Streven. Jaargang 22

[p. 733]

Politiek en research
A. Thiadens S.J.

In een drietal stellingen willen wij enige facetten belichten van het complexe samenspel van krachten in de relatie maatschappij en wetenschap. Juist omdat datgene wat aan wetenschappelijk onderzoek geschiedt altijd maatschappelijk-cultureel gebonden is, willen wij in de eerste stelling vanuit de biologie de noties ‘politiek’, ‘cultuur’ en ‘research’ nader belichten:

Politiek mag men opvatten als het voor de praktijk reguleren van de menselijke manipulatie met zijn omgeving (cultuur), dat in deze tijd systematisch voornamelijk tot stand komt door middel van wetenschappelijke research.

De concreet bestaande mens is het resultaat van een voortdurende wisselwerking tussen zijn aanleg en milieu. Het kenmerkende nu voor een menselijk organisme is het feit dat de mens zelf óók in staat is dit milieu te veranderen. Steeds opnieuw be-hand-elt de mens zijn omgeving zodanig dat een optimaal resultaat van wisselwerking verwacht mag worden. Met andere woorden: niet alleen een passieve adaptatie aan de omgeving, maar ook een actief manipuleren met het milieu. Daarom is de mens niet uitsluitend gebonden aan een bepaalde biotoop. Welnu, ook het resultaat van het manipuleren met zijn omgeving (cultuur) gaat meespelen als factor in de wisselwerking van aanleg en milieu. In concreto betekent dit dat de mens als moleculaire structuur in dubbele betekenis een historisch wezen is. In zijn erfelijke aanleg is op stoffelijke wijze - in de kernzuren - het voorgeslacht aanwezig. Maar het verleden draagt hij niet alleen wat betreft zijn aanleg reëel tastbaar met zich mee, maar ook in het milieu is hij verbonden met zijn voorouders. Men zou kunnen zeggen: de resultaten van het manipuleren met de omgeving, alsook de typisch menselijke culturele manifestaties waarin het voorgeslacht zijn menszijn beleefde, werken tastbaar en aanwijsbaar door in de poging om zo optimaal mogelijk zijn eigen unieke aanleg gestalte te geven. Wij staan dus letterlijk op de schouders van ons voorgeslacht.

Tegelijkertijd moeten wij ook constateren dat de mens in zijn menswordingsproces geheel afhankelijk is van zijn medemens, levend in dezelfde evolutiefase van het mensdom en geografisch gezien in dezelfde regio. Eenvoudiger gezegd: hij leeft en sterft met, voor en door de ander. Onze samenleving is zo ingewik-

[p. 734]

keld geworden, dat voor een oplossing van vele maatschappelijke problemen het bestuur van een dergelijke maatschappij aangewezen is op de wetenschap. Vanzelfsprekend brengt dit met zich mee, in déze fase van evolutie, dat een zekere programmering van wetenschappelijk onderzoek noodzakelijk geacht moet worden. Zuiver wetenschappelijk onderzoek als zodanig is een fictie. Bovendien is elk onderzoek en elke onderzoekmethode niet meer waardevrij. In het opstellen van de onderzoekmethode, alsook in de formulering van de resultaten die altijd, hoe onverwacht ook, toegepast worden, liggen waardeoordelen opgesloten. Het is daarom ons inziens onjuist om in de onderzoeker te onderscheiden tussen zijn verantwoordelijkheid aan de maatschappij waarin hij leeft als onderzoeker en als burger van die maatschappij. Omdat elk wetenschappelijk onderzoek cultureel gebonden is, is het vanzelfsprekend dat een inspraak van die maatschappij op de onderzoekthemata aanwezig is. Maar de inspraak van deze maatschappij in het opstellen van een wetenschapsprogrammering geschiedt in concreto door de politici van deze maatschappij. Het is daarom een reëel gevaar indien gesloten systemen als bv. economische machthebbers in het team van de onderzoekers gaan meewerken. Op deze wijze is een reële inspraak in gevaar gebracht. De programmering echter dient op soepele wijze te geschieden. Ook elke zogenaamde ‘onnutte’ wetenschap heeft, zoals de historie ons heeft geleerd, op een later tijdstip onmiskenbare resultaten opgeleverd voor onze menselijke samenleving. Met andere woorden: wij dienen uitermate voorzichtig te zijn om op grond van de huidige, dikwijls nijpende, maatschappijbehoefte bepaalde takken van wetenschap af te snijden. Dit hangt samen met het wezenskenmerk van de research (zoals we in de tweede stelling nader zullen toelichten): research is uiteraard toekomstgericht.

De complexe maatschappelijke structuur waarin wij leven vraagt daarom ook van de kant van de onderzoeker een mentaliteitsverandering. De intellectuelen zullen meer dan wie ook bewust hun sluimerende individualistische opvattingen omtrent wetenschap moeten opgeven. De wetenschap is noodgedwongen uit haar ivoren toren gekomen en slechts een reëel verantwoordelijkheidsbesef ten aanzien van de maatschappij kan de koude waarin de wetenschappers zijn komen te staan verdrijven. Ook de ethisch verantwoordelijke mens kan met vreugde zijn wetenschappelijk onderzoek verrichten. Zo kunnen wij dan nu komen tot de formulering van onze tweede stelling:

Research is in wezen altijd toekomstgericht en de onderzoeker bevindt zich altijd in het spanningsveld van de persoonlijke ethische verantwoordelijkheid en de programmering als resultaat van de keuze der politici voor één bepaalde alternatieve mogelijkheid.

Stel nu dat wij inderdaad gelijktijdig kunnen komen enerzijds tot een mentaliteitsverandering bij de onderzoeker wat betreft de verantwoording van zijn werk aan de maatschappij, en anderzijds tot een wetenschapsprogrammering die op een soepele wijze rekening houdt én met de aard der maatschappelijke behoefte én met de instelling van de onderzoeker zelf, dan dienen wij ons nu

[p. 735]

de vraag te stellen: hoe kunnen wij gezamenlijk met de politici - die het concrete beleid voeren - deze toestand bevorderen en in stand houden? Om deze vraag te beantwoorden mogen wij ons misschien een ogenblik realiseren dat wij in toekomstonderzoek en toekomstvoorbereiding enige fasen kunnen onderscheiden:

Op de eerste plaats zullen wij moeten komen tot een heldere analyse van de huidige situatie; daartoe behoort ook een explicitering van de normen- en waardenstelsels waarop deze analyse gebaseerd is. Vanuit deze analyse kunnen wij dan in een tweede fase komen tot het aangeven van de ontwikkelingslijnen die wij nu reeds in aanzet aanwezig zien.

Vervolgens dienen wij ons ook af te vragen of wij deze ontwikkelingslijnen wensen. De toekomst is immers niet een rechtlijnig doortrekken van het heden in die zin dat wij de toekomst mogen omschrijven als het heden in het kwadraat. Deze evaluatie mag echter niet overgelaten worden enkel en alleen aan overheid en deskundigen. Het gaat om de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen. Daarom behoren wij nu al gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor deze onze toekomst bewust te worden. Wij zullen althans in deze fase moeten proberen de relevante vragen te formuleren en de grondproblemen aan te geven. Pas dan kunnen we er misschien toe komen om enige alternatieve mogelijkheden aan te geven hoe en op welke wijze wij de research willen en kunnen gebruiken. Het gaat er dus niet om pasklare antwoorden en oplossingen te geven. De nieuwe generatie moet naar eigen inzicht en smaak kiezen en wij dienen zó vooruit te zien dat zij die keuze ook werkelijk kunnen maken. Waarschijnlijk zullen wij daartoe gelijktijdig moeten stimuleren om überhaupt te leren denken in alternatieven.

Gezamenlijk zullen wij dan in een vijfde fase moeten komen tot een keuze ten aanzien van die toekomst. In het bewustwordingsproces van onze gezamenlijke verantwoordelijkheid is onze horizont verwijd.

Dit leidt tot stelling no. 3:

Toekomstonderzoek en toekomstvoorbereiding behoren tot de verantwoordelijkheid van iedere burger en de politieke keuze voor een bepaalde programmering van de research is niet de grootste gemene deler van ons aller inzicht hoe die toekomst gemaakt moet worden.

In de reflectie op onze gezamenlijke verantwoordelijkheid zal blijken dat er tegenstrijdigheden bestaan van bepaalde belangengroepen. Toch zal de politicus een keuze moeten maken uit deze tegenstrijdige modellen. Daartoe is hij geroepen. Maar hij dient dan wel openbaar te maken waarom hij nu net deze keuze maakt en niet een andere, alsook dient hij de onderstroom van zijn normen en waarden expliciet te maken. Voor ons, de niet-politici, betekent dit dat wij kritisch elke fase in de uitvoering van het gekozen beleid moeten volgen. Waarom? Iedere planning, iedere beslissing houdt namelijk een fixatie van die toekomst in. Kan men eventueel bij de planning van de ruimtelijke orde nog een viaduct afbreken omdat in een nieuw wegenplan dit viaduct niet meer

[p. 736]

voorkomt - in de planning van een menselijk leefbaar klimaat met behulp van wetenschappelijke research zijn alle eenmaal genomen beslissingen veel moeilijker ongedaan te maken. In ‘De stamboekmens die niet sterven mag’ blijkt dat wij nu reeds in staat zijn zelf onze evolutie te richten en dat wij hiermee reeds dagelijks bezig zijn. De vraag die hierbij opkomt luidt dan ook niet of wij onze evolutie richten, maar waarheen wij die evolutie wìllen richten. Door een deskundige popularisering van de resultaten van wetenschap, eventueel kritisch doorlicht met behulp van de futurologie, kunnen wij langzamerhand inderdaad de relevante vragen van ons maatschappelijk-cultureel bestaan stellen. Het grote gevaar blijft echter bestaan dat in het reguleren van de manipulaties van onze omgeving door middel van wetenschappelijke research de politici óf alleen oog hebben voor de bestaande, huidige situatie, óf dat zij niet bereid zijn kritisch het resultaat van een eenmaal genomen beleidvoering te veranderen. Politiek en research zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en vragen daarom een intensieve onderlinge communicatie en wederzijdse inspraak.