Streven. Jaargang 21

[p. 925]

Forum

Tekortkomingen in een kritiek

In het mei-nummer van Streven (pp. 780-783) spreekt Dr. M. Jeuken zijn ‘onbehagen’ uit over ‘een manco van onze theologie’. Hij wil geen sterkere uitdrukkingen gebruiken (per ongeluk ontvalt hem toch even het woord ‘verouderde denkmentaliteit’) om te voorkomen dat de discussie in de emotionele sfeer terecht komt.

Nu kan ik de voornaamste moeilijkheden van Jeuken nog wel delen. Het is waar, de theologie is nog veel te weinig vertrouwd met ‘een denkmentaliteit die door de exacte wetenschappen is geïnspireerd’. Er is duidelijk ‘eenzijdige alpha-mentaliteit’ te constateren bij vele theologen. De dialoog met de mensen van de natuurwetenschappen moet sterk gestimuleerd worden. Graag akkoord. Maar waar Jeuken verder voornamelijk een pleidooi houdt voor de integratie van de analytische wijsbegeerte in de theologie omwille van de exactheid van deze denkhouding, zou hij de waarde van zijn voorstel op zijn minst moeten aantonen door zelf zo exact en zo rationeel mogelijk met de feiten rekening te houden. Dit nu doet hij beslist niet. Hij stapelt integendeel verwijt op verwijt op de hoofden van de katholieke theologen, wat zij echt niet verdienen. Hoe kan hij b.v. suggereren dat alleen bij niet-katholieke theologen de dialoog met de analytische wijsbegeerte op gang komt? Waarom noemt hij alleen Hubbeling, en niet Cl. Schoonbrood OFM (Theologisch taalgebruik in het licht van de wijsgerige betekenisanalyse; in: Jaarboek 1965/66 van het Werkgenootschap van Katholieke Theologen in Nederland, blz. 107-126), niet W.A. de Pater SCJ (Zin en zinloosheid in het spreken over God; in: Bijdragen, Tijdschrift voor filosofie en theologie 28 (1967) 33-62), en niet de publikaties van J. Verhaar SJ, die zich als taalfilosoof in deze materie behoorlijk heeft ingegraven (o.a. Phenomenology as an attitude; in: Bijdragen 28 (1967) 399-421)? Ik put nu alleen maar uit mijn spontane herinnering. Heeft Jeuken dan niet gemerkt dat zelfs in ons eigen Streven al enige jaren lang de voornaamste angelsaksische literatuur op dit punt besproken is? En met instemming besproken, zoals het boek van Schubert Ogden The Reality of God, waarin de filosofie van Whitehead en Hartshorae wordt gebruikt om een eigentijds theïsme te ontwerpen (Streven 21/(1967) 616).

Trouwens in diezelfde literatuur van angelsaksische herkomst heeft de ‘katholieke theoloog in Nederland’ meer dan eens gelezen (a propos, Jeuken denkt toch niet in ernst dat hij zijn wetenschappelijke bagage uit Time opdiept?), dat er juist van de kant van hen die de dialoog met het ‘moderne denken’ aandurven, de nodige bedenkingen zijn gerezen t.a.v. het hanteren van de methode der ‘linguistic analysis’ in de theologie.

Daar zou hij ook nog kunnen ervaren, hoezeer zijn eigen visie op ‘modern denken’ is ingegeven door een ‘eenzijdige bêta-mentaliteit’. Goed, laten wij aannemen dat ‘in Nederland 60 tot 70 pro-

[p. 926]

cent van de bevolking het bêta-denken is toegedaan’, moet dat dan betekenen dat al deze lieden voor geen enkele andere wijze van denken toegankelijk zijn? Dat ‘het moderne denken door de natuurwetenschap wordt bepaald’? De amerikaan Kenneth Hamilton (The Essentiality of Tradition) denkt daar kennelijk een beetje anders over: onderzoek eens de hedendaagse literatuur, zegt hij, en je vindt een grote pluriformiteit van denkwijzen en benaderingen van de werkelijkheid; en merkwaardig genoeg: voorkeur voor zaken die door ‘moderne theologen’ als zin- en betekenisloos voor de z.g. ‘technische, geseculariseerde mens’ van het ogenblik worden afgewezen: verlossing, schuld, plaatsvervangend lijden, heil e.d. En heeft Jeuken nooit vernomen, hoe onze eigen Hoekendijk, die toch een bijzonder verdienstelijke poging heef t ondernomen de moderne sociologie te integreren in zijn theologische bezinning, door een socioloog van professie is afgedroogd, omdat hij - voor het huidige sociologisch onderzoek ontoelaatbaar - generaliseert in typeringen van de hedendaagse mens als ‘de technische, geürbaniseerde mens’?

Maar goed, wat verwacht Jeuken nu eigenlijk van het gebruik der analytische wijsbegeerte in de theologie? Kort en goed: helder en exact taalgebruik. Bij wijze van spontane associatie moet ik hier onwillekeurig terugdenken aan de grote filosoof aan het begin van de moderne ontwikkeling van de huidige natuurwetenschap en techniek, die vanuit zijn ideaal van ‘idéés claires et distinctes’ een dualisme van denken en werkelijkheid heeft ontketend, dat eeuwen lang het westers denken heeft vergiftigd en op den duur zelfs ons bestaan bedreigd. Maar in ieder geval raken wij hier een fundamentele kwestie in de theologische bezinning. Is de theologie wel zo gediend met het heldere en exacte taalgebruik, waarin de natuurwetenschap voorgaat? Weet Jeuken wel goed, wat de theologie van het ogenblik vooral bezighoudt? Zij gaat zichzelf steeds meer verstaan als dienende functie in de gelovige bestaansverheldering van de mens. Zij gaat steeds meer beseffen dat de boodschap van het Evangelie de mens heil aanzegt in zijn concrete bestaan. ‘Evangelie’ is niet zozeer informatie over wie of wat God is, hoe het nu allemaal precies gesteld is met God en met de verhouding van de mens tot God, nee, ‘Evangelie’ is woord van heil van Godswege tot de mens gericht, waarin God uitspreekt wie Hij voor ons is en wie wij mensen voor Hem zijn; en dat nu, in ons actuele bestaan. Theologie kan daarom niet volstaan met het zo exact en adequaat mogelijk weergeven van een leer - daar zou ze gauw mee klaar zijn! -, maar zij heeft de opdracht te helpen een heilsboodschap te verstaan die tot gelovige verheldering van het actuele mensenbestaan, mijn bestaan, leidt.

Dat houdt echter in dat de theologie noodzakelijk met twee ‘onbekenden’ moet werken, twee werkelijkheden die niet in ‘objectivistisch, universeel, exact en rationeel’ denken te vatten zijn. Dat God steeds weer en wezenlijk aan zulk denken ontsnapt, behoeft toch wel niet uitgewerkt. Maar ook het bestaan van de mens ontsnapt aan deze objectiviteit, deze exactheid. Chromosomen kun je desnoods nog tellen (ik weet het, Dr. Jeuken, ik spreek als een dwaas!), aminozuren kun je in chemische formules nog in kaart brengen. Maar het levende mensenbestaan in zijn totaliteit kun je hoogstens trachten te benaderen vanuit een beschrijving van de eigen bestaanservaring. Nu is het een feit dat inhoudelijke beschrijving van onze huidige bestaanservaring momenteel een uiterst hachelijke onderneming blijkt; eenvoudig omdat deze bestaanservaring inhoudelijk nog te weinig omschreven is. Misschien ook nog niet te omschrijven valt; in ieder geval: tot nu toe op zeer uiteenlopende, soms zelfs tegengestelde wijze beschreven is. Zo halen Bisschop J.A.T. Robinson (Exploration into God) en andere avantgardisten momenteel Teilhard de Chardin met gejuich in; maar lieden als Leslie Dewart (The Future of Belief) en R.J. Nogar (The Lord of the Absurd) wijzen hem gedecideerd af, omdat zijn gesystematiseerde historie geen rekening houdt met de ‘verschrikking’, de onzekerheid die geschiedenis nu een-

[p. 927]

maal voor ons inhoudt. Zo biedt de hedendaagse literatuur - het is al opgemerkt - een zeer pluriforme en tegelijk verwarrende hoeveelheid benaderingen van de menselijke werkelijkheid. Zo waarschuwt de sociologie voor generaliserende etiketteringen. Kunt u zich voorstellen dat de theologie zich maar liever niet vastlegt op één moment in de huidige bestaanservaring, het natuurwetenschappelijke? En dat ze een beetje terugdeinst voor de exactheid en objectiviteit in de daar gebruikte wijze van voorstellen, zelfs in de denkhouding van de ‘linguistic analysis’? En is dan het feit dat ze nuttig gebruik maakt van bepaalde benaderingen uit het existentiële denken, teken dat de ‘crisis omtrent het existentialisme.... bij onze katholieke theologen nauwelijks is doorgedrongen?’

Jeuken vergeet nog iets. Theologie tracht steeds verkondiging van heil te verstaan en te interpreteren. Nu is verkondiging altijd profetisch. En profeten zijn nu eenmaal nooit schoolvoorbeelden van ‘exact en objectivistisch’ denken. Kunnen dat ook niet zijn, want zij moeten het onuitsprekelijke aanzeggen. Wanneer Isaias de uiteindelijke ‘sjaloom’ Gods aanzegt in het beeld ‘dan huist de wolf bij het lam, vlijt de panter zich naast de geit; samen grazen kalf en leeuw: een kind kan ze weiden’ (Is. 11, 6), dan zal Jeuken vanuit zijn eigen biologische wetenschap de profeet beslist niet aanmanen tot groter exactheid. Dat zou dwaasheid zijn. Maar heeft het dan meer zin om de Nieuwe Katechismus op de vingers te tikken vanwege ‘inexacte, zelfs onjuiste’ voorstelling van de menselijke evolutie? Goed, als het gaat over een samenvatting van de wetenschappelijke gegevens. Maar het zou toch ook kunnen zijn dat geschreven is vanuit de inspiratie die het ‘visioen van Teilhard de Chardin’ gewekt heeft. Voor de theologie is vooral belangrijk dat deze waarlijk profetische visie op de evolutie als heilsgeschiedenis weerklank heeft gevonden in tallozen: daar moet ‘evangelie’ aangekomen zijn. Jeuken mag zelfs Teilhard bekapittelen voor zover deze natuurwetenschapper is; maar hij moet niet willen dat deze zijn profetische boodschap onderwerpt aan de exactheid van de natuurwetenschap. In deze exactheid zou zij verstikken en niet meer als ‘evangelie’ doorkomen. Goed, in dit tekort aan exactheid en objectiviteit wordt de profeet - en de theoloog die hem tracht te verstaan en te interpreteren - bijzonder kwetsbaar. Dat blijkt weer eens te meer uit de kritiek van Jeuken. Maar een veel ernstiger bedreiging voor de theologie vormt de steeds weer en in allerlei vormen herhaalde eis tot groter exactheid en adequater formuleren dan mogelijk is: daardoor kan de aanzegging van heil stuk geslagen worden en geen mens meer bereiken.

Trouwens, heeft Jeuken het niet over verschillende ‘taalspelen’? Laat hij dan aan de theologie geen eisen stellen vanuit het taalspel van een andere wetenschap. Anders zou het kunnen gebeuren dat hij vanuit de eigen princiepen van zijn analytische wijsbegeerte op de vingers getikt wordt.

S. Trooster

Omderwille van het taal-psychologische experiment

Onder het hoofd Wijsbegeerte werd in het april-nummer van Streven een recensie gegeven van mijn openbare les ‘Over het waarnemen van zinnen’. De recensent, Boschheurne, geen vakman op het gebied van de experimentele psychologie waarop deze les betrekking heeft, spuit daarin zoveel minachting voor het laboratorium-onderzoek van de taal, dat ik om de kennelijk nog steeds bestaande misvattingen over de zin van het psychologische experiment meen te moeten reageren.

Dat Boschheurne blijkens zijn kritiek weinig verstand heeft van transformationele grammatica (T.G.), alsmede van psychologische functieleer doet op zich zelf weinig ter zake: beide zijn specialistische disciplines.

Wel is het in zo'n geval voor een recensent zeer onverstandig een auteur op beide terreinen dingen in de mond te leggen die hij niet heeft geschreven en hiaten te kritiseren die er niet zijn.

[p. 928]

Wat betreft het eerste, Boschheurne schrijft: ‘.... Jan plaagt de meester niet“ en ”Plaagt Jan de meester?’ hebben dan dezelfde dieptestructuur maar een verschillende oppervlaktestructuur’. Dit is een onzinnige uitspraak voor iemand die op de hoogte is van de T.G. Zulke zinnen hebben bepaald niet dezelfde dieptestructuur. De openbare les zegt: ‘Deze [de dieptestructuren] komen in sterke mate met elkaar overeen, juist op de punten waar we de overeenkomst tussen de zinnen ervaren’ (p. 10). Vervolgens geef ik enkele van die punten aan. Verder merkt recencent op dat ‘Hij [de schrijver] meent dat daarbij [het waarnemen van de dieptestructuur] de prosodie een grote rol speelt’. De les zegt echter uitdrukkelijk ‘De behandeling van de prosodische eigenschappen leerde ons, dat de hoorder de prosodische informatie eerder vóór is dan gebruikt’ (p. 17).

Centraal in de recensie is echter dat het onzinnig, nee, ‘waanzinnig’ is, de context van de zin niet in beschouwing te nemen in de analyse van de waarneming van de zin. Het zal de recensent dan toch zijn ontgaan dat ik heel zorgvuldig aangeef waar die context naar mijn mening in de eerste plaats noodzakelijk aangrijpt. Ik schrijf dan: ‘De hoorder kan nu.... alleen maar interpreteren vanuit de context waarin de zin gesproken wordt’ en ‘soms ook ligt de informatie besloten in de extralinguistische context’ (p. 18).

Boschheurne's minachting voor het laboratorium-onderzoek van taal richt zich vooral tegen een Amerikaans experiment dat ik bespreek, waarin bandopnamen van zinnen uit hun context worden geknipt en aan proefpersonen ter beoordeling worden gegeven. Nu zal het zelfs voor Boschheurne een waarheid als een koe zijn dat een zin meestal niet kan worden begrepen uitsluitend op grond van zijn context. Er moet iets in de zin zijn dat de hoorder de mogelijkheid geeft er de betekenis van te achterhalen. Wat dat ‘iets’ dan wel is, is een volstrekt legitiem en belangrijk object van onderzoek. Het is een elementair principe van wetenschappelijk onderzoek dat men zulke factoren onderzoekt door het effect van andere variabelen - in dit geval de context - uit te sluiten. Vandaar het knippen in de band. Boschheurne maakt een leuk grapje over het spreken van geïsoleerde zinnen op het Centraal Station. Welnu, als men érgens buitengewoon weinig van de context kan verstaan, dan is het wel daar.

Het experimentele taai-onderzoek van de laatste decennia, waarbij bijna altijd banden worden geknipt, geplakt of met elektronische middelen verwerkt, heeft ons inzicht in het menselijk taalgedrag aanzienlijk verdiept. Omwille van het taalpsychologische onderzoek, dat met name in Nederland en België intensief en met vrucht wordt bedreven, wens ik met nadruk verdachtmakingen als de hier gesignaleerde van de hand te wijzen.

En wat mijn openbare les aangaat: de centrale kwesties daarin zijn door Boschheurne onbesproken gelaten.

W.J.M. Levelt

Nawoord

Misschien klinkt dit naschrift wat fanatiek zoals ook mijn recensie op de openbare les van Dr. Levelt wat fanatiek kan lijken. Toch heb ik zeker geen minachting voor wat hij doet, ik respecteer het als wetenschappelijk werk, maar ik heb er wel verdriet over. Mijn bezwaren gaan niet tegen de concrete inhoud van de rede, maar wel tegen de grondslagen van de transformationele grammatica en het psychologisch experiment met de taal. Op alle details van dit stukje van Dr. Levelt wil ik niet ingaan, hoewel het mijn bezwaren tegen wat hij doet nog eens bevestigt.

Ik wil in dit verband op twee punten wijzen. In de op twee na laatste alinea zegt Dr. Levelt ‘het is een elementair principe van wetenschap’ enz. Mijn vraag is: welke wetenschap? Wetenschap is hier een vertaling van science, dat wil zeggen natuurwetenschap. In die wetenschap is het verantwoord om een verschijnsel te onderzoeken in de geconstrueerde wereld van het experiment. Maar geldt dat ook voor het onderzoek

[p. 929]

van de mens? Dat is niet bewezen! Integendeel. Natuurlijk kunnen we de taal, net als de uitslag van een natuurwetenschappelijk onderzoek, in een geformaliseerde taal uitdrukken, maar die taal zullen we dan altijd moeten verklaren met behulp van de spreektaal die we onderzoeken. Dat wil dus zeggen dat we bij dit soort onderzoek in een cirkel ronddraaien, wat misschien volgens Heidegger verantwoord is, maar dat ons nooit iets verder kan brengen.

Taal is een sociaal verschijnsel. Bij ieder onderzoek van de taal moet daarmee rekening worden gehouden en dat gebeurt niet in de geconstrueerde wereld van het laboratorium-onderzoek.

Dr. Levelt zegt verder dat dit onderzoek vruchten heeft afgeworpen. Welke dan? Heeft iemand zich ten gevolge van dit onderzoek sociaal beter kunnen uitdrukken? Bij een onderzoek van een auto bootsen we de omgeving van de weg na opdat de auto beter op de weg gebruikt kan worden. Onderzoek van de taal heeft alleen belang indien we daarbij het gedrag van de taal in het sociale verkeer bekijken, opdat de taal beter in het sociale verkeer gebruikt kan worden.

Erg boos is Dr. Levelt over mijn opmerking over het Centraal Station. Ik nam de proef, niet daar maar in de hal van de universiteit. Niemand verstond mij toen ik hem met een willekeurige zin aansprak, iedereen vroeg eerst wat ik zei. Pas daarna, toen ik de zin herhaalde nadat ze zo van sociaal belang was geworden, werd ik verstaan.

Ik heb het woord ‘waanzinnig’ gebruikt. Parlementairder was misschien geweest als ik gesproken had van de dehumanisering van de taal. Wat Dr. Levelt en de zijnen doen, en dat geldt ook voor de aanhangers van de transformationele grammatica, die ik helaas goed ken, is een degradering van de taal van menselijk tot natuur-wetenschappelijk fenomeen zonder dat aangetoond is dat de mensheidswetenschappen onderworpen zijn aan dezelfde regels als de natuurwetenschappen.

C.J. Boschheurne