Streven. Jaargang 21

[p. 707]

Politiek Overzicht

Nederland

Partij-politieke onduidelijkheid

De scheuring, die op 27 februari in de KVP plaats had door de oprichting van een progressieve volkspartij van christendemocraten, voorlopig aangeduid als radicalen zolang zij nog geen definitieve benaming hebben gevonden, o.l.v. de heren Bogaers en Aarden, heeft vanzelfsprekend een lange voorgeschiedenis. In hoeverre deze scheuring de inleiding vormt tot het in de kringen van de PvdA en D '66 zo vurig gehoopte verdwijnen van partijvorming op confessionele grondslag zal echter nog moeten worden afgewacht. Zou dit inderdaad gebeuren, dan zou de doorbraak-gedachte van 1946 alsnog verwezenlijkt worden.

Dat er binnen politieke partijen meningsverschillen bestaan is niets nieuws; als deze partijen hun aanhang vinden in alle lagen van de bevolking kunnen meningsverschillen over de oplossing van praktische problemen gemakkelijker ontstaan en in sommige gevallen kunnen deze leiden tot een vertrouwenscrisis, waarbij een minderheid zich niet meer meent te kunnen neerleggen bij de beslissingen van de meerderheid; worden er dan door beide groeperingen ook nog tactische fouten begaan, dan zal het uiteengaan alleen maar versneld worden.

Een dergelijke situatie heeft zich in de KVP ontwikkeld vanaf oktober 1966. In de nacht van 14 op 15 oktober viel het kabinet Cals toen de Tweede Kamer de motie-Schmelzer aannam, waarin werd uitgesproken, dat het vertrouwen ontbrak in het financieel-economisch beleid van de regering. Vier leden van de KVP-fractie o.a. Mej. van Kessel en de heer Van Doorn, steunden de regering maar er werd toen al op gewezen, dat belangrijke groepen in de KVP achter deze vier stonden. De onenigheid bleek enkele maanden later opnieuw, toen men er niet in slaagde een algemene lijsttrekker aan te wijzen voor de verbonden kandidatenlijsten bij de verkiezingen. Tegen het optreden van de kamerfractie in oktober protesteerde ook het NKV, dat bij monde van de heer Mertens, voorzitter van het NKV en lid van het partijbestuur van de KVP, haar verweet de werkgevers-belangen bij haar beslissingen te laten prevaleren, terwijl anderen reeds eerder geopperd hadden of het niet nuttig zou zijn om een afzonderlijke werknemerspartij te vormen. Men verweet de KVP haar onduidelijke houding - nu eens samenwerken met de PvdA, dan weer met de VVD - en meende, dat de gewenste duidelijkheid pas kon komen als het

[p. 708]

gehele partijwezen werd herzien, zodat kabinetten geformeerd konden worden op grond van politieke en sociaal-economische criteria; deze gedachtengang ging aardig in de richting van de ‘doorbraak’.

Tegelijkertijd werden ook andere geluiden gehoord; zo pleitte voorzitter Berghuis op het ARP-convent op 15 oktober 1966 voor samenwerking tussen de drie christelijke partijen en dacht hij aan gemeenschappelijke kandidatenlijsten, terwijl de CHU voorstander bleek te zijn van partijvorming op basis van het evangelie, voorlopig federatief, maar misschien zou in de verre toekomst een fusie mogelijk zijn. Dit leidde tot de vorming van de zg. groep van achttien, bestaande uit zes vertegenwoordigers van elk van de drie christelijke partijen, die de fundamentele grondslagen en uitgangspunten van hun partijen bespraken en zouden zoeken naar de mogelijkheid van samenwerking. Aan deze besprekingen namen ook woordvoerders van de radicale opvattingen deel.

Intussen bleek na de kabinetsformatie De Jong een aantal leden van de ARP niet tevreden over het feit dat hun partij samenwerkte met de VVD; deze ‘spijtstemmers’ misten de evangelische radicaliteit van het verkiezingsprogram in het optreden van de partij na de verkiezingen en zochten nader contact met radicale elementen in de KVP en CHU. Hieruit groeide de Politieke Werkgroep van Christen-Radicalen, die een hervorming der christelijke partijen wenste tot organisaties met een radicaal-vooruitstrevend program, samenwerking met andere radicale partijen en gezamenlijke presentatie tegenover de kiezers met een ontwerpregeringsprogram en een lijst van kandidaat-ministers. Al deze activiteiten hadden een betrekkelijk rustig verloop; zij vielen binnen het partij-kader of werden binnen de partij opgevangen. Het laatste geldt zeker voor de ARP, waar voorzitter Berghuis openlijk verklaarde weinig neiging tot samenwerking met de VVD te hebben en het met de strekking van een door de spijtstemmers gepubliceerd schrijven eens te zijn behalve op het punt betreffende de vernieuwing van de ARP; in tegenstelling met de briefschrijvers was hij van mening, dat vernieuwing binnen de partij wel mogelijk was.

De stroomversnelling binnen de KVP kwam op 12 augustus; toen lekte - door toedoen van een officiële partij vertegenwoordiger om roet in het radicale eten te gooien? - een vertrouwelijk adres van een aantal KVP-radicalen uit die al sedert mei in den Haag samenkwamen, waarin zij steun zochten voor een progressieve concentratie binnen de partij. Zij wilden dit adres pas eind augustus aan partijbestuur en partijraad zenden om zo een positieve bijdrage te leveren voor de besprekingen over de toekomst van de katholieke politieke organisatie op de partijraad in december van dat jaar. Gesteld werd, dat ruim voor de volgende algemene verkiezingen een hechte samenwerking tot stand zou moeten komen, die in staat zou zijn een meerderheid in het parlement te verkrijgen; zij doelden op samenwerking tussen de christen-radicalen met PvdA en D '66, zodat een vooruitstrevend regeringsprogram kon worden opgesteld en een lijst van kandidaat-ministers; de kiezers zouden dan invloed hebben op het regeringsbeleid en langdurige kabinetsformaties zouden worden voorkomen. Zij vonden steun voor hun plannen bij een aantal verontrusten in Brabant, maar het partijbestuur noemde het optreden van de radicalen aan-

[p. 709]

vankelijk onreglementair. Pas na enig geharrewar werd het recht van ieder om propaganda voor zijn standpunt te maken erkend en werd besloten om pre-adviezen voor de partijraad in december op te stellen, waarin alle geboden alternatieven voor de partijvorming zouden worden omschreven.

Kort weergegeven kwamen de pre-adviezen neer op vier vragen: 1) is partijvorming op basis van christelijke inspiratie nog gewenst? 2) Op specifiek katholieke of op christelijke basis? 3) voorlopig streven naar samenwerkingsverband met ARP en CHU? 4) moet voor de verkiezingen voorkeur voor een bepaalde politieke samenwerking worden uitgesproken of moet er een stembusakkoord tot stand komen? In het partijbestuur kon hierover geen eenstemmigheid worden verkregen en met spanning zag men de partijraad tegemoet. Voor het zo ver was had 10 en 11 november in Scheveningen een congres van de werkgroep van christen-radicalen uit KVP, ARP en CHU plaats, waarop de bovengenoemde opvattingen nog eens werden onderstreept en tevens het stand-punt van de groep t.a.v. economische en binnen- en buitenlandse politieke vraagstukken werd vastgelegd. Oud-minister Bogaers zag als hoofddoel: het verwezenlijken van een vooruitstrevend samenwerkingsverband, dat een meerderheid in het parlement zou kunnen verwerven; oplossing van de grote vraagstukken van het ogenblik kon z.i. beter bereikt worden samen met de PvdA dan met deze partij in de oppositie. Het congres sprak zich uit voor een hecht samenwerkingsverband en een stembusakkoord, inclusief gemeenschappelijk ontwerp-regeringsprogram en lijst van kandidaat-ministers. Reeds eerder hadden de KVP-radicalen deze eisen onderschreven en samenwerking met de VVD afgewezen. Hiertegenover plaatste de KVP-leiding een vrij negatieve reactie; zij meende, dat vele radicale programmapunten ook te vinden waren in het partijverkiezingsprogram en verwierp de gedachte van een samenwerkingsverband en stembusakkoord met de PvdA en D '66, die ook bij de leiding van de ARP en CHU geen genade had gevonden. Zou er in de partijraad nog een compromis gevonden worden, nu steeds dringender door de radicalen werd aangedrongen op omvorming van de partij tot een radicaal vooruitstrevende partij en zelfs het dreigement werd geuit, dat de radicalen anders hun conclusie daaruit zouden trekken? Wel zwakte radicalen-woordvoerder Bogaers zijn eerst ingenomen standpunt iets af door te verklaren, dat het stembusakkoord z.i. geen breekpunt zou zijn, maar dat het ging om de vraag of men voldoende vertrouwen kon opbrengen in de mentaliteit en het elan van de partij om zich te vernieuwen, maar de opvatting van de partijvoorzitter, Aalberse, dat de partijraadsvergadering een eindpunt van de discussies over de toekomst van de partij zou moeten betekenen, was niet bijster geschikt om dat vertrouwen te geven.

Op de vergadering van de partijraad stonden voornamelijk twee standpunten tegenover elkaar, n.l. dat van het bestuur: politiek program op basis van christelijke beginselen, samenwerking van de christelijke partijen om zo te komen tot een christen-democratische volkspartij en een consequent vooruitstrevend beleid; en aan de andere kant het boven reeds vermelde standpunt der radicalen. Uiteindelijk vond men elkaar in twee resoluties, waarin de stroming

[p. 710]

Bogaers belangrijk genoemd werd voor de partijvorming op christelijke grondslag met een consequent progressief karakter en waarin werd gesteld dat de kwestie van het stembusakkoord nader zou worden bestudeerd. Er leek een beetje vertrouwen hersteld te zijn.

Het kreeg echter weinig tijd om te groeien. Als er een nieuw bestuur van de KVP moet worden gekozen door het per 10 februari aftreden van partijvoorzitter Aalberse en enkele andere leden - hetgeen los stond van de bestaande moeilijkheden - blijkt men het niet eens te kunnen worden over de kandidaatsstelling voor de opengevallen plaatsen en acht men radicaal Bogaers onaanvaardbaar als vice-voorzitter, omdat hij te veel als radicaal op de voorgrond was getreden. Op zijn minst genomen vreemd ta.v. een stroming die men toch een belangrijke inbreng had genoemd en waarvan de aanhang geschat werd op 20% van de leden. Vier wijze mannen w.o. mr. J. Cals, eveneens radicaal, zochten een oplossing, maar toen die eindelijk gevonden was, weigerde een aantal radicalen de hun aangeboden plaatsen en het vice-voorzitterschap voor Bogaers te aanvaarden.

Kort tevoren - op 14 februari - werd n.l. in een televisie-uitzending door de fractieleiders der drie christelijke partijen gezegd, dat zij aan een volgend kabinet ofwel samen zouden deelnemen ofwel samen in de oppositie gaan. Dus een stembusakkoord zonder dat zelfs de fracties en de partijbesturen het gezamenlijke programma kenden en wat de KVP betreft weinig elegant t.a.v. de radicale groep, waarvan fractievoorzitter Schmelzer moest weten, dat hun verlangens veel verder gingen. Het feit dat van de groep der achttien tegelijkertijd een officieuze beginselverklaring bekend werd waarin progressieve geluiden gehoord werden, deed weinig af aan het andere feit, dat Schmelzer te hard van stapel liep en zo de radicalen binnen zijn partij het gevoel gaf geen invloed meer te kunnen uitoefenen. Nog een paar dagen heeft men een breuk trachten te voorkomen, maar het vertrouwen was verdwenen. In de nacht van 26 op 27 februari viel de beslissing; onder leiding van de heer Bogaers stichtten enkele radicalen een progressieve volkspartij van christen-democraten, die aanvankelijk 4 zetels in de Tweede Kamer bezet hielden, maar waarvan mr. van Doorn voor het kamerlidmaatschap bedankte; als fractievoorzitter treedt de heer Aarden op, terwijl Mej. van Kessel en de heer Janssen beide andere zetels bezetten.

De radicalen in of buiten de KVP waren het echter niet met elkaar eens. Een aantal was van mening, dat er sinds de partijraadsvergadering niets was gebeurd dat reden voor uittreden opleverde; zij bleven er op vertrouwen dat zij binnen de partij hun ideeën zouden kunnen verwezenlijken.

Het is jammer, dat men in ons land de zo gewenste duidelijkheid in de politiek slechts meent te kunnen verkrijgen door het aantal partijen weer met een te vermeerderen. De groep Bogaers-Aarden had o.i. meer kunnen bereiken door samen met niet-uitgetreden radicalen binnen de KVP en radicalen in ARP en CHU het gesprek der achttien te stimuleren en in hun richting te beïnvloeden. Een radicaal georiönteerde christelijke volkspartij zou grotere invloed kunnen uitoefenen dan de huidige vesplintering van radicale krachten. Het is de

[p. 711]

vraag of de nieuwe politieke groep voldoende aantrekkingskracht heeft op geestverwanten elders. De bovenvermelde houding van de ARP-voorzitter, Berghuis, en het soepele standpunt van fractievoorzitter Biesheuvel geeft de radicale ARP-groep meer mogelijkheden binnen de partij; ook in de CHU is er voldoende ruimte voor meerdere richtingen. Is dit in de KVP onmogelijk? Mogen Bogaers en Aarden er op rekenen een belangrijke aanhang te krijgen uit welke richting dan ook? Als zij uit de verschillende confessionele en niet-confessionele partijen krachten weten aan te trekken, dan kunnen zij zich handhaven als een afzonderlijke groepering en mogelijk een bijdrage leveren tot werkelijke vernieuwing. Anders lopen zij gevaar opgeslokt te worden door PvdA of D'66 en dat is niet de bedoeling. Voorlopig hebben zij slechts bereikt, dat het gesprek der achttien is verdaagd. Hopelijk niet voor altijd.

11-3-'68

J. Oomes