Streven. Jaargang 22

[p. 684]

Cultuurpolitiek - een vluchtheuvel?
Theo P.M. de Jong

Nederland is natuurlijk niet het enige land dat annex aan zijn modernisering een portie vervreemding heeft opgelopen. Het tot standkomen van uitwaaierende - dikwijls rationele - verbintenissen tussen mensen en groepen heeft de welvaartsmogelijkheden vergroot. Via wegen, kanalen, en railbanen zijn gebieden met elkaar in contact gekomen die voorheen hun eigen bestaan leidden. De vraag is of de mensen die bij dat proces betrokken zijn geraakt, deze verruiming van hun actie-radius hebben kunnen beleven en verwerken. Of zij tot een levensstijl zijn gekomen die normgevend is ten aanzien van de modernisering van hun bestaan.

Nederland is natuurlijk niet het enige land waar de sprong naar de moderne tijd heeft geleid tot een verbrokkeling van de oude levensstijl. In de meeste Europese maatschappijen - die omstreeks 1750 meenden door economische groei en culturele verlichting de magische voortijd vaarwel te kunnen zeggen - heeft men de rekening gepresenteerd gekregen voor zijn overmoed. Gruwelijker en onwaarachtiger naarmate de deugden van zelfkritiek en historische relativering versleten raakten. Minzamer en hoopvoller naarmate ‘conservatieven’ het woord mochten blijven voeren, zoals Edmund Burke, die in zijn Reflections on the French Revolution in 1790 durfde te schrijven: ‘Geschiedenis bestaat voor het grootste gedeelte uit de ellende die over de mensen wordt uitgestrooid door trots, eerzucht, wraak, ongecontroleerde ijver.... deze ondeugden zijn de oorzaak van de storm. Godsdienst, moraal, de wetten, de privileges, vrijheden, de rechten van de mens zijn de voorwendsels’. Zo'n uitspraak ontleent haar waarde niet aan het waarheidsgehalte. De functie ervan ligt in de aantasting van de vanzelfsprekendheden waarin een bepaalde tijd met een zeker fanatisme is gaan geloven. Zij dwingt de dwepers met utopia en de onverschilligen van de status quo om de ideologie af te leggen en zich te confronteren met de werkelijkheid zoals die verschijnt. Om tot menselijke modulering van de weerspannige werkelijkheid van trots, eerzucht, wraak en ongecontroleerde ijver te geraken.

In hoeverre wordt die zelf-kritiek in Nederland bedreigd? Welke criteria moet men hanteren om dat vast te stellen? In hoeverre kan onze werkwijze los staan van persoonlijke waardeschattingen? Met name in het verband van de cultuur is het noodzakelijk omtrent deze laatste vraag een beslissing te nemen. Immers

[p. 685]

cultuur heeft niet direct te maken met de omvang en het gehalte van de artistieke produktie, doch eerder met de waarden zoals een volk die beleeft. De cultuur kan men omschrijven als de levensstijl van een samenleving, waarin de collectieve bestaanservaring in normen en symbolen gestalte krijgt. De samenleving put daarbij uit haar ‘historisch erfgoed’ en probeert tevens richting te geven aan de economische, sociale, demografische en politieke vraagstukken. De cultuur is dus aan de ene kant een autonome sector van het menselijk gedrag naast het economische, sociale en politieke. Anderzijds proberen mensen vanuit hun bestaansstilering zin en betekenis te geven aan de genoemde maatschappelijke gedragssystemen. Het geheel van normen en symbolen heeft dus meerdere functies: harmonisering van maatschappelijke aspiraties, vervolgens ijking van die maatschappelijke systemen aan de waarden - men zou ook kunnen zeggen aan de historische context - en tenslotte probeert de mens in zijn cultuur de vrijheid te behouden om zich in authenticiteit te hervinden. Dit alles maakt het begrijpelijk waarom sociologen onophoudelijk worstelen met de vraag in hoeverre het culturele systeem naast het economische, sociale en politieke gedragsveld opereert dan wel tevens generale taken heeft voor het geheel van het samenleven. Het verklaart tevens waarom cultuursociologen over het algemeen historischer werken dan b.v. analytici van bureaucratische systemen. En tenslotte wordt het duidelijk, hoe het komt dat cultuurdeskundigen niet zelden uitglijden, zodra zij de verschoten mantel van godsdienstige profeten ambiëren.

Toch liggen de vraagstukken voor iedere maatschappij ook weer zeer verschillend. Wie over Nederland nadenkt en zijn ogen wijd openzet wanneer hij door de smalle delta kruist, stuit onvermijdelijk op de vraag: hoe kon dit goedverzuilde, overmatig-administratieve, sterk-genivelleerde volk ontstaan uit de 17e eeuwse matrix? Waar ligt de brug met die 17e eeuw, toen een pregnante levensstijl de glorie van Holland tot ver over de eigen grenzen verspreidde?

In schilderkunst en letterkunde, in zaken van politiek en commercieel vernuft, in kwesties ook van volkenrecht en godsdienstige verdraagzaamheid; en bovenal zichtbaar in de bouwstijl van koopmanshuizen, boerderijen en buitens, in versierde kisten en in een hele reeks - ambachtelijke - voorwerpen van het dagelijks bestaan. Men leze Huizinga's karakterschets van de 17e eeuw, Anthonie Donker's Karaktertrekken van de Vaderlandse Letterkunde of Romeins Erflaters van de Beschaving om te bemerken, hoezeer een authentieke en harmonische cultuur, naarmate de tijd voortschreed, verstard raakte en verstrikt in de opgaven van een nieuwe tijd. Waren de dimensies van dit kleine land slechts geschikt voor de van dorp naar stad lopende 17e-eeuwer? Had het een intimiteit in zijn wijdsheid, die op de tekentafels van planologen en in de handen van actieve bestuurders verschaalde? Raakten we door de groei van de bevolking van circa 2 miljoen in 1800 naar de 10 miljoen in 1950 ons gevoel voor verhoudingen kwijt? Wentelden we op monumentenzorg af hetgeen tot gelding had moeten komen in de bouwstijl van gebruikswoningen en stedelijke uitbreiding zelf?

[p. 686]

Misschien is die gouden eeuw een mythe. Doch als dat zo is, dan licht de mythe ons in over wat in de diepere lagen van deze bevolking sluimert aan verwachting en verlangen. Dat zou inhouden, dat de mensen in dit land een voorkeur hebben voor een eigen optreden buitengaats, waarin niet het partijkiezen in machtsblokken de voorrang krijgt, doch eerder de functie van bemiddelaar, vrede-stichter en stimulator van de wereldhandel. De mythe vertelt ons tevens over de voorliefde die er bestaat voor een niet-dogmatische godsdienstigheid. Over de nadruk die de mensen geven aan hun ‘thuis’. En over de behoefte aan vrijheid en onafhankelijkheid - ook wel eigenzinnigheid genaamd - waardoor het de militante calvinisten van de staatskerk, de socialisten van de 20e eeuw, de mannenbroeders en de rijke roomse voortrekkers in de jaren voor de tweede wereldoorlog nimmer blijvend is gelukt de onderdanen in het gelid te krijgen. En mislukt dit ook de beambten van de welvaartsstaat, nu zij pogen het leven te ordenen? Is het wel waar, dat hun cultuurpolitieke instrumentarium van subsidies en regelingen faalt, omdat de mensen in dit land niet willen? Daartoe moeten we eerst proberen vast te stellen hoe het culturele dilemma in feite ligt.

Over het algemeen ging de modernisering gepaard met permanente verschuivingen in het sociale en economische machtspatroon. De culturele stilering verloor haar houvast. Wat vandaag volk heette met de daarbij passende levensstijl was een dag later veranderd in een halfontwikkelde burgerij. Wie gisteren nog beschikte over het aanzien en de middelen om de kunstenaar te laten schilderen en beeldhouwen, bleek op de dag van vandaag in de mist te zijn verdwenen. De permanente wedloop en de voortdurende verschuivingen dwongen ieder op zijn hoede te zijn. Die onzekerheden ontregelden de veiligheidsmechanismen en het is niet geheel verbijsterend dat de kunstenaars bij voorkeur dat thema gingen hanteren. Maar de samenleving weigerde dat te durven zien. En de kunstenaars overtrokken hun uitzonderingspositie, omdat zij al te zeer de wedloop om materieel succes vreesden. Dit leidde er toe, dat zij die in de wedloop sneuvelden, compensatie probeerden te vinden in shockerende en opvallende prestaties, terwijl zij die als grote burgerij zich staande wisten te houden, de cultuur gingen inpassen als gereglementeerd subsysteem. Dat alles werd gestimuleerd door het feit, dat een dergelijke manipulatie van het culturele leven de kans bood om op passende wijze het schuldgevoel jegens het materiële af te kopen. Ontlenen de Amerikaanse kerken en centra voor de kunst niet een deel van hun aantrekkingskracht aan het feit dat zij dit soort schuldkwijting sanctioneren in opgewekt gedrag?

Zo verloor de cultuur geleidelijk haar generale functie en dreigde zij een element te worden van de consumptieve samenleving. Mensen en groepen vergelijken zich onophoudelijk met elkaar en stuwen zo het mechanisme van de modernisering. De onveiligheid die men ervaart, tracht men op te vangen door elkaars territoir te gaan betreden: over en weer nodigt men elkaar uit in elkaars raad van overleg te gaan zitten. Dat vergroot de vervreemding en leidt tot het verdedigen en uitbouwen van ingewikkelde overlegstructuren. Als men aan

[p. 687]

cultuurpolitiek denkt, zou het dan niet beter zijn in eerste instantie de vraag van cultuur als subsysteem van subsidies te laten schieten en zich te confronteren met de opdracht in hoeverre men aan de politiek zelf stijl, moderatie, richting, doorzichtigheid en openheid zou kunnen teruggeven?

Hoe staat de zaak er ten deze in Nederland voor? De modernisering heeft er niet direct toe geleid dat de mensen meer vriend van elkaar zijn geworden. Er zit nogal weinig ruimte in het leven van de door de wedloop opgejaagde man. De spanningen tussen de maatschappelijke lagen en de tegenstellingen tussen de diverse levensbeschouwelijke groepen zijn geprojecteerd op de overheid. Dat is ons aller Sinterklaas en Zwarte Piet, die ieder tevreden stelt, omdat de ander niet meer krijgt dan waarop men zelf ‘recht’ heeft. De kerkelijke onveiligheidsgevoelens spelen daarbij nog steeds een voorname rol. Dat vraagstuk is oud. De 17e eeuw moest toezien hoe een militante minderheid via staatsinmenging er in slaagde de bokken van de schapen te scheiden. In de 2e helft van de 19e eeuw vond een herhaling van dit proces plaats over een breder front. De dynamisering van de samenleving leidde tot herleving van wereldse onveiligheidsgevoelens bij levensbeschouwelijke groeperingen. Dat had een positief gevolg in zoverre men in het neo-thomisme en in het leerstuk van de souvereiniteit in eigen kring tot een herwaardering kwam van de taak van de kerk. Doch het negatieve gevolg lag daar dichtbij: door deze authentieke bekommernis te verbinden met vrees voor laïcisering, met weerzin ook tegen het militantisme van socialistische zijde en met afkeer voor andere godsdienstige groeperingen, ontstond er de hybride van de verzuiling. Goedbedoeld, best begrijpbaar, nuttig ook in zoverre slapende potenties werden wakker geroepen, doch bedreigend door de verwisseling der perspectieven.

Deze neiging onveiligheidsgevoelens in staatkundige compromissen te beteugelen vond aansluiting bij een meer algemene neiging: namelijk om de economische tegenstellingen en de sociale naijver - voortkomend uit en stimulerend werkend op de maatschappelijke voortgang - door politiek-administratieve regelingen te beheersen. Zo spoelde geleidelijk de autonome vrijheid van maatschappelijke kaders en individuen weg en verloren we de criteria om de redelijkheid van verzuiling en departementale uitbouw te kunnen beoordelen. Dat heeft bij de onderhorige in Nederland de indruk gevestigd, dat de politiek en de maatschappij er niet voor hem zijn, maar zich ten koste van hem ontwikkelen. Die doorsnee-burger, waar wij veel onvermogen op afreageren, kan zich niet voorstellen, dat de maatschappij zijn geestelijke speeltuin zou kunnen zijn. Hij is gewend de vervreemding te slikken die de verzuilde elites van links tot rechts over hem uitstrooien. Zo komt hij b.v. niet op de gedachte, dat de wet hem de mogelijkheden biedt om met de gezinnen in zijn wijk of dorp de bijzonder openbare school te maken waarheen hij met vertrouwen zijn kinderen zou zenden. Hij denkt daar niet eens over, want de elite heeft laten doorschemeren dat dat niet gaat, en hoe kun je die weerstaan. Als het dan allemaal zo complex, ingewikkeld, deskundig, veraf en zelfs gevaarlijk ligt, is het dan niet logisch dat hij zijn maatschappelijke relaties beleeft als lastige verplichtingen,

[p. 688]

die hij kwijt hoopt te zijn in de vakantie, 's avonds voor het scherm of gepensioneerd in zijn huisje?

De machteloosheid die schuilgaat achter onze politiek-maatschappelijke superstructuur is onderhand van dien aard, dat men niet mag verwachten dat met het timmeren van een culturele verdieping op een gebouw waar in allerlei gangen en kamers de culturele ontplooiing wordt onthalsd, iets kan worden bereikt. In de publieke opinie zouden eerst de volgende desiderata als markante vraagstukken moeten worden onderkend:

1. Mag je eigenlijk wel verwachten dat mensen tot een authentieke levensstijl komen, wanneer ze tot een land behoren dat in zijn buitenlandse politiek pregnant adhesie geeft aan vormen van machtspolitiek die alleen begrijpelijk zijn voor grote staten? En wanneer men daar zijn kritische functie opgeeft, hoe moet dan de mythe werken dat men in de ontwikkelingsstrategie vooroploopt?

2. Wat mag men van culturele betrokkenheid verwachten in de pluriforme samenleving van nu, wanneer het gros der verantwoordelijken op onderwijsgebied verklaart dat, wanneer men opnieuw zou beginnen, men nimmer die mate van opsplitsing zou willen die er nu bestaat, en die men desondanks blijft continueren?

3. Hoeveel hoop moet men hebben op de genezing van psychisch en maatschappelijk gestoorden zolang de deskundige op deze gebieden voortdurend in de clinch ligt met caritatieve neigingen en confessionele veiligheidsmechanismen?

4. Hoeveel menselijke en maatschappelijke voortgang mag je verwachten, wanneer moderne progressieve mensen bij voorkeur negatief denken over eigenbelang, eigendom en particuliere investeringen en zonder meer soelaas verwachten wanneer de overheid de hiermee samenhangende taken op zich neemt?

5. Hoeveel kansen moet je een samenleving schenken op een vrijmakende levensstijl, wanneer dag- en weekbladen, radio en televisie-programma's groeps-idealen bevestigen, zodat de consument tot een hond van Pavlov wordt, die begint te kwijlen als de informatieve boodschap in zijn brievenbus verschijnt dan wel over het scherm paradeert?

6. Wat geef je voor de leidinggevende capaciteiten van intellectuelen, wanneer ze niet in staat blijken aan hun universiteiten kritische media in stand te houden? Niet in staat blijken landelijk tot samenwerking en specialisatie te komen? Meer liggen te harrewarren over de onderlinge competenties dan over het inhalen van notoire achterstand op het gebied waar ze iets moeten doen: wetenschappelijk onderzoek?

7. Hoe kun je de vervreemding tussen overheidsorganen en de mensen in de maatschappij verkleinen, wanneer je niet bereid bent departementale indelingen, opbouw der staven op landelijk, provinciaal en plaatselijk niveau, en het conglomeraat van raden die elkaar bij elkaar vertegenwoordigen, te herzien?

Hoewel Nederland een heel interessant land zou worden op het moment dat dit soort vragen in de hoofden en op de bureaus voorrang zouden hebben, is het

[p. 689]

misschien belangrijker dat men op allerlei niveaus eens nagaat wat er allemaal nog mogelijk is, zelfs met de bestaande wetten en regelingen in de hand. Dat zou een bijzondere betekenis hebben, omdat immers algemeen de overtuiging heerst, dat de ongrijpbare oorzaak van de vervreemding ligt in de macht van de hogergeplaatste. Door voortdurend de zwarte piet door te geven, houdt men vrijblijvendheid in het gesprek en hoeft men zich geen zorgen te maken over veranderingen in eigen kring. Een pleidooi voor revolutie van onderop wordt mij mede ingegeven door de neiging in onze cultuur om te lijden aan wat boven ons staat. Die lijdens-verbintenis is nogal ambivalent: men doorbreekt ze niet door de machthebbers te onthoofden. Dan zouden we al lang in een aardiger maatschappij verzeild zijn geraakt. Men moet die dwangmatige afkeer jegens machten buiten onze levenssfeer of boven onze competentie doorzien als voortkomend uit een dramatisering van het eigen levenslot. Daarom verzet iedere groep zich tegen kritisch zelf-onderzoek waarbij consequenties worden getrokken. Het is de Realitätsprüfung - zoals Freud die observeerde - die men hoopt te omzeilen in een een-dimensionaal protest tegen de verschematiseerde, machtige ander.

Als er inhoud moet worden gegeven aan cultuurpolitiek, zou dat vóór alles moeten betekenen het aan de gang zetten van een proces van ontkoppeling. De waardering van de staat als scheidsrechter van maatschappelijke conflicten moet teruggeschroefd worden. De maatschappelijke groepen moeten gaan onderkennen dat onderlinge tegenstellingen het gevolg kunnen zijn van interne conflicten, die men op de ander projecteert. De elites moeten gaan zien, dat zij veelal compromissen cultiveren omdat hen dat ontslaat van confrontatie met de critici in eigen gelederen. En de leden van die groepen moeten eisen dat de elite zich in verstaanbare taal waarmaakt.

Ontkoppeling ook in die zin, dat de diverse levenssferen, zoals de economie, de sociale sector, de cultuur, onderkennen dat men elkaar voortdurend conditioneert, doch dat men zich niet moet laten verleiden tot al te verregaande machts-excursies op elkaars terrein.

Ontkoppeling bovenal bij kerken en levensbeschouwelijke groeperingen, die tot taak hebben een maximale distantie te betrachten tot het concrete machtsspel om de authenticiteit een zodanige gestalte te geven dat deze herkenbaar blijft voor wie van goede wil is. Een soort distantie die niet ten onrechte door kunstenaars wordt gepraktizeerd, omdat anders hun scheppend vermogen teloorgaat. In zijn Discours de Suède omschreef Camus deze ambivalentie als volgt: ‘Iedere generatie gelooft dat het haar roeping is de wereld te hervormen. De mijne weet echter dat zij daarin niet zal slagen. Doch haar taak is wellicht grootser. Zij bestaat er in, te beletten dat de wereld ontspoort. Erfgenaam van een gecorrumpeerde geschiedenis, waar mislukte revoluties, dwaas geworden technieken, dode goden en achterhaalde ideologieën zich in elkaar verwarren; waar middelmatige machten vandaag de dag in staat zijn alles te vernietigen maar niet weten hoe te overtuigen; waar de intelligentsia slaaf geworden is van haat en onderdrukking; die generatie heeft de plicht - in zichzelf en rondom haar - om de waardigheid te herstellen, waardoor het weer mogelijk wordt

[p. 690]

te leven en te sterven.... Wanneer de maatschappij en haar cultuurdragers zich overgeven aan de verpozing dan wel aan het conformisme, zullen zij niet de renaissance beleven die afhangt van onze moed en van de wil tot helderziendheid’.

Het moge duidelijk zijn dat cultuurpolitiek als magisch instrument van de welvaartsstaat eclatante grenzen zijn toegemeten. Dat neemt niet weg, dat er alle kans bestaat - nu zovelen zoveel verwachten van het vermaatschappelijken van het leven - dat wij moeten rekenen met verruiming van de kansen op zelf-expressie, doch tevens met nieuwe haarden van vervreemding. Het feit dat bakkers en professoren, zodra zij het goede reguleren met steun van de overheid, niet zien dat zij tevens de basis kunnen aantasten van de vrijheid, maant tot waakzaamheid. De nieuwe - geprogrammeerde - mens van morgen zal er aan moeten wennen dat hij op oude grondslagen staat en dat hij deze - op straffe van ontsporing - op hun waarde zal moeten toetsen. Zolang niets ons zozeer schijnt te hinderen als het simpele feit dat de mens kans op vrijheid is, bestaat het gevaar dat wij uit bestwil voor de onderdaan deze ‘accultureren’. Een cultuurpolitiek zal moeten uitgaan van het vrije recht tot expressie bij ieder individu en zal alle directe en indirecte bedreigingen moeten opsporen en bestrijden. Dat klinkt wellicht voor velen, die de mens meer zien als gevallen engel dan als een strompelende aap die onderweg is naar zijn harmonie, wat griezelig. De samenleving zal haar vergrijp aan de waarden en perspectieven moeten onderkennen. Dat lukt alleen als zij de duisternis in zich zelf ontwaart en tracht er mee te leven. Wie dat te algemeen vindt moet maar eens nagaan hoe dikwijls mensen vleugels krijgen zodra zij elkaar gaan opvoeden. En daarom zou cultuurpolitiek wel eens kunnen bestaan uit een instrumentarium ter bevordering van..., doch tevens uit een giftige bijtstof die de proporties van de maatschappelijke systemen en de politieke orde laat aansluiten op de ongrijpbare, vrije en gevaarlijke mens.