Streven. Jaargang 22

[p. 153]

Het recht op informatie
De moeizame stap van theorie naar praktijk
Karel Hemmerechts

Bijeenkomsten als de Vlaamse sociale studiedagen bieden de practici de gelegenheid zich enkele al te korte ogenblikken van de dagelijkse beslommeringen te bevrijden voor een toch zo noodzakelijke bezinning met vakgenoten en belangstellenden. Dit jaar stonden de studiedagen (Den Haan, 18-20 september) in het teken van de sociale communicatiemedia. Omdat de elektronische journalistiek, hoofdzakelijk dan in haar duidende en opiniërende vorm, de jongste jaren in Nederland zulke hoge vlucht genomen heeft, bevonden zich onder die vakgenoten twee vooraanstaande medewerkers van de Katholieke Radio Omroep in Bussum, de heren Henk Neuman en Richard Schoonhoven. Met betrekking tot die duiding en opiniëring heeft laatstgenoemde zich trouwens in een merkwaardige bijdrage een bedenking laten ontvallen welke we ook in de uiteenzetting van Prof. A. Breyne hebben teruggevonden.

De bekende politieke commentator en Leuvense hoogleraar behandelde het thema ‘Sociale communicatiemedia en opinievorming’. Net als Schoonhoven onderstreepte hij het formalistisch karakter van het algemeen aanvaarde onderscheid tussen berichtgeving, duiding (situering, inkleding) en opiniëring. Het onderscheid is formalistisch in die zin, dat, ongeacht de bedoeling van de communicator, beide eerstgenoemde genres in niet minder sterke mate tot de opinievorming bijdragen. Goede informatie dient naar het oordeel van Schoonhoven de ogen van de burger te openen door hem, desnoods op brutale wijze, te confronteren met bestaande feiten en toestanden. Een dergelijk journalistiek werkstuk behoort m.a.w. als ‘blikopener’ te fungeren.

Wie de vaak bewogen geschiedenis van de media overschouwt, inzonderheid die van de opkomende dagbladpers uit de tweede helft van de achttiende eeuw en die van de huidige, elektronische journalistiek - de eerste was in haar tijd niet minder explosief dan de tweede thans - zal tot de bevinding komen dat hier het schaap gebonden ligt. Waarom? Walter Lippmann heeft hiervoor in zijn in 1954 verschenen werk Public Opinion een verklaring gegeven, waar hij stelt dat nieuws een voorval signaleert, terwijl de waarheid daarentegen verborgen feiten aan het licht brengt. Prozaïscher uitgedrukt: in het tweede geval heeft de communicator het in de hand of een bepaald potje al of niet gedekt blijft.

Hoeveel potjes gedekt blijven, hangt wel van de graad van staatsburgerlijke

[p. 154]

ontwikkeling af die een bepaalde gemeenschap bereikt heeft. Als geheel. Want met recht en reden werden in Den Haan niet alleen de ‘regenten’ aangesproken. De Zevende Vlaamse sociale studiedagen hadden ontegenzeglijk ook een boodschap voor de burgers zelf.

Al te vaak geven die blijk van een politieke apathie welke weliswaar historisch gegroeid is, maar ondertussen erg remmend werkt op de communicator. Ze berooft hem van een persoonlijke stimulans, van het gevoel in een reële behoefte te voorzien, alsook van de morele steun die hij best kan gebruiken, als hij nu eenmaal voor zichzelf uitgemaakt heeft dat een bepaalde kat de bel moet worden aangebonden. Ingezonden stukken zouden in dit opzicht een goede stemmingsbarometer kunnen zijn. Vooral wanneer ze de redactie van kranten gelden, die blikopeners in de omroep niet principieel doch alleen maar voorwaardelijk plegen te begroeten, d.w.z. volgens de omstandigheden van tijd en plaats. Dit was dan de boodschap die de deelnemers aan de Zevende Vlaamse sociale studiedagen voor de burger van dit land hadden.

Wat de overzijde betreft, hechten zij blijkbaar het grootste belang aan de mededeelzaamheid van de overheid.

Tot nog toe is de spreekplicht van het bestuur nog maar in een enkel land t.w. de Verenigde Staten wettelijk verankerd. Nu komt er echter dichter bij huis, nl. in Nederland, ook schot in de zaak. Den Haan viel ongeveer samen met de installatie van een commissie die er naar middelen zal moeten zoeken om te komen tot een betere voorlichting van het publiek omtrent 's lands beleid. Hoe noodzakelijk die doorstroming wel geworden is, heeft minister-president De Jong bij gelegenheid van de installatie onomwonden gezegd. In afwachting heeft minister Veringa alvast een merkwaardig initiatief genomen. Naar De Tijd op 27 september berichtte, neemt de minister tot nieuwjaar een ongewone proef met de openbaarmaking van uitgaande post. De Nederlandse Studentenraad kan die regelmatig komen inzien, in zoverre ze op de algemene studentenvoorzieningen betrekking heeft. Als de afzender er geen bezwaar tegen heeft, zal de regeling tot de inkomende stukken worden uitgebreid. Een en ander gebeurt op aandringen van de studenten, die zich hadden beroepen op het voorbeeld van Zweden, waar - zo heette het -overheidsstukken veel minder in een besloten sfeer worden behandeld dan in Nederland.

Om mogelijke bezwaren te ondervangen dient dadelijk onderstreept te worden dat de deelnemers in Den Haan het volste begrip hadden voor de noodzaak de goede afloop van belangrijke onderhandelingen niet door voortijdige en voorbarige mededelingen in het gedrang te brengen. Naar hun oordeel zal de communicator zich des te geredelijker aan dergelijke ‘uitvoeringsmodaliteiten’ houden, naarmate hij ondervindt dat de openheid van de overheidspersonen reëel is en er niet te pas en te onpas met het hoger landsbelang geschermd wordt om de goegemeente onwetend en zodoende braaf te houden. Het is tenslotte zaak een klimaat van wederzijds vertrouwen te scheppen. En daartoe wordt van de communicator als tussenpersoon niet alleen een morele bijdrage verwacht, in die zin dat hij zich het vertrouwen van zijn zegslieden waardig toont. Ook door zijn vakbekwaamheid behoort hij zich als een volwaardige gesprekspartner te

[p. 155]

doen aanvaarden door de publieke personen en door het publiek zelf.

Nu is de tussenpersoon uit de aard van de zaak nooit een alleenstaande. Hij is ingeschakeld in een apparaat en als dusdanig onderworpen aan de min of meer autonome wetten welke eigen zijn aan dat bedrijf. Ten aanzien van de economische en technische ontwikkeling in de sector van de media, ziet het er niet naar uit dat deze materiële afhankelijkheid van de communicator er met verloop van tijd op verminderen zal. Integendeel. En toch schenen de deelnemers niet geneigd te zijn zich bij deze stand van zaken neer te leggen. Hun belangstelling voor bepaalde nieuwe buitenlandse formules welke erop gericht zijn de uitingsvrijheid van de communicatoren te vrijwaren, bewees zulks. Zo is er in Den Haan veel te doen geweest over de zgn. ‘société de rédacteurs’ welke bij de toonaangevende Parijse krant Le Monde alsook bij een tiental andere Franse persorganen haar deugdelijkheid zou bewezen hebben. Met deze formule wordt de communicator tot deelgenoot gepromoveerd. Ze bevrijdt hem uit een hiërarchisch en bureaucratisch keurslijf, zonder daarom in het andere uiterste te vervallen.

Niemand - en allerminst de communicatoren zelf - wenst dat zulks tot chaotische toestanden aanleiding zou geven. Wat vaak beoogd wordt is een inkorting van de weg naar de man aan de top. Bij ieder bedrijf van enige omvang dreigt hij een in eenzame afzondering tronend superhoofdredacteur te worden. Dank zij de instelling van een mogelijkheid tot direct contact, hopen de communicatoren, telkens als het voor de goede gang van zaken noodzakelijk blijkt, tijdig het groene licht te krijgen voor essentieel geachte journalistieke opdrachten. De nadruk komt hierbij ook op ‘tijdig’ te liggen, omdat deze activiteiten nu eenmaal gekoppeld zijn aan de actualiteit. En die staat niet stil.

In de tussenkomsten over dit aspect van het probleem viel verder de bekommernis te beluisteren de gehele actualiteit bestendig op de voet te volgen, omdat het beeld dat de media ervan bieden anders eenzijdig of vertekend uitvalt. Deze waarschuwing richt zich tegen een selectiviteit die opgelegd wordt door de vreze voor hete hangijzers of door een beperking van de beschikbare middelen, financiële en menselijke.

Ondertussen geven wij ons er voldoende rekenschap van, dat het voorgaande zeker geen verantwoording inhoudt voor het tweede lid van het congresthema ‘De sociale communicatiemedia, een culturele revolutie?’ Wat degenen die de eerste en de derde dag het hunne tot de gedachtenwisseling hebben bijgedragen, beogen, is inderdaad niet zozeer een doorbraak als het ophalen van een bepaalde achterstand bij de praktische toepassing van algemeen aanvaarde beginselen inzake uitingsvrijheid en recht op informatie.

Het toenemend internationaal verkeer laat deze achterstand scherper aanvoelen dan weleer. Vandaar het dringend beroep op alle deelgenoten van het sociaal communicatieproces dat zij die praktische toepassing zouden bespoedigen.

Daartoe zijn vereist eensdeels een klimaat van vertrouwen tussen een mededeelzame overheid en loyale, materieel en intellectueel behoorlijk uitgeruste communicatoren; anderdeels een waakzaam en weetgierig publiek. Dit alles

[p. 156]

gedragen door een gemeenschappelijk inzicht in de functie van de sociale communicatie binnen het gehele maatschappelijke bestel. Het is zo langzamerhand wel duidelijk geworden, dat die communicatie in een samenleving die niet voorbijgestreefd wenst te geraken, niet mag beperkt blijven tot de actualiteit in de eigenlijke engere zin van het woord.

Als we telkens weer onze plaats willen bepalen in een snel veranderende wereld - die van ons beroep inbegrepen - ontkomen we niet langer aan de permanente opvoeding met haar zgn. multi-media approach.

Op dat terrein is het nog niet te laat voor een doorbraak en zou een gedurfde aanpak in een breed perspectief ons een plaats verzekeren in de voorhoede. Het gaat om een onderneming waarvoor de term ‘culturele revolutie’ in de zin van een waarachtige, beleefde culturele democratie niet overdreven moge klinken. Deze opzet werd in Den Haan de tweede dag uitvoerig behandeld. Ze is echter een aparte bijdrage waard, waarin dan meteen de bevindingen van een nieuwe studiebijeenkomst verwerkt kunnen worden. Die wordt op 20 en 21 november in het Brusselse congresgebouw gehouden met medewerking van buitenlandse specialisten.