Streven. Jaargang 22

[p. 289]

De architechnocraat
Claude Schnaidt

Een nieuwe figuur doet haar intrede in de wereld van architectuur en stedebouw: de architechnocraat. Hij dient zich aan als een gelukkige synthese tussen de architect uit het verleden en de moderne technocraat. Waaraan is hij te herkennen?

In tegenstelling met de architect is hij niet langer een man die opvalt door de keuze van zijn dassen, zijn haarsnit of zijn kleding. Zijn optreden is discreet. Hij vertoont zich liever op vergaderingen van een raad van beheer dan op publieke bijeenkomsten. Hij werkt liever met vertrouwde rapporten dan met manifesten. En toch kom je hem overal tegen: met evenveel gemak beweegt hij zich in de entourage van een minister, in de geklimatiseerde hal van een groot bedrijf als in een romantisch rommelig atelier. Hij is werkgever of loontrekkende, hij is niet noodzakelijk van burgerlijke komaf. Hij voelt zich volmaakt thuis in de gevestigde maatschappij. Dat belet hem niet er bij gelegenheid kritiek op uit te oefenen. Hij is modern.

Zijn woordenschat is ontleend aan de cybernetica, het structuralisme, de high brow publikaties. Hij speelt graag met ideeën, maar wantrouwt alle ideologieën: die zijn allemaal op de terugweg. Heil ziet hij alleen in rationalisering, efficiency, zuivere techniek. Hij heeft een grenzeloos vertrouwen in machines, ordinatoren en organisatie. De techniek is op weg een samenleving van overvloed en vrije tijd te realiseren, een klasseloze maatschappij. Alle problemen zijn technisch op te lossen. Als architect waant hij zich alwetend en in alles competent; als technocraat beschouwt hij zich als een specialist van de coördinatie, de planning en de synthese.

Zijn beroep confronteert hem met uiteenlopende belangen; daarom voelt hij zich geroepen om als scheidsrechter op te treden. Hij flirt met links en gaat geregeld door voor progressief. Maar wanneer hij de slechte werking van de democratie aanklaagt, stopt hij zijn verlangen om zelf de macht in handen te nemen niet onder stoelen of banken.

Wat de architechnocraat zelf maakt, kan conventioneel zijn of utopisch, banaal of fantastisch. Maar altijd is het belangrijker dan de mensen voor wie het zogenaamd bestemd is. De architechnocratie heeft nog altijd geen eigen stijl en het is niet zeker dat ze er ooit een zal vinden.

Vergeleken bij de traditionele esthetiserende architecten - de meeste architec-

[p. 290]

ten van het ogenblik dus - kan de architechnocraat een sympathieke indruk maken. Hij gebruikt wetenschappelijke methodes en draagt aldus tot op zekere hoogte bij tot de vernieuwing van de bouwkunst. Van de andere kant maakt hij zich verdacht door zijn mateloze ambitie. Is hij niet tegelijk de grote schuldige én het slachtoffer van een gevaarlijke verblinding? In welke zin?

De technocraten verschijnen daar waar de macht van de techniek aan de handen van de bezittende klas ontglipt en deze haar economische macht bedreigd ziet door financiële concentraties. Organisatie, prospectie en planning, die onontbeerlijk worden voor de werking van het systeem, worden dan toevertrouwd aan specialisten. De specialisten gaan zich des te meer onmisbaar voelen naarmate in de samenleving het individu het vermogen verliest om zijn eigen lot te beheren.

Om de handen vrij te hebben moeten de technocraten autonoom kunnen optreden ten overstaan van de verschillende antagonistische groepen waaruit de maatschappij is samengesteld. Bewust gaan zij daarom elke confrontatie van tegenstrijdige belangen uit de weg. Zij staan daarboven. Zij stellen zich ‘onpartijdig’ op. Politieke conflicten misprijzen ze; ze zweren bij de superioriteit en universaliteit van de zuivere rede. De problemen waar zij mee bezig zijn, moeten in wiskundige formules omgezet en daaruit moeten alle vervelende variabelen geweerd worden. Daarom trachten zij de menselijke verhoudingen te ontpolitiseren. De ‘onomkoopbare’ ordinator en de ‘neutrale’ staat zullen dan de rest wel doen. In werkelijkheid betekent deze politieke onafhankelijkheid, dat de technocraat links gaat staan wanneer hij op kapitalistische belangen stoot, en rechts wanneer hij botst op die van de arbeiders.

In die ongemakkelijke situatie leeft hij met een heel goed geweten. Schermend met de verwijten die hij van links te horen krijgt, stelt hij de bezittende klasse gerust; hij weet de gevestigde machten te overtuigen, dat de oplossingen die hij voorstaat, het best in de bestaande orde geïntegreerd kunnen worden. Schermend met de verwijten die hij van rechts krijgt te horen, dient hij zich bij de arbeidende klasse aan als progressief. Zijn dubbele rol is echter slechts oogverblinding. Wie tegelijk de meester en de knecht wil dienen, dient alleen de meester. Of hij wil of niet, de technocraat staat in dienst van het kapitaal.

De technocraten willen het bestaande systeem verbeteren en rationaliseren. Zo ook de architechnocraat. Hij maakt plannen en wil dat die werken. Efficiency en rentabiliteit zijn de voornaamste normen. Zijn aandacht gaat meer naar de middelen die daarvoor nodig zijn dan naar de vraag waarvoor het allemaal goed is. Hij denkt uitsluitend functioneel: kritische vragen betreffende de gegevens waar hij vanuit gaat en waar hij mee werkt, vindt hij vervelend.

Neem bijvoorbeeld het verkeer in de stad. Voor de toenemende verkeersvloed heeft de architechnocraat slechts één soort oplossingen: gaten slaan, bomen omhakken, parkeerplaatsen bouwen. Over de alsmaar toenemende produktie van auto's stelt hij zich geen vragen: dat is voor hem taboe. Nooit vraagt hij zich af of al die auto's wel nodig zijn. Ze zijn er nu eenmaal en dus moet de

[p. 291]

stad één grote verkeersmachine worden. Het individuele verkeer moet bevorderd en vergemakkelijkt worden. Het gevolg is dat er nog meer mensen met hun eigen auto gaan rijden. Dat maakt de resultaten van zijn eerste ingreep ongedaan. De architechnoeraat moet opnieuw gaan ingrijpen. Het gemeenschappelijk vervoer wordt voortdurend trager, en de exploitatie ervan dus duurder. Aangezien in een kapitalistische optiek een onderneming van openbaar vervoer niet met verlies kan werken, worden de tarieven verhoogd. Dat heeft tot gevolg dat weer meer mensen hun auto willen gebruiken in de stad. Dus moet de architechnocraat een derde maal ingrijpen. Enzovoort, enzovoort. Je zou gaan denken aan een gewetenloze chirurg.

Als er niets gebeurt, wordt het probleem aan ordinatoren toevertrouwd. Verschillende grote steden denken er al aan, in de straten ontvangstposten op te stellen die de graadmeters van de snelheid en het aantal auto's radiofonisch doorseinen aan rekenbreinen, die dan verkeerssignalisatie kunnen regelen en coördineren. Met behulp van wiskundige modellen opgemaakte programma's stellen de ordinatoren in staat het verkeer overal in de stad op ieder ogenblik te overzien en orde te scheppen in de chaos, iets waar verkeerspolitie en urbanisten niet meer in slagen. Mocht dit plan onuitvoerbaar blijken, geen nood: de super-technocraten hebben al andere plannen op zak. Voor Los Angeles zit een brain-trust al klaar met een definitieve oplossing. De communicatie tussen de mensen en het verkeer dat daarvoor nodig is, wordt vervangen door een enorm cybernetisch net. Iedereen zal thuis kunnen blijven; om met anderen in contact te komen, volstaan wat knoppen en schermen. Geen scholen, geen kantoren meer. Onderwijs wordt verstrekt via het elektronisch brein van de centrale onderwijsadministratie; machines in de fabriek, computers in het kantoor kunnen bediend worden vanuit de woonkamer. De straten zullen verlaten zijn. Je zult er alleen nog jonge mensen vinden die de soort misschien nog voort willen zetten en op zoek gaan naar een directer contact, dat dààrvoor toch nog altijd nodig blijft.

Er zijn nochtans andere oplossingen voor het probleem van het stedelijk verkeer, maar daar denken de architechnocraten nooit aan. Bijvoorbeeld een adekwaat openbaar vervoer: dicht, snel, confortabel en goedkoop, zodat de automobilisten hun auto liever thuis of buiten de stad houden. Indien men rationeel te werk ging, zou het technisch allang mogelijk zijn vervoermiddelen te construeren die beter aangepast zijn aan de behoeften van de samenleving dan de auto. Rollende tapijten, monorails, eindeloze wagenketens enz., die nu slechts voor grote tentoonstellingen en dergelijke vervaardigd worden, zouden overal gebruikt kunnen worden. Dat sluit overigens niet uit dat er direct al iets gedaan kan worden aan de bestaande transportmiddelen. Natuurlijk kost dat allemaal een hoop geld, maar beslist niet méér dan wat er nu direct en indirect verloren gegooid wordt in de verkeersanarchie. Zulke berekeningen interesseren de architechnoeraat echter niet. De oorzaken van de oververzadiging van het autoverkeer laten hem koud. Wie zich hierover te veel vragen stelt, wie het aantal voertuigen tot leefbare proporties wil herleiden, wie een totaal nieuwe visie op het gemeenschappelijk vervoer wil ontwerpen, wordt geconfronteerd

[p. 292]

met een economische en een politieke keuze, en daar is de architechnocraat niet toe in staat.

Inzake woningbouw gaat de architechnocraat precies eender te werk. Hij ontwerpt een woning, een gebouw, een woonwijk volgens de criteria van onze bureaucratisch gedirigeerde consumentenmaatschappij. De sociale verlengingen van de gezinscel verwaarloost hij, o.m. omdat hij de toename van de elektrische huishoudapparatuur als een vooruitgang beschouwt. Toch zijn het alleen de fabrikanten en handelaars die daar echt van profiteren. Talrijke studies hebben al aangetoond dat de zogenaamde vooruitgang in de woninginrichting de werktijd van de huisvrouw niet merkelijk heeft verminderd. Integendeel, de tijd die bijvoorbeeld wordt uitgespaard door het elektrisch borstelen van kleren, wordt ruimschoots opgeslorpt door het onderhoud en het intensief gebruik van het apparaat. Van de zogenaamd nuttige arbeidsuren van de totale bevolking wordt 45% besteed aan onbezoldigde huishoudelijke arbeid. Een rechtvaardige oplossing zou erin bestaan, dat een grote kwantiteit van huishoudelijk werk met gering rendement vervangen wordt door een kleinere kwantiteit van industriële arbeid met hoger rendement; dat m.a.w. individuele huishoudelijke arbeid omgezet wordt in collectieve arbeid. Om dat te bereiken zou er in de buurt van elk woningcomplex een inrichting moeten zijn met een wasserij, een stomerij, een hersteldienst, een snack-bar, klaargemaakte maaltijden, een schoonmaakbedrijf, een kinderbewaarplaats, een ziekendienst, enz. Dat idee is natuurlijk niet nieuw. Le Corbusier had zoiets al in het hoofd. Hij was geen architechnocraat. In zijn ‘wooneenheden’ had hij al dat soort diensten voorzien, maar de deskundigen decreteerden, dat het allemaal niet rendabel was, en er kwam dus niets van in.

De architechnocraaat speelt graag met de hoop, dat de ordinator al onze problemen zal kunnen oplossen. Ongetwijfeld wordt de ordinator voor de architect een onvervangbare hulp. Hij kan hem van alle routinewerk ontlasten. Hij kan hem helpen bij vele moeilijke berekeningen. Hij kan classificeren, analyseren, berekenen, evalueren, integreren, controleren, corrigeren en tekenen. Hij moet ook oplossingen kunnen uitwerken. Ordinatoren zijn inderdaad tot heel complexe verrichtingen in staat en de architect kan er zijn voordeel mee doen: vaak genoeg heeft hij met problemen te maken waarin een heel groot aantal parameters en talloze combinaties voorkomen. Maar zo machines al in staat zijn tot verrichtingen die de mens niet aan kan, ze kunnen niets zonder de nodige informatie. Het enige wat zij doen is, de informatie, die hem alleen door de mens verstrekt kan worden, correct, snel en onvermoeibaar behandelen. Die informatie moet hem dan ook volledig en met absolute exactheid geleverd worden.

Welnu, het drama is juist dat wij inzake architectuur over geen exacte, soms over helemaal geen informatie beschikken. Slechts een paar voorbeelden. Hoeveel inwoners moet een wooneenheid tellen? Welke zijn de gedragstypes van de gezinnen die er wonen? Hoe kan de graad van comfort bepaald worden?

[p. 293]

Waarom is het op bepaalde plaatsen in de stad drukker dan elders? Hoe zetten de trillingen in een gebouw zich voort? Hoe verhoudt zich de kostprijs van de isolatie tot die van de verwarming? Als er criteria zijn om de kwaliteit te bepalen, welke is dan hun hiërarchie? En zo kunnen we voortgaan. Aan de inventaris van alles waar wij nog bijna niets van afweten, komt helaas geen eind.

We hebben praktisch geen serieuze informatie om in het geheugen van de ordinator te stoppen en bijgevolg kunnen we er ook geen nuttig gebruik van maken. De experimenten op dat gebied zijn weinig overtuigend; behoudens enkele speciale uitzonderingen blijven het manipulaties in het luchtledige: gegoochel met symbolen die geen enkele ervaringswerkelijkheid dekken. Ze geven een schijn van mathematische zekerheid aan conclusies waarvan de premissen slechts de waarde hebben van een intuïtie of een veronderstelling. De ernstige hulp die ordinatoren ons al wel zouden kunnen geven, is niet te verwachten van de voorspellingen van enkele architechnocraten, maar van ernstig onderzoek, van verruimde menselijke kennis.

Terwijl het technocratisme hand over hand toeneemt in de wereld van architectuur en urbanisme, wordt het menselijk milieu alsmaar onleefbaarder. Zo gauw er ook maar één schakel in de oververzadigde infrastructuur het begeeft, wordt de hele megalopolis met totale verlamming bedreigd. Hele streken verschrompelen tot verlaten landschappen, waar je nog alleen oude mensen en verlaten hoeven tegenkomt. Oplossingen hebben we niet, tenzij wat theorieën, en die dekken niet eens de feiten welke ze willen verklaren. Niets van wat ze verkondigen en doen vertoont enige samenhang. Waar is er iets te merken van de rationalisering en de efficiency welke de architechnocraten ons voorspiegelen? Zij doen niet wat ze beweren te doen, zij zijn niet zoals ze zich graag voordoen. Sommigen onder hen zijn misschien heel knap, maar ze zijn eenzijdig. Ze mogen nog zo hoog geplaatst zijn, ze mogen nog zoveel aanspraak maken op invloedrijke relaties: hun beslissingsmacht is heel beperkt. Zij kunnen plannen uitwerken, maar uiteindelijk zijn het de financiële en politieke machten die onder elkaar uitmaken welke oplossing het best hun belangen dient.

De architechnocraten willen ons doen geloven dat hun oplossingen louter technisch zijn, maar in werkelijkheid hangen hun oplossingen af van tal van andere dan technische factoren. Zij verwerpen alle ideologieën, maar in werkelijkheid zijn ze doende een nieuwe ideologie vorm te geven, die hun onvermogen om techniek en rede te doen zegevieren moet compenseren en rechtvaardigen. Zowel in de architectuur als overal elders is het technocratisme slechts een zorgvuldig in stand gehouden mythe, die onze verschrikkelijke onwetendheid en onmacht moet verdoezelen.