Streven. Jaargang 22

[p. 748]

Forum

Van filmleiding tot filmvoorlichting

In mei 1968 heb ik in Streven, onder dezelfde titel als hierboven, naar aanleiding van het colloquium georganiseerd door de Katholieke Filmliga, mijn bezwaren geuit tegen elke vorm van filmkwotering. Het colloquium was echter slechts een voorbereiding voor een definitieve hervorming van het katholieke keuringssysteem. Ondertussen heeft dit ‘aggiornamento’, zoals Jos. Van Liempt het zelf noemt in het huisorgaan van de Filmliga, Film en Televisie (oktober 1968, no. 137), plaatsgevonden. Het komt hier op neer: de volgende niet-imperatieve keuringscategorieën werden ingevoerd ter vervanging van de oude: 1) voor allen; 2) voor jongeren en voor volwassenen; 3) voor volwassenen; 4) negatief beoordeeld. De streng veroordelende categorie die vroeger de uitdrukking ‘af te raden’ of ‘te mijden’ opgespeld kreeg, wordt dus nu een ‘negatieve beoordeling’. Men had natuurlijk kunnen hopen op een grondiger hervorming - d.w.z. de definitieve afschaffing - maar daar blijkt vooral de organisatie zelf nog niet rijp voor te zijn.

Waar het mij echter om te doen is, dat kan geraden worden, is de laatste, intrigerende categorie: ‘negatief beoordeeld’. Mijn bezwaren kennende tegen het systeem, had men mij geïnformeerd dat deze categorie in het vervolg slechts uitzonderlijk gebruikt zou worden. ‘Waardevolle’ films zouden er waarschijnlijk nooit meer in terecht komen, zoals dat vroeger schering en inslag was, toen het hokje nog ‘af te raden’ en ‘te mijden’ heette. Ik dacht bijgevolg dat in deze categorie uitsluitend die films terecht zouden komen waar de heren van de filmliga geen weg mee zouden weten: prenten voor gespecialiseerde seksbioscopen.

In de praktijk, na een paar maanden, blijkt het helemaal niet die weg op te gaan. Na een relatief positief getinte verrassing (dat men toch een stap vooruit had durven gaan) is mijn teleurstelling nu sterker dan ooit. Er is uiteindelijk niets veranderd: want de mentaliteit is identiek gebleven. Men mag dan nog zulke mooie systemen uitvinden en ze zelf ‘progressief’ noemen, als de mentaliteit die deze systemen doet functioneren zelf niet evolueert, staat men even ver. Is men zelfs een stap achteruitgegaan.

Eerst een voorbeeld om mijn bezwaren naar voren te brengen. Benjamin van Michel Deville werd nog in het vorige stelsel beoordeeld; de morele kwotering luidde als volgt: ‘verpakt in mooie kleuren en een sierlijke muzikale omlijsting vertelt de film de amoureuze ontgroening van een “kuise Jozef”, maar hemelt aan het eind de losbandigheid op’. De film werd ‘af te raden’ gekwoteerd, en nu dus, volgens het nieuwe systeem, in de categorie ‘negatief beoordeeld’ ingeschoven.

De film is een perfecte imitatie (draaiboek Nina Companeez) van een achttiende eeuwse libertijnse komedie, en ‘hemelt’ niet alleen op het einde, maar heel de film door ‘de losbandigheid op’ zoals het trouwens bij het genre past. Het werk is met smaak en veel handigheid gemaakt; bijzonder briljant ver-

[p. 749]

tolkt, maar het mist vanzelfsprekend de virulentie van zijn oorspronkelijk model: de echte libertijnse komedie. Alle libertijnen zijn verkapte moralisten; niet het minst de marquis de Sade. Omdat het libertijnse aspect van de film vanwege zijn quasi-pastichekarakter erg verzwakt is, is tevens ook de moraliserende ondertoon die er bij zou passen erg afgezwakt. Tenslotte is het niet meer dan een ondeugend werk, bijna gemoedelijk in toon. De hypocrisie van de achttiende-eeuwse beau monde wordt elegant pp de korrel genomen, en indirect is de film ook gemaakt om de gewone toeschouwer lichtjes te doen blozen en hem ook eventjes attent te maken op eigentijdse taboe's, zoals bv. de kuisheid. Tussen de achttiende-eeuwse opvattingen over seks en taboe en de onze hierover zijn er voldoende gelijkenissen opdat de film ergens ook nog zou prikkelen. Veel meer dan een charmant-cynisch brokje hedendaagse consumptie is het niet, en persoonlijk was ik er in een wekelijkse filmkroniek vrij streng voor. Zoals Anouilh staat to.v. een Marivaux (en beter een de Sade) zo staat Benjamin t.o.v. echte libertijnse literatuur. Maar waarom dient zo'n werk negatief beoordeeld te worden door de Katholieke Filmliga? Ik zie er geen andere uitleg voor dan deze: het woordje ‘libertijns’ (al dan niet met sterk moraliserende ondertoon) komt niet voor in hun woordenschat, en dus dient het werk geweigerd te worden. Ik wil van dit ene voorbeeld geen ‘zaak’ maken; het loont de moeite niet, en het is slechts een voorbeeld tussen vele andere. Ik wil hier enkel een vraag stellen: hoe reageren die mensen? Ofwel: zij die per definitie over film zouden moeten nadenken, doen dat niet, en ‘veroordelen’ daarom zo'n film; ofwel: dezelfde mensen leven met schotten, hun door conventioneel geloof, fatsoen en noem maar op opgedrongen. Beide houdingen vind ik al even erg.

Ik wil dit even verder uitwerken vanuit een ander gezichtspunt. Het kwoteringssysteem is niet alleen een indeling (zoals ik naïef gehoopt had), maar de korte morele beoordelingen blijven bestaan (cfr. het aangehaalde paragraafje n.a.v. Benjamin). Film en Televisie publiceert maandelijks deze korte stukjes proza. Zo komt men tot de volgende situatie, die voor de critici toch onduldbaar zou moeten zijn: aan déze man wordt nl. gevraagd een korte algemeen-kritische beoordeling te verschaffen over een nieuwe film. Nu is het mogelijk (voor wie zich in dit gewraakte systeem verplaatst) dat er voor bepaalde films meningsverschillen zijn - uiteraard omtrent de morele waardering (artistieke meningsverschillen zijn in dit schizofrene stelsel toegelaten!). Ik zou het bijgevolg aannemen (in deze context, wel te verstaan!) dat mijn bespreking van bv. Benjamin gevolgd zou worden door een bespreking van een collega die de film hoegenaamd niet zo ongevaarlijk acht als ik. En daarmee zou men, dunkt me, toch mogen volstaan, en zou de diepgewortelde angst voor ik weet niet welke vormen van ontucht door het bioscoopbezoek aangewakkerd toch moeten gestild zijn, dacht ik! Was het maar zo simpel. De korte noot van de deskundige recensent verschijnt ondertekend; daaronder verschijnt dan een ‘anonieme’ morele kwotering. Of deze tegen de mening van de recensent ingaat of die integendeel beaamt, speelt hier geen rol: het gaat hem om het feit. Dit is niet alleen zuiver wantrouwen in mijn persoon van criticus, maar gewoonweg ook wantrouwen in de functie van de criticus! Alsof de recensent niet in staat zou zijn de morele aspecten van een film in zijn bespreking te behandelen. Of beter gezegd: een goede recensie gaat toch altijd over de ethische draagwijdte.

De opvatting over ethiek die men in deze kring heeft, vind ik uiterst beperkt, en als filmrecensent vind ik deze manier van handelen gewoonweg onduldbaar. Ik kan het gewoon niet nemen dat een ‘anonieme maatschappij’ naast mij een morele vinger opsteekt. En dit mag dan nog met de beste bedoelingen van de wereld gebeuren (ik twijfel er geen ogenblik aan dat deze bedoelingen ook echt, goed en nobel zijn; dat is juist het erge van de hele zaak): het is een manier van handelen die ik onbegrijpelijk vind.

Deze feitjes zijn natuurlijk op zichzelf onbelangrijk; ze lijken me des te futieler daar ik mij van de andere kant vol-

[p. 750]

ledig bewust ben van de voor mij totaal irreële situatie waarin een instelling als de Katholieke Filmliga zich bevindt. Als ik mij dan opwind, gaat het niet om een instelling. Wel om mensen met wie ik nolens volens verplicht word om te gaan omdat ze nu eenmaal tot mijn medemensen behoren. Het is mij om de mentaliteit te doen: en deze details (nog eens: buiten de context ‘futiel’ en ‘onbelangrijk’) wijzen op een mentale instelling die mij niet alleen irriteert, maar onzeker maakt. ‘Censuur’ hoeft niet altijd in zijn meest strikte betekenis genomen te worden: als die van verbiedende daad; ‘censuur’ kan ook een zekere mentaliteit betekenen. Een geestesgesteldheid die niet gericht is op de toekomst, die een gebrek heeft aan vertrouwen en openheid, die laboreert aan complexen. En in plaats van die complexen vrijuit en kritisch te bespreken, worden ze weggemoffeld en verstopt achter mooie systemen. Het is die mentaliteit die, vrees ik, niet alleen naar censuur leidt, maar reeds een vorm van ‘censuur’ is, censuur op de toekomst.

Eric De Kuyper

Brechts Turandot

In de jaren '30 al was B. Brecht bezig met zijn Tui-roman (Chinese woordspeling met ‘intellectueel’: Tellekt-Uell-In). Het is tenslotte een toneelstuk geworden, Turandot oder der Kongress der Weisswäscher. Het Berliner Ensemble plande de creatie nog onder Brecht. Als regisseur was Benno Besson voorzien en die heeft het nu dan gedaan bij het Zürcher Schauspielhaus op 14 februari. Het heeft hem de directie van de Oostberlijnse Volksbühne opgeleverd; na enkele jaren ideologische en artistieke spanningen met het Berliner Ensemble en met het DDR-dirigisme is deze eminente theaterman dan terug onder een eigen dak.

In theater heute (maart 1969) schrijven Klaus Völker en Henning Rischhieter over stuk en opvoering. De ‘Tui's’ zijn dus wel uit de titel verdwenen maar ze bleven bestaan als centraal thema. Völker reveleert dat de kern van het stuk, het congres van de witwassers, een historische basis heeft. Brecht had het congres der antifascistische schrijvers in 1935 te Parijs meegemaakt en was er van teruggekeerd met gemengde indrukken over het optreden en gedrag van b.v. Thomas en Heinrich Mann. Een ander inspiratiepunt was het Frankfurter Institut für Sozialforschung met namen als Max Horkheimer, Friedrich Pollock en Th. W. Adorno. Het gaat uiteraard om het proces van de liberale Weimar-republiek waarin de socialistische partijen elkaar in het haar zitten terwijl ondertussen het fascisme zich installeert. De oorzaak daarvan vindt Brecht in het gedrag der intellectuelen, ‘die wel de waarheid kennen, maar ze om persoonlijk voordeel niet willen uitspreken, en dus hun maatschappelijke functie alleen maar uitoefenen als verkopers van veilige meningen’. Daarbij kwamen nog complicaties; Brecht stelde immers vast dat niet alleen de liberale democraten niet tot afdoende maatregelen konden komen, dat het Tui-fenomeen gehandhaafd bleef toen een socialistische maatschappij werd opgericht. De woordvoerders van het Stalinisme of van het Trotzkiisme bleken even geschikt tot nietsdoen, maar dat probleem maakt precies de thematiek van de Me-ti-roman uit die hij wel heeft geschreven. Nog scherper oordeelde Brecht; de democratische Tui's ‘keuren de verdragen goed die opgelegd worden met economische denkmiddelen en dan buiten werking gezet met economische trucjes’ en de autoritaire Tui's ‘maken gebruik van militaire middelen’. In democratische landen ‘wordt het machtskarakter van de economie niet ont-huld’, in autoritaire landen wordt het economische karakter van de macht niet ont-huld. Zo ontmaskert zich het stuk als een dialectische analyse van de strijd om de macht waarin de intellectuelen volmaakt hulpeloos en onvruchtbaar blijven.

Rischbieter kijkt naar andere opvallende punten. Hij stelt vast dat het stuk geschreven werd in 1953 en 1954, d.w.z. in de weken die volgden op de arbeiders-opstand in Oost-Berlijn. En vragen dringen zich bij hem op: ‘Vluchtte Brecht in een fantastisch China of distantieerde hij zich opzettelijk van de actuele gebeurte-

[p. 751]

nissen? Zocht hij duidelijkheid i.v.m. de originele fouten van de Duitse geschiedenis van Weimar?’. Bezwaren heeft hij tevens tegen Brechts veroordeling van de Tui's, die zich immers handig tegenover het heersende regiem opstellen en met listige syllogismen hun huid trachten te redden. Was het wapen van de list en het huichelen niet een instrument waarover Brecht herhaaldelijk lyrisch deed en dat hij zelf praktisch toch ook een enkele keer (cfr. de Amerikaanse hearings) heeft toegepast, mét succes? Het meest boeiende acht Rischbieter het slot van het stuk. Het pseudo-democratische regiem wordt aan stukken gescheurd, de usurperende Gogher Gogh (de nazibandiet) wordt verdreven door Kai-Ho, die de proleten ideologisch en militair heeft geschoold, die de revolutie heeft gepredikt en voorbereid en die prompt een volksregering opricht. De antistalinistische hoop van Brecht was dus nog evident gericht op Mao. Is dat wellicht de reden waarom het stuk, ondanks de verregaande voorbereiding, in de DDR totnogtoe niet werd opgevoerd?

C.T.

Erfelijkheidspatronen en toerekeningsvatbaarheid

Professor W.M.C. Brown van het Western General Hospital te Edinburgh beschrijft in zijn artikel: ‘Chromosomen en misdaad’ de invloed van een extra geslachtschromosoom op het gedrag (New Scientist 40, 1968, p. 235 ss, 31 oct. 1968).

De meest voorkomende afwijkingen treffen wij aan bij mannen met een extra X-chromosoom (de XXY-typen), of met een extra Y-chromosoom (de XYY-typen). Deze twee chromosomengarnituren blijken bovendien het meest in aanmerking te komen voor een onderzoek naar de relatie: afwijkend chromosoompatroon en a-sociaal en crimineel gedrag. Alle onderzochte XXY-individuen hadden gedegenereerde testes. De secundaire vrouwelijke geslachtskenmerken waren bij hen zwak ontwikkeld. Het extra X-chromosoom benadeelde hen bovendien in hun geestelijke ontwikkeling. Onder zwakzinnigen en gevangenen is het percentage XXY-individuen tienmaal hoger dan het gemiddelde percentage XXY-mensen in de menselijke populatie (1.3 per 1000 mannelijke babies).

Tot nu toe is er weinig aandacht besteed aan het gedragspatroon van deze mensen. Brown vraagt zich af, of men dit afwijkend gedrag rechtstreeks moet wijten aan het extra X-chromosoom, of dat misschien deze mensen bijzonder gevoelig zijn voor ongunstige milieu-in-vloeden.

Pas in 1965 werd de belangstelling voor het XYY-patroon groter, toen bleek dat in het Stae Hospital in Schotland 3% van de patiënten - ter beschikking gestelden van de regering - het XYY-garnituur bezaten. Nadere onderzoekingen brachten aan het licht dat deze XYY-mensen een normaal voorkomen bezaten in tegenstelling tot de XXY-individuen. Hun lengte was gemiddeld groter als de normale XY-mannen. Zij waren allen echter psychopaten.

Een vergelijkend onderzoek toonde aan, dat de XYY-mannen over het algemeen op zeer jonge leeftijd reeds met de justitie in aanraking kwamen. Zij komen voor in alle lagen van de bevolking en waren steeds het klassieke ‘zwarte schaap’ van de familie.

Samenvattend, mag volgens Brown gesteld worden, dat het extra Y-chromosoom de kans tot een abnormale ontwikkeling vergroot.

Terecht merkt Prof. T.C.N. Gibbens, psychiater in Londen, op dat het bewijs van een chromosoomabnormaliteit nog geen aanleiding hoeft te zijn voor de justitie om anders te oordelen. Biologisch kan men immers stellen, dat iedere mens het resultaat is van de wisselwerking van aanleg en milieu. Maar geen van beide is apart genomen alleen zaligmakend.

A.Th.

De studenten en de macht

Na een week van geweld in het Quartier Latin sloot minister Georges Pompidou op 11 mei verleden jaar een compromis met de studenten in Parijs. Hun onmiddellijke eisen werden ingewilligd en de

[p. 752]

politie werd uit het Quartier Latin teruggetrokken. Daarmee deed Georges Pompidou ten aanzien van de staatsmacht precies datgene wat zijn chef, generaal de Gaulle, weigerde te doen ten aanzien van de staatsfinanciën: hij devalueerde. Hij devalueerde de staats- en politiemacht ten gunste van een nieuwe structuur, waarin de studenten hun plaats kregen. Hij devalueerde ook de macht van de Universiteit, die eigenlijk al van haar onvermogen blijk had gegeven door als reactie op de actie der studenten ten eerste te sluiten en ten tweede de hulp van de politie in te roepen.

Aldus schrijft Olivier Burgelin in een lijvig nummer van Communications (1968, nr. 12), dat geheel aan de studentenproblemen van Frankrijk is gewijd. Maar wat moeten de studenten nu met de macht?

Zij staan voor drie complexen van problemen. Het universitaire leven voltrekt zich namelijk op drie niveaus. Het laagste niveau is dat van de verhouding tussen hoogleraar en student en de bezwaren tegen deze verhouding zijn bij de studenten talrijk. Zij kanten zich bovenal tegen haar eenzijdigheid. De colleges komen neer op een monoloog van de hoogleraar, die verondersteld wordt het hele charisma van alle pedagogische functies op zich te concentreren en de incarnatie te zijn van de universitaire verantwoordelijkheid. Van de student wordt verwacht, dat hij zwijgt en zich als een kind laat behandelen in plaats van als een volwassene. Anders dus dan de eerste de beste arbeider van zijn eigen leeftijd. Het tweede niveau is dat van de Universiteit zelf in haar geheel. Daartegen hebben de studenten het bezwaar, dat het doordrongen is van een paternalistisch gezagsidee aan de ene kant, terwijl het aan de andere kant zo goed als geen werkelijk gezag kan uitoefenen in de verhouding hoogleraar-student. Het gezag van de Universiteit strekt zich namelijk niet uit tot de hoogleraren. In feite zijn dezen dictatortjes ieder op hun eigen terrein. En dan is er tenslotte het hoogste niveau: dat van het nationale universitaire systeem, dat in de regeling van toelatings- en andere examens, in de selectie dus van de studenten, tot uitdrukking komt. Dit systeem is volgens de studenten arbitrair en werkt in feite repressief. Het kan studenten maken en breken - dat wil zeggen: het heeft hun toekomst in handen. Dit hele systeem nu rustte op een zekere mate van consensus. Het werd aanvaard en daarom bleef het intact. De opstand van mei verleden jaar heeft die consensus stukgebroken. De Universiteit is in een crisis geraakt en de studenten zullen krachtens de beslissing van Pompidou moeten helpen die crisis op te lossen.

Hoe? Het ziet er naar uit, aldus Burgelin, dat dit momenteel een crisis heeft teweeggebracht binnen de studentengemeenschap. Binnen deze gemeenschap krijgen langzaam maar zeker de gematigde hervormers de overhand. De radicale elementen, die gedurende de opstand de leiding hadden, zien zich hoe langer hoe meer teruggedrongen in een minderheid. Zij willen nog wel voortgaan met opstand, maar met welk doel? Als de studentenopstand één ding duidelijk heeft gemaakt is het, dat veel dingen in die dagen werden gezegd niet omdat men van de waarheid ervan overtuigd was maar omdat men een andere mening wilde uitlokken. Men wilde discussie. Men wilde ‘provoceren’. En dat was in het universitaire milieu al een hele opstand. Verreweg de meeste studenten liepen met geen ander doel achter de radicalen aan. Nu zij echter de macht in handen hebben, moeten zij weer terugkeren naar het oude universitaire discussiepatroon: wat men zegt, dat méént men ook.

Zij moeten menens maken met de hervorming van de Universiteit. Dáár zal het van afhangen of de radicalen nog een kans krijgen.

H.H.