Streven. Jaargang 21

[p. 780]

Een manco van onze theologie
M. Jeuken

Het gevaar van een discussie over onze theologie is, dat ze bijna onvermijdelijk in een emotionele sfeer wordt getrokken. Laat ik dan voorop stellen, dat dit niet de bedoeling is. Vanuit de wetenschapsbeoefening wil ik enkele opmerkingen maken, omdat in onze katholieke theologie het gesprek met de natuurwetenschap op een dood spoor dreigt te raken, zo het ooit begonnen is. De waarschuwing tegen emotionaliteit klemt des te sterker, omdat ik als illustratiemateriaal wel eens de Nieuwe Katechismus zal gebruiken, en dat hier de gevoeligheden groot zijn, weet ieder die de berichtgeving hierover volgt. De termen progressief en conservatief duiken herhaaldelijk op, en de indruk wordt gewekt dat men maar op twee manieren theologie schijnt te kunnen bedrijven: op ouderwets conservatieve of op modern progressieve wijze. Wat evenwel onder de termen progressief en conservatief verstaan wordt, is niet duidelijk. Zo heet de Nieuwe Katechismus een voorbeeld van progressief denken te zijn. Maar is het ook modern denken? Het komt mij voor, dat verschillende hedendaagse theologische verhandelingen van Katholieke zijde een in feite reeds verouderde denkmentaliteit weerspiegelen, en hiermee zijn we meteen midden in de kwestie die mij als wetenschapsbeoefenaar benauwt.

De doorsnee denkhouding van de Katholieke theologie van vandaag is klaarblijkelijk die van de existentialistische theologie, een theologie dus die door de wijsgerige stroming van het existentialisme wordt gevoed. Nu beleven wij in wijsgerige kringen al sinds enige tijd een crisis omtrent dit existentialisme, een crisis die bij onze nederlandse Katholieke theologen nauwelijks is doorgedrongen. Hier hoort men nog wel de God-is-dood gedachte, terwijl de hippies al weer aan het mediteren zijn.

De crisis is wel voornamelijk hierdoor ontstaan, dat het existentialisme niet de minste inspiratie heeft gegeven aan de beoefenaars van de exacte wetenschappen die een wijsgerige achtergrond voor hun wetenschapsbeoefening vragen. De mentaliteit van het existentialisme is eerder tegengesteld aan die van de natuurwetenschap, zodat deze twee moeilijk tot elkaar zijn te brengen. Het existentialisme is eerder subjectivistisch gericht dan objectivistisch, eerder individueel dan universeel, eerder vaag dan exact, eerder irrationeel dan rationeel, en vooral hierom kon het de natuurwetenschap niet inspireren. Het gevolg is dan ook geweest, dat vanuit de exacte wetenschappen, wiskunde en natuur-

[p. 781]

wetenschappen dus, een eigen wijsbegeerte is opgekomen, die objectivistisch, universeel, exact en rationeel is, met als basis taal en logica. Het begon met het neopositivisme van de Wiener Kreis, en dit vond zijn vervolg in de analytische wijsbegeerte van Cambridge en Oxford, nu ook in de Verenigde Staten en hier en daar in Duitsland. Beide stromingen hebben duidelijk de invloed van Wittgenstein ondergaan, hoewel deze zelf nooit tot een van deze stromingen heeft behoord.

De analytische wijsbegeerte beweegt zich op terreinen, die volgens het neopositivisme met haar beperkt verificatieprincipe niet voor zinvolle uitspraken toegankelijk waren, zoals ethica, metaphysica en ook theologie. Zo staan bij de analytici de argumenten voor het bestaan van God weer in de belangstelling. We zien bij hen ook weer een nieuwe reflexie op het ontologisch Godsbewijs en in het jongste nummer van ‘Mind’ (januari 1968) vinden wij een artikel over de logische compositie van het cosmologisch Godsargument. Deze verruiming van denkterreinen heeft als gevolg gehad, dat de analytische wijsgeren in Engeland en Amerika in volle dialoog zijn met de theologen, iets wat in het Katholieke kamp in Nederland nauwelijks het geval is. Door een eenzijdige alphamentaliteit van de meeste van onze theologen? Feit is, dat bij niet-Katholieke theologen de dialoog met de analytische wijsbegeerte op gang komt en met de natuurwetenschappen al lang op gang is. Hubbeling kon voor de NCRV-radio drie voordrachten houden over ‘Analytische filosofie en theologie’ (gepubliceerd in ‘Revolte in de theologie’, 1968, Callenbach, Nijkerk), en de Nederlands Hervormde Kerk stelde reeds in 1951 een commissie in, die theologen en wetenschapsbeoefenaars bij elkaar bracht. Het resultaat is geweest, dat twee delen ‘Geloof en natuurwetenschap’ zijn verschenen, die veel gelezen worden. Als we nu bedenken, dat er bij het jongste pastorale concilie geen enkele sectie was die de problemen tussen theologie en natuurwetenschap moest bestuderen, dan tekent dit een achterstand in ons Katholieke theologisch denken. Een ruwe schatting leert ons, dat in Nederland 60 tot 70 procent van de bevolking het bêta-denken is toegedaan, waarvoor de theologen een taal spreken die niet verstaan wordt. Een pastoraal probleem van de eerste orde.

In ‘Time’ van 7 mei 1965 stond onder de rubriek ‘Religion’ een interessant bericht, dat onder onze theologen naar het schijnt vrijwel onopgemerkt is gebleven. We lezen daar: ‘Het meest knellende probleem dat de Christelijke theologen onder de ogen moeten zien, is: hoe zinvol over God te spreken tot een wereldse, wetenschappelijk ingestelde en van twijfel vervulde wereld. De drastische oplossing van de na-christelijke volgelingen van Dietrich Bonhoeffer is te zeggen dat het traditionele idee over God dood is, en naar andere zaken over te stappen. Een andere weg, die door de bijbelgeleerde Rudolf Bultmann en zijn leerlingen graag wordt betreden, is: de betekenis van God in existentiële termen uit te drukken. Maar vele Protestantsche theologen van de V.S. vinden het onmogelijk zonder God te leven of hem op existentialistische wijze te preken, en deze theologen trachten een andere weg te vinden, gebaseerd op de filosofieën van Alfred North Whitehead en zijn meest bekende leerling, Charles Hartshorne van de universiteit van Texas....’.

[p. 782]

Het blijkt nu dat die Protestantse theologen inderdaad vat op hun mensen krijgen, en het slot van het artikel is typisch ‘Time’: ‘Het kan zijn, dat we aan het begin staan van een opwindende gebeurtenis: de vorming van een in de V.S. uitgebroede filosofische theologie, die eventueel zich zou kunnen ontwikkelen tot een alternatief voor dat overal aanwezige teutonische importartikel, het existentialisme’. Nu is Whitehead een wiskundige, een logicus en een meta-physicus, wiens denken ook de analytische wijsbegeerte inspireert.

In Oxford werd enkele jaren geleden een symposium gehouden van wetenschapsmensen, wijsgeren en theologen, waarin het gesprek van de theologie met de analytische wijsbegeerte tot interessante resultaten kwam. Dit symposium is gepubliceerd onder de titel ‘Biology and personality’ (Oxford, 1965), met Ian Ramsey als editor. Deze Ramsey was eerst hoogleraar in de wiskunde te Cambridge, en vervolgens hoogleraar in de filosofie van de Christelijke godsdienst te Oxford. Sinds kort is hij benoemd tot Anglicaans bisschop.

Gaat dit alles aan onze katholieke theologen voorbij? Misschien hebben zij er wel iets over gehoord, maar beseffen zij ook, dat hier een revolutie in het theologisch denken aan de gang is? Het onbehagen dat bij menigeen over ons katholiek theologisch denken leeft, heeft misschien hier zijn onderbewuste oorzaak. De analytische wijsbegeerte streeft naar heldere, klare uitspraken, ze eist een ondubbelzinnig woordgebruik, ze reflecteert op de taal zoals die door de mensen wordt gebruikt en wijst op het onderscheid der taalspelen. Daarom is ze ook voor de theologie van belang. De tijd dat de wijsbegeerte slechts in essays en romans tot uitdrukking wordt gebracht, is voorbij. Analytici zullen geen Nobelprijs voor de literatuur ontvangen. En als nu theologische reflexies juist niet beantwoorden aan een helder taalgebruik en de schijn wekken de taal eerder als verhulling dan als verduidelijking te gebruiken, dan ligt hier een bron van onbehagen voor de moderne mens. Ik meen, tussen de regels door lezend van ingezonden brieven, dat dit punt terdege overwogen dient te worden. Het onbehagen vindt ook zijn oorsprong in het niet verantwoorden van de methodiek die gebruikt wordt. Toen indertijd een aantal punten uit de Nieuwe Katechismus, door de Confrontatiegroep naar voren gebracht, in de algemene belangstelling kwamen, schreef Schoonenberg een uitgebreid artikel in ‘De Tijd’, om de positie van de Nieuwe Katechismus te rechtvaardigen. Wij hadden een dergelijke rechtvaardiging graag vóór in de Katechismus zien afgedrukt. Dit staat buiten de vraag, of men de inhoud van de rechtvaardiging onder-schrijft of niet. Het is een gebrek aan methodiek, dat de Katechismus haar methode van theologisch benaderen niet gerechtvaardigd heeft, terwijl wij juist in een tijd leven waarin de wetenschap zich voortdurend op haar methodiek bezint.

Eerste bron van onbehagen is echter het taalgebruik. Een van de regels van juist taalgebruik is, dat binnen een taalspel eenzelfde term in eenzelfde betekenis moet worden gebruikt. Ik geef nu een voorbeeld uit de Nieuwe Katechismus, waarbij dit niet gebeurt en verwarring gewekt wordt. Op p. 126 e.v. wordt gesproken over de wonderen van Christus als tekenen. Zeer terecht wordt het teken-karakter van de wonderen benadrukt. Maar dan volgt op p. 133 de zin:

[p. 783]

‘De sacramenten zijn inderdaad de meest echte voortzetting van Christus' tekenen’. Wat wordt hier bedoeld? Klaarblijkelijk speelt hier de gedachte, dat de sacramenten ook tekenen zijn, maar de auteur vergeet dan, dat de term ‘teken’, gehanteerd bij de sacramenten, een andere inhoud heeft dan dezelfde term bij de wonderen. Bij de wonderen is het teken opvallend door de uitzonderlijkheid van de gebeurtenis en de omstandigheden waarin het plaats vindt. Bij de sacramenten is het teken-zijn niet opvallend, empirisch is er niets opzienbarends. Het teken-karakter is verschillend. Het teken-karakter van de sacramenten komt daarentegen wel overeen met het teken-karakter dat aan het Lichaam van Christus eigen was, en theologisch moeten we zeggen, dat de werkzame lichamelijkheid van Christus zich in de sacramenten voortzet. Bij de Engelse en Amerikaanse theologen en wetenschapsmensen die naar het geloof lijnen doortrekken, vinden wij ook steeds de band tussen Incarnatie en sacrament, niet tussen wonderen en sacrament. Nu dient onmiddellijk erkend te worden, dat de Nieuwe Katechismus op p. 298 de band goed legt, maar dan komt weer de vraag: wat wordt er bedoeld met de zin op p. 133? Dat sommige wonderen verwijzen naar sacramenten, zoals in de ter plaatse aangehaalde voorbeelden uit het Johannes evangelie? Accoord, maar dan mag men niet spreken van ‘de meest echte voortzetting’. Nu is dit termgebruik eerder verwarrend dan verhelderend. Exactheid van uitdrukking mag niet worden opgeofferd aan fraaie zinsbouw en mooie stijl. De pagina in de Nieuwe Katechismus over de menselijke evolutie (p. 12) is fraai van stijl, maar inexact, zelfs onjuist, van inhoud. En zijn de pagina's over de Islam door een islamiticus van te voren bekeken?

Juist omdat het moderne analytische denken steeds meer aan invloed wint, is het zaak van de theologen om bij de tijd te blijven. Zij moeten moeite doen zich in te leven in een denkmentaliteit die door de exacte wetenschappen is geïnspireerd. En bij een eventuele dialoog tussen natuurwetenschap en theologie zouden de theologen met luisteren moeten beginnen, omdat dit huidige wereldbeeld en het moderne denken door de natuurwetenschap wordt bepaald, en niet door de theologie. Het zou best kunnen zijn, dat de term ‘onbehagen’, die ik enkele malen heb gebruikt, nog te zwak is. Maar hierop wil ik niet insisteren. De discussie zou dan inderdaad in emotionaliteit verzanden.