Streven. Jaargang 22

[p. 667]

Editoriaal

Het ligt niet in de gewoonte van dit tijdschrift, een heel nummer of een belangrijk deel daarvan aan één thema te wijden. Zelfs deze keer, nu we een aantal artikelen over ‘cultuur en politiek’ verzameld hebben, wijken we van die gewoonte niet helemaal af. Niet alleen zijn er telkens weer actuele gebeurtenissen waar aandacht aan besteed moet worden (Pasen, Suriname, Jaspers), maar het hier dan wat thematischer aangepakte onderwerp, ‘cultuur en politiek’, is zo algemeen en zo urgent, dat het als het ware hét thema vormt van elk nummer van Streven. Bijna in alle artikelen van de laatste jaren klinkt het mee. Het stelt immers de vraag naar de menselijke mogelijkheden van de wereld van vandaag, naar de mens zelf, zijn mogelijkheden van reflectie en actie.

Dat wil niet zeggen dat wij cultuur willen identificeren met reflectie en politiek met actie. Juist in het uiteengaan van deze twee op elkaar betrokken polen ligt de grond van de crisis welke wij vandaag beleven. Cultuur en politiek zijn beide zelfstandige werkelijkheden geworden, waardoor ze beide van hun eigen wezen zijn vervreemd: geen van beide is nog betrokken op de totaliteit van de werkelijkheid. In zijn Frankfurter Vorlesungen heeft H. Böll deze kloof frappant beschreven: ‘Je mehr Macht, desto nichtssagender wird der Wortschatz’. En je kunt dat even goed omkeren: hoe sterker het woord geladen wordt, hoe minder het aanspraak kan maken op macht.

De kloof tussen politiek en cultuur bestaat op het ogenblik overal. Om maar één grote tegenstelling te noemen: ze is even reëel in het marxisme als in het kapitalisme. Hetgeen betekent, dat datgene wat wij ‘levensbeschouwing’ plegen te noemen, in zijn concrete verschijningsvorm niet relevant is voor het probleem dat hier aan de orde is. Tenzij we uitgaan van het niet te betwisten feit, dat het ‘marxisme’ een grotere aantrekkingskracht uitoefent op al wat progressief is, en dan zeggen: dat komt omdat het ‘marxisme’ méér is dan een politiek systeem, omdat het, zij het in de vorm van een utopie, politiek en cultuur op elkaar en op de mens betrekt, terwijl het kapitalisme een systeem van de macht is, waarin cultuur slechts een alibi is, een ‘vluchtheuvel’ of een subtiel middel van repressie.

In werkelijkheid echter zijn de marxistische en burgerlijke verhoudingen van cultuur en politiek elkaar waard. Aan beide kanten zit men met een politiek die zichzelf een officiële cultuur als instrument van macht heeft geschapen en een cultuur die machteloos tegen het politieke systeem aanbeukt. Aan beide zijden zijn er theoretici die met hun opvattingen over cultuur en politiek deze toestand

[p. 668]

in de hand werken of ten minste als de enig mogelijke beschouwen, zozeer zelfs dat ‘cultuur’ voor velen een ontaard begrip is geworden, synoniem van verstarring, beveiliging, machtsmisbruik. Carl Andre, een van de meest radicale vertegenwoordigers van de Minimal Art, heeft eens gezegd: ‘Kunst is wat wij maken, cultuur wat ons wordt opgedrongen’.

In dit nummer hebben wij het niet over die officiële, geassimileerde cultuur, maar over een levende, creatieve cultuur, zoals die zich concreet uitleeft in literatuur, theater, televisie, film, kunst, architectuur, wetenschappelijk onderzoek; een cultuur die van nature dynamisch is en alle gevestigde waarden en denkbeelden voortdurend doorbreekt, die m.a.w. in een onafgebroken spanning staat tot de misschien niet eens uitgesproken, maar welbepaalde waarden en denkbeelden welke de politiek wil realiseren.

Die spanning tussen cultuur en politiek is niet nieuw. Ze behoort wezenlijk tot de dialectiek waarin ze beide bestaan en die Max Weber al omschreven heeft als de spanning tussen de ‘moraal van de overtuiging’ en de ‘moraal van de verantwoordelijkheid of de macht’. Beide horen bij elkaar, maar in onderlinge onafhankelijkheid. Ieder van hen is op zijn eigen manier op de totaliteit gericht, de mens (W. Hofmann: ‘Kunstenaars en politici streven ernaar, het ruwe materiaal van mens en wereld naar hun eigen inzichten vorm te geven en in een integrale zingeving samen te vatten’), maar geen van beide is in staat zelf en alleen die totaliteit te realiseren, hoezeer ze daar ook, uit hun wezen zelf, altijd toe verleid worden. Plato's utopie van een republiek waarin filosofen een directe politieke rol zouden spelen, leidt tot regelrechte dictatuur. Zowel van de kant van de cultuur als van politieke zijde kan het totaliteitsbegrip zo simplistisch geïnterpreteerd worden, dat het in brutaal machtsmisbruik ontaardt.

De impasse waarin we momenteel verkeren, bestaat erin dat de spanning tussen die twee polen van het bestaan weg is gevallen, zodat er van wederzijdse bevruchting geen sprake meer is. Beide zijn in een onvruchtbare oppositie komen te staan. De politicus kan niet zonder cultuur, maar op alle gebieden, van ontwikkelingssamenwerking tot ruimtelijke ordening, werkt hij met die culturele modellen waarin hijzelf en een groot deel van de bevolking is opgegroeid (hoe lang geleden soms?), zonder zich af te vragen in hoeverre ze nog op de realiteit van vandaag passen, om niet eens te spreken van de toekomst. Zo komt hij onvermijdelijk in conflict met de actuele, levende cultuur, die juist voortdurend nieuwe modellen probeert te ontwikkelen waarin de realiteit van vandaag niet alleen herkenbaar wordt, niet alleen betekenis krijgt, maar ook nieuwe realiteit wordt. Het is kortzichtig van de politicus te menen dat hij in dat conflict het laatste woord heeft omdat hij over de macht beschikt. Willekeurige macht kan alleen vernietigen. Wil ze opbouwen, en dat is toch de enige verantwoording van macht, dan kan ze dat alleen wanneer ze in een levende cultuur de confrontatie met de realiteit aangaat en op die manier de cultuur zelf uit haar isolement bevrijdt en werkzaam laat zijn.

Namens de redactie,

Geert Bekaert