Streven. Jaargang 22

[p. 173]

De ene tafel in Uppsala
Een nieuwe dimensie in het z.g. intercommunie-probleem
Jos. C.M. Fruytier S.J.

De vraag is gesteld of men zich in Uppsala niet te veel heeft beziggehouden met actuele sociaal-economische en politieke vraagstukken, te weinig met kerkelijke en religieuze. - Men zou misschien kunnen antwoorden, dat juist deze intensieve aandacht voor de integrale noden van de huidige wereld, geestelijke en materiële, belangrijk geweest is voor de oplossing van de kerkelijk-oecumenische kwesties. Deze grote aandacht voor de huidige noodsituatie in de wereld was zeker geïnspireerd door oecumenische bezorgdheid. Alleen is hier dan ‘oecumenisch’ niet meer beperkt tot ‘binnenkerkelijk’; ‘Oecumene’ is weer de wereld als geheel.

Een oecumenisch-kerkelijk probleem van zeer praktische aard, maar toch met diepe theologische wortels, is de kwestie van het deelnemen aan elkaars eucharistieviering, ietwat slordig samengevat in het woordje ‘intercommunie’¹.

Wij zouden willen aantonen, dat de zeer profaan geachte bemoeiingen van Uppsala een nieuwe dimensie hebben gegeven aan de oplossing van dit probleem en daarbij uitgaan van het slotrapport van het Faith and Order Committee. We beperken ons daarbij tot enige beschouwingen over een vorm van communie, die we voor het gemak de experimentele intercommunie zouden willen noemen. Deze juist komt in het rapport aan de orde.

1 Het Faith and Order Report van Uppsala (Plenary Business 61) dringt op p. 3 in II a aan op een herziening van de classificatie van termen gegeven in het rapport van de Lund Conference.
Onder ‘intercommunie’ verstaat men tot hiertoe: ‘Twee kerken die niet tot eenzelfde “familie” van confessies behoren, staan hun tot het Avondmaal gerechtigde leden toe, vrijelijk aan elkaars altaar tot het Avondmaal te gaan’. ‘Open communie’ (wederzijds of eenzijdig) is ook nog een interkerkelijke aangelegenheid. (Cf. Kosmos en Oecumene, 1967, p. 227).
De brochure Intercommunion today, uitgegeven bij de Church Information Office, London S.W.I., biedt in Ch. III een nieuwe terminologie. Zij onderscheidt ‘full communion’ en ‘partial communion’. Graden in deze laatste zijn: ‘admission to communion’, ‘open communion’, ‘free communion’ en ‘reciprocal intercommunion’. Onder deze laatste, maar hoogste, graad verstaat het: ‘een occasioneel en wederzijds deelnemen aan de Eucharistie door leden van kerken, die op zoek zijn naar een full communion en een organic union (wat meer is dan unity, J.F.), maar deze nog niet hebben gevonden’. - De vertalingen in dit artikel zijn voor mijn rekening.

Intercommunie: steen des aanstoots

‘Het is te begrijpen dat waar men tot praktische samenwerking is overgegaan,

[p. 174]

het sterkst de waardering voor elkaar en de roep om intercommunie opgekomen is’. Aldus Dr. W. Boelens in Streven 1968².

Dit bleek gedurende het samenleven en samenwerken in Uppsala wel heel duidelijk. In de eerste plaats bij twee kerkdiensten, n.l. die van de Lutherse Kerk van Zweden op zondag 7 juli en bij de Orthodoxe volgens de liturgie van de H. Joannes Chrysostomus op dinsdag 16 juli, beide afgeladen vol.

De Zweedse Kerk had ‘alle deelnemers aan de Assembly, die communie-gerechtigde leden van hun eigen kerk waren, uitgenodigd deel te nemen aan de Maaltijd des Heren’³. Een vol uur lang werd de communie uitgereikt. Hieraan namen ook een aantal Rooms-katholieken deel en slechts enkele Orthodoxe christenen. Van de enkelen die gingen, werden er sommigen door hun bisschop teruggehaald, anderen probeerden enige mede-orthodoxen mee te tronen, meestal zonder succes. Het bericht over de Orthodoxe liturgie luidde: ‘De goddelijke Liturgie van de H. Joannes Chrysostomus had plaats onder de auspiciën van de Orthodoxe Kerk van Finland, waarbij de Orthodoxe afgevaardigden communiceerden en de andere deelnemers aan de Assembly zich met hen in gebed verenigden’⁴. Dit conform de formule van uitnodiging.

De twee diensten waren dus elkaars tegenpolen op het gebied van de intercommunie. Ze tekenden enerzijds de geslotenheid van de Orthodoxe Kerken, die uitgaan van de centrale plaats der Eucharistie in het kerkbegrip, anderzijds het open, maar ook liberale standpunt van de Zweedse Lutheranen, bij wie, ondanks de katholieke vorm van deze dienst, de Eucharistie niet zo centraal staat en niet zo serieus wordt genomen. (Een ooggetuige vertelde mij, dat de species die nodig waren om het getal aan het altaar geconsacreerde aan te vullen, van tafeltjes opzij waren gehaald zonder tevoren uitdrukkelijk geconsacreerd te zijn).

Daarnaast staat het feit, dat de officiële diensten van de Assembly, de openings- en sluitingsdiensten, alsook die in Stockholm op zondag 14 juli, alleen woorddiensten waren. Aan een gezamenlijke, officiële Eucharistie-viering was de Assembly nog niet toe. Maar des te intenser was het verlangen ernaar, met name bij de jeugd. Sven Tengström, een jonge Zweedse r.k. priester, schreef in Hot News⁵: ‘De viering van de communie moest men weer opnieuw laten gaan spreken als een symbool voor de algemene menselijke plichten’. Hij wijst dan zowel het ophouden met deze vorm van gescheiden communie af, gebaseerd op het voorwendsel dat we wel wat beters te doen hebben, evenals het volledig opgeven van de communie. In beide gevallen zouden we het christelijk

2 Dr. Wim L. Boelens S.J., Nieuw perspectief voor intercommunie, in Streven, februari 1968, p. 441.

3 Daar het officiële verslagboek bij het schrijven van dit artikel nog niet in mijn bezit is, verwijs ik naar de documenten en verslagen zoals ze ter plaatse aan de pers e.a. werden verstrekt. Deze tekst staat in het persverslag Assembly 67.

4 Ibid.

5 Hot News is het door Club 68 van de jeugd in Uppsala uitgegeven blad, dat regelmatig op ongeregelde tijden verscheen en aan 8 nummers toekwam. Het gaf: opinies van de jeugd, analyses van de discussies, de achtergronden daarvan enz. Het was het meest gelezen en het enige aantrekkelijk uitgegeven document van de Assembly. Het motto ervan: ‘Little Brother is watching you’. Het citaat staat op p. 9 van no. 4.

[p. 175]

geloof isoleren van de menselijke problemen. En hij vervolgt: ‘In feite blijft dus slechts over de vraag naar intercommunie nu. Hier ligt een gunstige gelegenheid voor christelijke vernieuwing en het beste protest tegen introspectief confessionalisme’⁶.

De onvoldaanheid over deze situatie werd ook uitgedrukt in de toespraak van de Orthodoxe aartsbisschop Paavali bij de Orthodoxe dienst: ‘Terecht constateerde men in New-Delhi, dat de verdeeldheden van onze kerken nergens zo zichtbaar en zo pijnlijk zijn als aan de Tafel des Heren. Er zijn niet meerdere tafels van de Heer, maar slechts één Tafel. Het is de taak van de kerken deze Ene Tafel in alle nederigheid te zoeken’⁷.

6 Ibid.

7 Worship n. 14.

Theologische beschouwingen

Bij allerlei gelegenheden⁸, maar vooral in de bijeenkomsten van het committee voor Faith and Order-kwesties kwam de theologie van de z.g. intercommunie ter sprake. Al naar gelang in een kerk de Eucharistie meer centraal gesteld wordt en meer gezien wordt als het sacrament van Jezus' werkelijk lichaam en bloed, en zo dus als teken van zijn lichaam de Kerk - zoals bij de Orthodoxen - en naarmate daarbij nog de geldigheid van het ambt meer van wezenlijk belang geacht wordt zoals in de Kerk van Rome - staat een kerk exclusiever tegenover die kerken welke aan deze punten minder zwaar tillen en bij wie het Woord centraal is.

Daarom zullen de christenen van het katholieke type aan hun reformatorische medechristenen zwaardere eisen stellen wat betreft hun geloofshouding en hun kerkelijke opvattingen dan omgekeerd, wanneer het gaat om hen te laten deelnemen aan hun eigen Eucharistie, terwijl ze, zoals P.R. Tucci in een persconferentie het uitdrukte, deelname aan de Avondmaalsviering der anderen als een ‘geste inauthentique’ zullen beschouwen.

Een kentering in deze theologische tegenstellingen valt intussen al te constateren in het slotrapport van sectie V over ‘Eredienst in een tijdperk van secularisatie’. Daarin worden de Eucharistie en de bediening van het Woord beide als essentieel voor het christendom voorgesteld⁹. Dit is zeker ook te danken aan de groeiende invloed van de Orthodoxen en de aanwezigheid der R.K. Kerk.

Toch dreigden de levendige discussies van de vele theologen en oudere ambtsdragers in de diverse afdelingen van het committee voor Faith and Orderkwesties uit te lopen op een glad en evenwichtig stuk, waarin de tegenstellingen uitgebalanceerd of gladgestreken zouden worden en waarvan geen inspiratie

8 In persconferenties en in Club 68, waar Mgr. Willebrands over dit onderwerp in een forum sprak. Hij bewaarde de gebruikelijke romeinse voorzichtigheid.

9 Final report section V, 26: ‘Omdat het woord de basis van de eredienst is, is verkondiging van het woord wezenlijk’. In n. 32: ‘De Eucharistie toont de wezenlijke betekenis van de christelijke eredienst, want het sacrament van het Lichaam van Christus en van zijn Bloed, vergoten voor de vergeving der zonden, is een gemeenschapsmaaltijd, waarbij de christenen delen in zijn leven’. Dringend wordt dan ook wekelijkse viering ervan en deelname bij elke viering door alle gelovigen aanbevolen.

[p. 176]

tot vernieuwing zou uitgaan. De gezamenlijke slotzitting van al de afdelingen bracht echter een verrassing, die Little Brother⁵ niet ontging. Onder het opschrift: A Pentecostal Happening? prijst hij Mevr. Dr. E. Flesseman van Leer om haar initiatief¹⁰. Wat was er gebeurd?

5 Hot News is het door Club 68 van de jeugd in Uppsala uitgegeven blad, dat regelmatig op ongeregelde tijden verscheen en aan 8 nummers toekwam. Het gaf: opinies van de jeugd, analyses van de discussies, de achtergronden daarvan enz. Het was het meest gelezen en het enige aantrekkelijk uitgegeven document van de Assembly. Het motto ervan: ‘Little Brother is watching you’. Het citaat staat op p. 9 van no. 4.

10 Hot News 8, p. 6. Het stelt voor, haar een speciale oecumenische prijs toe te kennen.

Een Pinksterstorm?

Op het laatste ogenblik en terwijl men al onder druk werkte om het rapport voor de plenaire zitting van de Assembly klaar te krijgen, stond een (niet-stemgerechtigde) jeugdgedelegeerde op met een revolutionair voorstel, dat neerkwam op een theologische erkenning van de ‘experimentele intercommunie’, door Little Broter ‘the underground communion’ genoemd. - Op verrassend snelle wijze nam een oudere gedelegeerde met stemrecht het voorstel over en het werd na enige discussie geaccepteerd en in de tekst opgenomen. In de wat haastige plenary session van de Assembly kwam het er met vlag en wimpel door. En toch bevatte het een doorbraak naar een nieuwe dimensie in de kwestie van de intercommunie. Laten we het bekijken in het verband van het hele document. Afdeling B van dit Faith and Order-rapport, die handelt over de intercommunie, wijst op de urgentie van dit probleem en voert als vierde reden (onder d.) aan: ‘Recente handelingen van intercommunie van leden van sommige kerken die niet met elkaar in intercommunie zijn, gesteld buiten de bestaande bepalingen van die kerken om, moeten als typerend voor de huidige situatie beschouwd worden’. - Het gaat hier kennelijk over de Zweedse kerkdienst, waarover boven. Wij spreken hier van ‘experimentele intercommunie’, waar het gaat over Orthodoxen en Rooms Katholieken. - In de tekst van het rapport nu lezen we de volgende nieuwe invoeging n.a.v. het voorstel: ‘De noodzaak van ernstige aandacht voor de problemen, opgeroepen door de daden van intercommunie waarover boven, vraagt om bijzondere attentie. Deze daden zijn niet altijd eenvoudigweg een emotionele reactie op de bestaande sacramentele opvattingen, maar steunen vaak op serieuze theologische reflectie’.

In welke richting deze reflectie moet gezocht worden, lezen we in het volgende; eerlijkheidshalve wordt ook de andere mening weergegeven. ‘Sommigen zien ze als getuigenis van een nieuw gevoel voor gemeenschap en van ongeduldige onvoldaanheid over de gevestigde opvattingen aangaande de onderlinge verhoudingen binnen de Kerk (fellowship within the Church). Anderen beschouwen deze daden als een duidelijke onderwaardering van het verband tussen Eucharistie en de Kerk als geloofsgemeenschap’. Aan de cursief gedrukte zin in de hier volgende samenvatting en conclusie is bovengenoemde theologe niet vreemd: ‘Het hele probleem, met inbegrip van de stelling dat zulke daden een anticiperende manifestatie zijn van de eenheid, vraagt om zorgvuldige studie’¹¹.

11 F.a.O. report, l.c., p. 3 en 4. - Een van de toptheologen van de Assembly, die ik na de verrassende zitting de vraag stelde of hij het stuk niet wat te progressief vond, antwoordde: ‘Zonder deze inlassing zou het een saai geval geweest zijn. We hebben voor deze stelling een jeugdgedelegeerde ingezet’.

[p. 177]

De Kerk als geloofsgemeenschap

Van de pogingen om de intercommunie tussen gescheiden kerken te wettigen, juist waar deze afstuit op de ambts- en Eucharistie-opvattingen, gaat een groep uit van de kerk als geloofsgemeenschap; hetzelfde uitgangspunt dus dat boven tot de onwettigheid concludeert! Dooperkenning leidt tot Kerkerkenning, en Kerkerkenning moet logisch voeren tot ambtserkenning en daarmee tot erkenning van elkaars Eucharistie. Zo verloopt ongeveer het betoog van Dr. B.A. Willems O.P.¹². Blijvend in het kader van de geloofsgemeenschap maakt hij, dunkt mij, een niet geheel verantwoorde sprong naar de voltooiing daarvan in de Eucharistie. Dr. W. Boelens gaat verder. Hij geeft een reeks elementen aan voor een nieuwe benadering, die liggen in de sfeer van het kerkelijk samenzijn op de diepere basis van het menszijn en van het samenwerken in Christus. Heel terecht stelt hij dat ‘de sacramentele viering staat in de lijn van heel de kerkelijke heilswerkelijkheid, waar God met zijn heilswil en heilsdaad aanwezig is’¹³. Jammer genoeg wordt hij niet concreter.

Dat nu doet het hele gebeuren in Uppsala, waarop de aangehaalde teksten van het rapport steunen, althans volgens onze interpretatie. Daar ging het namelijk primair om de christelijke dáád, niet in de eerste plaats de sacrale van de eredienst, maar om de z.g. profane van de hulp aan de wereld in nood. Hierin wil de Wereldraad alle kerken en alle mensen verenigen. Steeds opnieuw werd er te Uppsala geprotesteerd tegen woorden- en discussies-alleen. Die blijven steriel zonder de daad¹⁴. ‘Het gesprek is vrijblijvend zolang niet tot de daad wordt overgegaan. Van samenspreken moet men tot samenleven komen, daar het geloof (hier wel in de ruimere betekenis bedoeld van geloofsovergave in liefde, J.F.) geen theorie is van geloofswaarheden, doch de inzet van heel je persoon’¹⁵. Terwijl in de meeste beschouwingen over onze kwestie uitgegaan wordt van de expliciet belijdende kerkgemeenschap, komt Boelens in het goede gezelschap van Ignatius van Antiochië¹⁶ tot een nieuwe dimensie van het kerk-zijn.

12 Dr. B.A. Willemse O.P.: Ruimte voor intercommunie, in Kosmos en Oecumene 1 (1967), pp. 221-227.

13 Boelens, l.c., p. 443.

14 In de slotdienst, waar de jeugd met spandoeken in de kathedraal verscheen, stond op een daarvan te lezen: ‘Geen woorden, maar daden’! Hot News stond vol van dit thema.

15 Boelens, l.c., p. 441.

16 In de groet van zijn brief aan de Romeinen: ‘Ignatius aan de kerk,.... die de liefdesbond voorzit (agapè)’. Voortdurend verbindt hij geloof en liefde, b.v. Smyrn., groet; c. 1, 1; c. 6, 1; c. 12, 2. - De gemeente werd in de oude kerk steeds als ‘uwe liefde’ aangesproken.

De nieuwe dimensie

Dr. W. Visser 't Hooft formuleerde het nieuwe standpunt onder applaus aldus: ‘De gedachte moet gaan doordringen, dat leden van kerken die in feite hun verantwoordelijkheid loochenen voor de mensen in nood in welk deel van de wereld ook, zich evenzeer schuldig maken aan ketterij (spatiëring J.F.) als degenen, die een of ander geloofsartikel loochenen’¹⁷. Hiermee wordt de

17 Speeches, doc. n. 2., p. 7.

[p. 178]

kerk als geloofsgemeenschap op één lijn gesteld met de kerk als liefdesgemeenschap. Kan men zijn stelling dan ook niet positief zó formuleren: de christenen die in feite en metterdaad hun verantwoordelijkheid voor de noden van hun medemens beleven, zijn evenzeer (of nog mèèr?) de ware Kerk van Christus als degenen die alle geloofsartikelen aanvaarden? De Kerk is inderdaad geloofsgemeenschap, maar dit tekent haar niet volledig: ze is nog meer liefdesgemeenschap¹⁸. En zoals het geloof zonder de werken een dood geloof is, zo is de Kerk zonder de liefde een dode kerk. Het geloof dat men beweert te hebben, kan men alleen maar waar maken in daden van liefde¹⁹. Hieruit blijkt dat de liefde altijd het geloof insluit, maar het geloof niet altijd de liefde. Het geloof kan impliciet vervat zijn in de liefde, zonder dat het door een uitdrukkelijke woordbelijdenis zich manifesteert; het geloof op zich blijkt dán alleen de liefde in te sluiten, als het spreekt in liefde-daden. Zo kunnen dus de in geloofsbelijdenis nog gescheiden kerken, wanneer ze in de fundamentele geloofshouding overeenstemmen (en dat doen ongetwijfeld de kerken van de Wereldraad op grond van de basisformule), toch één worden in liefde, ja één Kerk, als ze in liefde gaan samenwerken aan het heil der mensheid op meer ‘profaan’ gebied. Het samen aanvaarden van de doop is daarbij nog een ander fundament voor die liefde.

Door nu in Uppsala de nadruk op confessionele geschilpunten te verleggen naar die op eendrachtige samenwerking, heeft deze Assembly een nieuwe dimensie opgebouwd voor de kerkelijke eenheid. Het onvolledig geloof wordt aangevuld door de volledigheid van de liefde. Deze zal op haar beurt weer zoeken naar een vollediger geloofseenheid. Er blijft dus een gescheidenheid, maar er is een nieuwe weg gevolgd naar de eenheid, die effectiever zal zijn naarmate het liefdevolle samenwerken voor de wereld zal groeien. We verkeren dus nog steeds in een ‘oecumenische’ situatie. Deze houdt zowel eenheid als gescheidenheid in. Daarom is ze zo moeilijk.

18 De Constitutio dogmatica over de Kerk van Vat. II vermeldt deze oud-christelijke visie niet uitdrukkelijk. Zijn we daar misschien nog niet aan toe? Wel wordt de Kerk gezien als de Bruid van de Heer in n. 4.

19 Jac. 2, 14-26.

Oecumenische communie

Dit woord kan verkeerd verstaan worden. Wij bedoelen hier: deelnemen aan de Eucharistie van elkaar in een gescheiden, maar naar eenheid zoekende Kerk. Door haar gescheidenheid hebben de kerken ook t.o.v. de Eucharistie scheidende bepalingen. Die verdwijnen niet ineens, zelfs niet als ze door de werkelijkheid al achterhaald zijn. Wat dan te doen?

Zoals het doopsel primair het sacrament is van de eenheid in geloof, dat tendeert naar de Eucharistie, zo is de Eucharistie in de eerste plaats het sacrament van de eenheid in liefde, dat uitgaat van de eenheid in geloof én deze bevestigt en voltooit. Zoals uit allerlei teksten van de Schrift en uit de aard van dit sacrament blijkt, veronderstelt het behalve geloof en doop ook de onderlinge vergeving en positieve liefdesdaden op menselijk gebied. Niet voor niets gaat aan de belofte van de Eucharistie de broodvermenigvuldiging vooraf, niet voor

[p. 179]

niets kennen de leerlingen van Emmaus de Heer pas terug in geloof, nadat ze zijn woord hebben aanhoord en hem als een medemens aan tafel hebben genodigd. Dan pas breekt Hij zijn brood²⁰. Aan hun geloof tevoren ontbrak nog veel.

Dit zijn voorbeelden, geen bewijzen. Nu de toepassing. In de bovengeciteerde tekst van het F.a.O.-rapport wordt gesproken van ‘etablished views of fellowship within the Church’. Die bevredigen niet meer. De jongeren interesseren zich niet meer ‘voor discussies over kerkelijke eenheid op het theoretische en institutionele vlak’, maar hebben ‘op een positieve manier de volledige christelijke solidariteit ontdekt met de wereld, waarvan ze deel uitmaken’²¹. Ze vinden communie op het institutionele vlak zonder eenheid met de wereld in christelijke liefde huichelarij. ‘Brood breken en verdelen is een daad van elementaire menselijke kameraadschap, en alleen als zodanig is de Eucharistie in staat Gods liefde uit te drukken zoals die is geopenbaard in de mens Jezus Christus. Hier is een nieuw, concreet en eenvoudig waarheidsbegrip geschapen’²¹.

Is het dan niet begrijpelijk dat men vanuit dit standpunt naar de deelname aan de Tafel van de Heer verlangt ondanks kerkelijke beperkingen van vaak institutionalistische aard? Hier hebben we een nieuwe ‘theologische reflectie’ van hoge waarde: de daadwerkelijke liefde is kerkscheppend. Zij vraagt om de bevestiging door de Eucharistie, sacrament van de eenheid in liefde. Dit zeer reële votum sacramenti, het verlangen naar het sacrament, dat de vervulling ervan impliciet inhoudt en dat voortkomt uit een werkelijk samen Kerk zijn in liefde kan in incidentele gevallen, bij een in liefde verenigde kerkgemeenschap, een experimentele intercommunie niet alleen subjectief verantwoorden, maar ook objectief. De Heer is daar werkelijk. In een nieuwe, meer theologische zin, niet dus in de gangbare juridische, zou men kunnen zeggen: Supplet Ecclesia: wat ontbreekt aan de rituele, officiële, kerkrechtelijke vormen wordt aangevuld door het Kerk-zijn in liefde.

Alléén zó, dus in een gemeenschap als boven beschreven, handelt men in de géést van de Kerk, al blijft de letter nog in gebreke. Men experimenteert dus, d.w.z. zoekt langs nog ongebaande wegen dat wat men langs de gebaande niet vinden kan. Men vindt dan en baant tevens een nieuwe weg, want men weet de richting.

Het is opvallend, dat Ignatius van Antiochië, die voortdurend spreekt over geloof en liefde, zo sterk de nadruk legt op de gehoorzaamheid aan de bisschop²². Kerk zonder bisschop is voor hem geen reële kerk. Dit geldt dan in de sterkste mate voor de viering van het kerksacrament bij uitstek: de Eucharistie²³. In deze geest denken dan ook de Orthodoxen. En ze hebben gelijk. Alleen

20 Luk. 24, 30, 31.

21 Hot News, l.c..

21 Hot News, l.c..

22 Eph. 4, 1: ‘Het past u, u naar de wil van de bisschop te richten...’. Het motief gaat eraan vooraf: ‘Want.... Jezus Christus,.... is de Wil des Vaders, zoals ook de bisschoppen, die tot aan de grenzen der aarde zijn aangesteld, in de wil van Jezus Christus zijn’. Bijna in elke brief komt dit thema terug.

23 Lumen Gentium, n. 26: ‘Elke wettige viering van de Eucharistie staat onder leiding van de bisschop’.

[p. 180]

laten ze geen ruimte voor verschillende toepassingen en zo hebben ze ongelijk. Zulke vieringen van experimentele aard zijn alleen dan verantwoord, als ze niet ingaan tegen de geest van de eigen kerk en van die van de andere. Vervolgens lijkt me ook een wezenlijke maatstaf: men mag nooit deelnemen aan de Eucharistie van een gemeente tegen de wil en voorkennis van de verantwoordelijke ‘voorganger’ en die van de groep waarmee men communiceert. Dit zou ingaan tegen het wezen zelf van de Eucharistie als sacrament van de gemeenschap. Tenslotte blijkt uit het voorgaande, dat zó gezien een dergelijke ‘experimentele’, of als u wilt ‘oecumenische’ communie (zie boven), een echte anticipatie, d.w.z. een tevoren nemen en hebben, is van de verlangde eenheid, niet alleen in het eschaton, maar nu reeds. Anders gezegd, dat ze ook de kerkelijke officiële communie vóór-bereidt. Ze is dan inderdaad middel tot eenheid.

De Ene Tafel

Wij hebben hier de kwestie zoals ze in Uppsala ter tafel kwam slechts aangesneden. We hopen, dat meer deskundigen haar verder zullen uitwerken. De conclusie mag zijn, dat waar we al samen zitten, om Christus wil, aan één grote tafel van onderlinge gelijkheid en mededeelzaamheid in het stoffelijke en aardse, wij op deze manier één Liefdeskerk vormen en zó ook het brood van de Heer mogen eten met de zekerheid dat Hij zal aanvullen wat er aan vormelijke voorwaarden nog ontbreekt, mits wij ernaar streven ook deze voorwaarden te zijnertijd te willen vervullen in zover ze authentiek zijn. Daarover valt dan - in liefde - samen te praten en te luisteren.