft zijn grond onder andere daarin dat zich in deze uitlatingen vroegere ervaringen, maar die echte levenservaringen waren, uitdrukken: op de eerste plaats de oeroude ervaring van het evangelie, waarvan geen christen beweert dat zij niet realistisch en levensverbonden zou zijn. In zoverre dit element van echtheid in woord en houding van de ambtsdrager doorschemert, niettegenstaande alle tekorten, laat het de luisterende, geëngageerde christen niet met rust. Des te meer wordt deze echter tot contestatie aangezet door wat hem onevangelisch, onrealistisch, ‘wettisch’ lijkt te zijn.

De conflictsituatie is in feite lastig: zowel ambt als geëngageerd leven hebben zowel met verleden als met heden te doen. Het ambt moet voor het behoud en de voortzetting van een levenstraditie instaan. Het moet een voorbij leven - namelijk het leven van Jezus - in verkondiging en sacrament tegenwoordig-stellen. Het hoort tot de speciale verantwoordelijkheid van het ambt naar dit achter ons liggende, naar deze traditie - als een vandaag nog levende - te verwijzen. Maar ook de geëngageerde christen ervaart het van zijn kant als behoefte en uitdaging met dit ‘verleden’, dat in geloof en sacrament zijn eigen, persoonlijke verleden is, in het reine te komen. Hij plaatst de accenten echter anders dan het ambt: terwijl het ambt bij de traditie aanvangt en deze probeert tot leven te brengen, zo dat zij heden wordt, zet de geëngageerde christen met nadruk in bij het heden. Doordat hij het heden van zijn eigen leven ten volle ernstig neemt, gelooft hij het evangelie en zijn historische traditie opnieuw te ontdekken en getuigenisvolle actualiteit te laten worden. Die beide accentuaties zijn niet zuiver uit elkaar te halen; zij blijven onderling op elkander betrokken. Het leven van de geëngageerde christen heeft toch iets te maken met het leven waarvan het gezag spreekt. De ambtelijke taal ‘herinnert’ hem in zekere mate aan iets wat hijzelf is, wat hij in zichzelf de baas moet worden, doordat hij het van dood verleden in levend heden verandert. Omgekeerd heeft het ambt voor de levende verkondiging behoefte aan de harde, werkelijkheidsnabije stoot uit het leven van de christenen. Maar over de manier waarop de integratie van verleden en heden moet worden voltrokken, zijn de geesten het niet eens. Het kerkelijk ambt zou de integratie vanuit het verleden onder controle willen

[p. 810]

houden, het overzicht op de continuïteit tussen gisteren en vandaag bewaren. De geëngageerde christen wil het verleden als het ware ‘vergeten’, om het heden helemaal ernstig te nemen. Hij doet het in het vertrouwen dat het voorbije vanuit zijn oorsprong opnieuw actueel zal worden in het gewonnen heden en dat het dan ook weer ‘gevonden’ kan worden. Het is in de grond een conflict tussen theorie en praktijk. Het probleem grijpt ver over de kerkgemeenschap heen en heeft algemeen menselijke draagwijdte. De kerkelijke ambtsdragers zouden niet al te gemakkelijk moeten menen dat zij het recht aan hun kant hebben. Het kon toch wel eens zijn dat Gods stem eens anders dan op de vertrouwde wijze weerklinkt en zich meer in het ‘doen’ dan in de reflexie baanbreekt.

Het ambt, dat vanuit de traditie denkt, schijnt het vandaag in feite moeilijk te hebben het eigen verleden zo te overwinnen dat het voor het heden weer levend en werkzaam wordt. In deze toestand bevindt zich overigens niet alleen de kerkelijke autoriteit: het lijkt tegenwoordig het lot van alle gezag te zijn. Geen enkel gezag echter als het kerkelijke heeft zoveel reden tot vertrouwen: meer dan elk ander gezag mag het zich verlaten op het zoeken en streven van zijn ‘volk’, en hoeft contestatie niet als blinde vernielzucht te zien. Waarom zouden voor één keer het kerkelijk ambt de teugels niet een beetje uit de handen genomen worden, zodat het voor één keer niet van de ‘gewone’ gelovigen vertrouwen en geloof voor zichzelf verlangt, maar deze gelovigen vertrouwen en geloof schenkt? Zou op dit ogenblik zulk vertrouwen niet een verheven en hoogst actieve daad van het gezag zijn en als zodanig determinerend worden voor onze tijd? Vertrouwen in de creatieve impulsen van het menselijk en christelijk leven, in de goddelijke leiding daarin. Zulk een ‘overgave’ van het ambt aan het leven ware geen capitulatie, geen negatieve, maar een eminent positieve, actieve mogelijkheid.

Praktisch zou dat voor het optreden van het kerkelijk ambt tegenwoordig hierop neerkomen: ten aanzien van de huidige ontwikkeling in de kerk - die zich zowel in het praktische leven als in het gelovige bewustzijn en in de theologische reflexie uit - het inzicht te aanvaarden dat de aan de gang zijnde veranderingen in de kerk van de kant van het gezag niet tegengehouden kunnen noch moeten worden. Natuurlijk moet een selectie van het onbruikbare en het verkeerde geschieden. Deze zal ook geschieden, maar op een andere manier: in de wisselwerking van verscheidene factoren. Ten eerste werkt de zelfkritiek die in elke gelovige mens huist en hem nooit met rust laat, selecterend en verhelderend; vervolgens is er de directe confrontatie tussen uiteenlopende, ja dikwijls tegenstrijdige denkmodellen en levensexperimenten; tenslotte zou de begeleidende activiteit van de gezagsdragers, hun vertrouwen, hun bevorderen van begrip en ontmoeting, hun aanmoedigen en kalmeren helpend meespelen. Het inschakelen echter van formele, gebiedende of verbiedende autoriteit om de aan gang zijnde ontwikkeling te richten deugt tegenwoordig niet. Niet alleen verhindert het de eerste twee ‘natuurlijke’, richtinggevende factoren volop te functioneren; het schept al te gemakkelijk nieuwe complicaties door van

[p. 811]

buiten opgedrongen, imperatieve beslissingen. Het gezag geraakt daardoor onvermijdelijk in de voor hem hoogst gevaarlijke, nadelige, het gebeuren verwarrende rol van ‘tegenspeler’. De voor het ontwikkelingsproces en het gezag nuttiger, want opbouwende rol van medespeler wordt daarmee gemist.

Uitzonderingen op deze regel zouden in zeer bepaalde gevallen nochtans welkom kunnen zijn; daar namelijk waar een ontwikkelingsproces van zijn kant dreigt een pseudo-autoritair karakter aan te nemen doordat het tegen hem opkomende kritiek niet ernstig neemt en met overtrokken tegenargumenten ontkrachten wil. Daar zou het inschakelen van formeel gezag eventueel verhelderend kunnen werken om een geblokkeerde ontwikkelingsgang weer vrij baan te geven of een verhard meningsfront weer soepel te maken. Daarbij zou het er echter niet zozeer om mogen gaan een toestand die door de gezagsdragers zelf (in de praktijk of in de reflexie) voor wenselijk of verplicht gehouden wordt, kunstmatig in stand te houden of te herstellen, maar veel meer daarom, een discussie openheid, vrijheid en beweeglijkheid, in één woord ‘leven’ terug te schenken.

Van zulk een ‘geloofsakt’ van het gezag in zijn eigen kracht en mogelijkheden zou vertrouwen en geruststelling kunnen verwacht worden. Er bestaan zichtbare tekenen bij de kerkelijke hiërarchie, die de hoop van de geëngageerde christen in deze richting wakker houden.