Streven. Jaargang 22

[p. 580]

Huisvrouwen reageren op herindustrialisatie
Een gesprek met Mia Stollman
F. Kurris S.J.

In juni 1968 publiceerde dr. H. Hoefnagels s.j. in dit tijdschrift een studie over De problemen van de Nederlandse Mijnstreek (pp. 981-990). In de Nederlandse Mijnstreek moeten tussen 1965 en '75 de twaalf mijnbedrijven plaats maken voor andere industrieën; vier mijnen bestaan nu al niet meer. Ongeveer de helft van de gezinnen in deze streek, die bijna een half miljoen inwoners telt, ondervindt direct de gevolgen van de mijnsluitingen. Arbeiders, beambten en leidinggevenden, enkele jaren geleden meer dan 50.000 personen, worden verplaatst, omgeschoold of vervroegd gepensioneerd. Hoe hun echtgenoten en gezinnen op dit gebeuren reageren is van groot maatschappelijk belang, voor de betrokken streek natuurlijk, maar ook omdat andere gebieden voor soortgelijke vragen worden gesteld.

Mej. Stollman, voorzitster van de Vrouwenbeweging van het NKV in Limburg, staat midden in deze problematiek.

Om te beginnen, kunt u mij zeggen met welke gezinnen u vooral in aanraking komt, en op welke wijze?

Mijn meer intensieve contacten beperken zich tot de vrouwen van arbeiders. De aard van deze contacten brengt met zich mee dat ik veelal met de meest geïnteresseerden en actieven onder hen te doen heb; de anderen blijven in de schaduw. Pas wanneer er grote moeilijkheden ontstaan op psychisch of maatschappelijk gebied komen deze laatsten in aanraking met instellingen van de geestelijke volksgezondheid of maatschappelijk werk naargelang de moeilijkheden waarin zij zich bevinden. Het is nu eenmaal het lot van de meeste enquêtes, onderzoekingen, service en initiatieven dat ze vooral degenen bereiken die zich láten enquêteren of helpen, m.a.w. degenen die het meest bewust leven. In discussiegroepen en voorlichtingsbijeenkomsten proberen wij de huisvrouwen uit hun isolement te halen en hen zelf te laten praten. Zij moeten hun moeilijkheden immers vaak alleen verwerken, omdat zij veel minder spontane contacten hebben dan de mannen, die op weg naar hun werk, op het bedrijf en in hun liefhebberijen plenty gelegenheid hebben om met lotgenoten van gedachten te wisselen.

[p. 581]

Hoe reageert de mijnwerkersbevolking in het algemeen op de veranderingen?

U moet tijdens dit gesprek voortdurend beseffen dat mijn ervaringen, hoe talrijk ook, steeds partieel blijven. Het is moeilijk ‘in het algemeen’ te spreken of conclusies te trekken, er bestaan van gezin tot gezin enorme verschillen en de gebeurtenissen komen overal anders aan.

Velen maken zich over de gebeurtenissen geen al te grote zorgen, althans zo lijkt het. Men moet niet vergeten dat een dertig jaar geleden de Mijnstreek nog ‘het tuintje van O.-L.-Heer’ heette. Daarin lag trots: op de priesters, die de streek ‘katholiek gehouden hadden’, op de ondernemingen, die sociaal geavanceerd waren, op de Nederlandse Katholieke Mijnwerkersbond, die niet alleen fel voor primaire maar ook voor secundaire arbeidsvoorwaarden opkwam, op de solidariteit, vooral van de ondergrondse mijnwerkers, die zich verbonden voelden in hun gevaarlijke arbeid, op het karakter van de Zuid-Limburger, die gemakkelijk ja zegt.... Nu de priesters geen sociale voormannen meer zijn, de PBO in andere ondernemingen minder spontaan blijkt te verlopen, de andere vakbonden minder persoonlijk werken dan de streekgebonden Mijnwerkersbond, en het nieuwe werk meer gespecialiseerd is, wordt het zo vertrouwde kader doorbroken en ziet men zich gedwongen belangrijke beslissingen persoonlijk te nemen. Daarop was men te weinig voorbereid. Typerend was onlangs de uitlating van een vrouw: ‘Mijn man wordt omgeschoold, maar als hij klaar is moet hij wel zélf zorgen voor een nieuwe baan’.

Daarbij kwam sinds de laatste oorlog een hoge waardering, ja misschien een overschatting van de mijnarbeid. Vanwege de zwaarte en de hoge risico's van zijn arbeid, niet vanwege de technische specialisatie verdiende de mijnwerker een zeer goed loon. Zijn opleiding was betrekkelijk simpel en meer gericht op verantwoordelijkheidszin dan op vakkennis.

Overigens blijkt dit laatste thans een pluspunt. Er heerst in Zuid-Limburg, ondanks de misschien agrarisch gebleven mentaliteit, een zeer goed arbeidsklimaat. De nieuw gevestigde industrieën hebben dit al ervaren.

Ik vrees dat de negatieve kanten van het probleem ook een gevolg zijn van het feit dat de streek homogeen katholiek was. Men accepteerde alles, de zaken werden van bovenaf geregeld, de normen werden verstrekt. Priesters, vakbondsleiders en mijndirecties hebben het bedje altijd met zorg gespreid. Het lijkt thans een eerste taak de mensen zelf te activeren.

De tijdsomstandigheden helpen hierbij. De vroeger eendimensionale mentaliteit wordt door de toenemende communicatie kritischer gemaakt, wordt geprikkeld, ontdekt nieuwe afmetingen. De veranderingen in maatschappij en kerk verdragen niet meer dat men zich inzake moraal op de pastoor verlaat. Maar zo komt het ook dat juist in streken als de onze sommigen geen raad meer weten en met ‘alles’ in de knoop raken.

Ligt dit bij vrouwen anders als bij mannen?

Ja, en wel om meer dan een reden. Op de eerste plaats kende de Mijnstreek een vrij sterk matriarchaat. Was het de man voorbehouden om te ‘werken’, de vrouw was de baas in huis. De man kreeg zakgeld, was thuis om te rusten en te

[p. 582]

slapen, werd behandeld als de oudste zoon. Zijn leven speelde zich immers ook nog af in de mijn - ‘en onderin is alles anders!’ - en rond wat eenvoudige, niet te vermoeiende ontspanning. Hij was sterk gebonden aan een bepaald bedrijf; de vele verplaatsingen van de ene naar de andere mijn doen thans zijn psychisch evenwicht dan ook geen goed. Zijn eigen tempo moest hij vaak zelf bepalen en zijn arbeidstijden waren korter - zij het natuurlijk veel intenser - dan bv. bij de DAF. Zijn kinderen zag hij thuis opgroeien zonder dat hij bij hun opvoeding actief betrokken was. Hun school- en beroepskeuze verliep automatisch of werd bepaald door het schoolhoofd, in elk geval niet door de vader. Kortom, maatschappelijk leefde de man niet primair als vader van zijn gezin.

Dat was het domein van de vrouw. Al kent zij niet het werkmilieu van haar man, zij ervaart thuis zijn reacties er op. Intuïtief achterhaalt zij zijn moeilijkheden. Als de man aan een omscholingscursus deelneemt, moet zij hem een rustige studie mogelijk maken. Als hij nieuw werk heeft en dus minder vermoeid thuiskomt, moet zij de kansen tot groter gezelligheid uitbuiten. Als hij net als duizenden anderen met vijftig jaar gepensioneerd wordt en ‘zich er naast voelt staan’, moet zij hem leren zijn tijd goed te besteden, iets te doen. Negatief bracht het matriarchaat de passiviteit van de man met zich mee, bevoogding van de kinderen, ook als ze getrouwd waren, tirannie van de zijde van de oma, enge streekgebondenheid; positief gesproken blijkt de vrouw verstandiger, vooral ‘jonger’ tegenover de gebeurtenissen te staan dan de man. Hun denkbeelden over gezag, opvoeding, zakgeld, vriendschappen, 's avonds thuiskomen zijn verder geëvolueerd. Dat geeft natuurlijk veel conflictstof tussen vader en moeder: vader staat in de traditionele hoek, moeder aan de kant van de kinderen!

Hierbij komt dat de vrouw in het algemeen meer ‘profiteert’ van het nieuwe levensbesef dan de man. In de huwelijksbeleving bijvoorbeeld wordt zij steeds minder rechteloos! Mogelijk merkt de man dit af en toe heel duidelijk!

Persoonlijke spanningen van de man en conflicten bij de opvoeding worden dikwijls nog opgevoerd doordat het gezin met een lager loon moet rondkomen of.... doordat de man meer thuis is! Een echtpaar waarvan de man overschakelt van een jarenlange nachtdienst op de mijn naar een baan bij de Hatéma, moet - zoals een vrouw het uitdrukte - ‘helemaal opnieuw beginnen’. Met dit verschil echter dat de kinderen al verder zijn dan de lagere school!

Hoe kunnen de vrouwen hierbij geholpen worden?

Zij moeten weten waar het om gaat, globaal op de hoogte zijn van de regionale, maatschappelijke en religieuze kwesties.

Op de tweede plaats tracht men hen vooral inzake opvoeding te begeleiden. Zij krijgen ook de weg gewezen naar instellingen als bureaus voor school- en beroepskeuze en Medisch Opvoedkundige Bureaus.

Misschien is belangrijk hen bijeen te brengen en samen naar uitwegen te helpen zoeken. Zij moeten leren elkaar te steunen.

[p. 583]

Verder moet het onderwijsniveau voor meisjes absoluut veel hoger komen te liggen. Zo alleen kan haar weerloosheid en bekrompenheid, vooral in het maatschappelijke leven, worden doorbroken. Tenslotte blijkt de enige echte oplossing: een volwassen huwelijksleven.

Sommige stukken van het maatschappelijk fundament brokkelen af: de parochie, de ‘stand’ (Poels!), de folklore, en zelfs het gebed. Mag men niet zeggen dat het vraaggebed ten minste ook psychisch vertrouwen gaf? Nu dat gebed steeds minder een spreken tot de god-Lückenbüsser wordt, gaat men een stuk zekerheid missen. Directe oplossingen voor huwelijksmoeilijkheden, gezinsproblemen, economische nood en andere conflicten komen nu minder voor de hand te liggen. Dit stelt emotioneel hogere eisen en is daarom juist voor de vrouw moeilijker te verwerken.

Wat gebeurt er in feite voor de arbeidersvrouwen in de Mijnstreek?

Naast particuliere initiatieven doet alleen de Vrouwenbeweging van het NKV aan de studiebegeleiding en vorming van arbeidersvrouwen. Men vergeet maar al te vaak dat juist vrouwen met weinig basisscholing recht hebben op vorming! En in deze behoefte blijken de volkshogescholen en vormingscentra, om meer dan een reden, niet te kunnen voorzien.

Door studiegroepen, gespreksavonden, voorlichtingsbijeenkomsten proberen wij daar te werken waar o.i. het zwaartepunt van de maatschappelijke problemen ligt: het gezinsleven. Want hoezeer een herindustrialisatie ook structurele veranderingen vraagt van wat nog een mannenwereld is, rond de vrouw draait de vernieuwing van de maatschappij.