Streven. Jaargang 22

[p. 507]

Marxisme in veelvoud
J.P. Schuyf

De onvermoeide pogingen van de Russen om de eenheid van de communistische Internationale te herstellen lijken voor een deel geslaagd te zijn, nu over enkele maanden de communistische wereldconferentie een feit gaat worden. Van een wereldconferentie kan men echter nauwelijks spreken, waar immers op zijn minst China, Albanië, Joegoslavië en Cuba zich niet zullen laten vertegenwoordigen.

In feite is de communistische eenheid nog nooit zo broos geweest als op dit moment en de Sovjetrussische leiders blijken allerminst in staat om de nog overgebleven zusterpartijen (zoals bijvoorbeeld de Italiaanse en de Franse) van hun ideologisch ongelijk te overtuigen. Het wereldcommunisme heeft als eenheidsbeweging afgedaan, dat wil zeggen, dat er geen sprake meer is van een gezamenlijke ideologie die vanuit één enkel centrum wordt geformuleerd.

De invasie in Tsjechoslowakije is in dit verband natuurlijk betekenisvol, maar deze inbreuk op de soevereiniteit van een bondgenoot vormt niet het begin van de verbrokkeling, doch is er eerder een gevolg van. Daarom schrijft Adolf Muller in Viva Dubcek ook terecht: ‘Het ging om de poging een nieuw sociaal model te vernietigen. Met geweld kan men weliswaar veel praktische verworvenheden van de “Praagse lente” liquideren, de hervormingen in het bezette land afremmen, de sympathisanten in de landen van de bezetters en elders afschrikken, maar men kan de hoofdbron niet vernietigen, dat wil zeggen de nieuwe inzichten die verkregen zijn, de concrete intellectuele resultaten ervan en vooral de weerklank die deze inzichten kregen in het bewustzijn van de brede massa, en dit niet alleen in Tsjechoslowakije zelf’¹.

Het voorspel tot de Praagse lente en de uiteindelijke catastrofe begint dan ook niet in januari 1968, toen het Tsjechoslo waakse centrale comité een nieuwe eerste secretaris koos in de persoon van Alexander Dubcek. De verbrokkeling vindt zelfs niet zijn oorsprong in het Russisch-Chinese conflict of in de eigen weg die Tito in 1948 ging. In het overigens voortreffelijke verzamelwerkje Het

1 Christian Schmidt-Häuer und Adolf Müller, Viva Dubcek. Reform und Okkupation in der CSSR. Kiepenheuer & Witsch, Köln/Berlin, 1968, 191 pp., DM. 7,80.

[p. 508]

pluralistische marxisme² stelt Richard Lowenthal, dat de divergentie in het monolitische communistische blok eigenlijk van het begin af aan onvermijdelijk is geweest. ‘Ieder onderzoek naar de aard van de scheuring moet beginnen met te herinneren aan het “Caesaro-papistische” karakter van het moderne totalitarisme, en de daarvan onafscheidelijke eenheid van staatsmacht en ideologie’. Tegelijkertijd is er echter altijd al sprake geweest van een breuk tussen staatsmacht en ideologie, inzoverre de marxistische ideologen die geen machtspositie hadden minder ideologie-gebonden dachten. Het revisionisme uit het begin van deze eeuw - met Karl Kautsky als coryfee - is daarom ook de eerste hamerslag tegen de communistische eenheidsrots geweest. De Poolse revisionisten van dit ogenblik (Kolakowski en ten dele ook Adam Schaff) en de Tsjechoslowaakse hervormers zijn regelrechte erfgenamen van Kautsky, ook al gaan hun ideeën in een geheel andere richting. Doorslaggevend is echter de twijfel aan het dogma, het zich beroepen op de grondgedachten van Karl Marx (en niet op zijn tijdgebonden analyses of achterhaalde ‘profetieën’) en de zin voor een humanistisch, dus democratisch socialisme, waarin allen gelijk zijn.

Wat de vele ‘ismen’ binnen de communistische wereld op het ogenblik van het Sovjetmodel onderscheidt is, dat Mao, Tito, Castro, Ho Tsji Minh, Ceausescu, Dubcek, Waldeck Rochet en Luigi Longo aan een socialistische wereld van de toekomst denken, natuurlijk vanuit een beperkte nationale visie, maar met als winstpunt dat hun ‘revolutie’ meer toekomst heeft - want op redelijker argumenten steunt - dan het Sovjetrussische voorbeeld.

Daarom beantwoordt H. van den Enden in zijn in het novembernummer van Wending (geheel aan het communisme gewijd)³ verschenen artikel: Is het Sovjetmarxisme gescleroseerd?, de vraag ook met een ja: ‘Dit is dan de cynische paradox van de geschiedenis: de Sovjetunie, die zich als eerste heraut van het marxisme heeft opgeworpen en doorgezet, en de toekomst van het wereld-socialisme van zijn eigen succes afhankelijk verklaarde, werd door de historische evolutie en de internationale Realpolitik zelf tot één der belangrijkste hinderpalen voor de verdere realisering van het socialisme. De mechanismen en processen die zij op gang bracht gaan fungeren als een antifinaliteit. Zij gaan bijdragen tot het onmogelijk maken van wat zij aanvankelijk beoogden’.

Dan blijft echter nog de vraag - en Van den Enden stelt die ook - of dit verschijnsel typisch is voor het Sovjetmarxisme. Wij menen met Van den Enden, dat dit niet het geval is, ‘omdat elk maatschappelijk systeem in het dialectisch historisch proces gedoemd is om te “verkalken” van zodra het zijn intrinsieke capaciteiten heeft uitgeput en zijn tijdelijk progressieve functie heeft vervuld’. De pluriformiteit van het marxisme is dus een historische noodzaak en de nieuwe centra die zich binnen het communisme vormen zijn alleen maar

2 Het pluralistische marxisme, onder redactie van Milorad M. Drachkovitch. Aula, Het Spectrum, Utrecht, 1968, 415 pp..

3 Speciaal nummer van Wending over het communisme. November 1968.

[p. 509]

logische consequenties van de geschiedenis. De permanente revolutie (naar het model van Mao of Castro) kan dan op dezelfde wijze tot sclerose leiden. Wellicht is de, door de orthodoxie voor ketters uitgemaakte, weg van Tito en Dubcek daarom toch de enig juiste, omdat het deze hervormers om een steeds grotere vermenselijking van de maatschappij gaat. En dit doel rechtvaardigt een permanente - niet: revolutie, maar - evolutie. De stroming die daarnaar streeft lijkt meer toekomst te hebben dan de revolutionaire bewegingen die, als ze al voor een deel slagen, tenslotte onwrikbaar vastlopen in de eigen dogmatiek en nog meer in het eigen machtsbewustzijn.