Streven. Jaargang 21

[p. 650]

Een enquête onder alle priesters, diakens en subdiakens
G.J. Adriaansen S.J.

Zoals bekend hebben de Bisschoppen van Nederland een enquête laten instellen onder alle priesters, diakens en subdiakens. ‘Wij stellen er prijs op een wetenschappelijk onderzoek over deze vragen (over geloofsleven, wijze van ambtsvervulling en levensstaat) bij u aan te bevelen’. De bedoeling is, dat men naast de ontwikkeling van de theologische en wijsgerige gedachten ‘een zo getrouw mogelijk beeld van de feitelijke gegevens’ verkrijgt. De technische uitvoering van de enquête is verricht door het Instituut voor toegepaste sociologie van de Universiteit van Nijmegen.

In de begeleidingsbrief wordt gesteld: ‘Het is.... voor het beleid van grote betekenis om inzicht te verkrijgen in de heersende opvattingen met betrekking tot levensstaat en ambtsvervulling en in de schakeringen die er te dien aanzien bij verschillende groepen nederlandse priesters, diakens en subdiakens bestaan’. Ook de Bisschoppen zelf wijzen op het beleid wanneer zij in hun brief zeggen, dat het onderzoek in de geest dient te geschieden van de Pastorale Beleidslijnen voor de ambtsvervulling van de priester in Nederland. ‘Deze Pastorale Beleidslijnen zijn voortgekomen uit onze verantwoordelijkheid voor de totale situatie van degenen die met ons het priesterlijk ambt vervullen...’. Men kan zich twee dingen afvragen: krijgt men door deze enquête ‘een zo getrouw mogelijk beeld van de feitelijke gegevens’ en kan men op de uitkomsten van deze enquête een beleid voeren? Uiteraard hangt het tweede enigszins met het eerste samen.

Na enige inleidende vragen, waardoor het mogelijk wordt de antwoordende persoon enigszinse te plaatsen naar leeftijd, functie en levensvervulling, volgen een aantal vragen naar de attitudes van de geënquêteerde. Zonder twijfel zal uit de antwoorden hierop een indruk kunnen worden verkregen van de algemene richting waarin men denkt. Het is echter niet duidelijk, in hoeverre een dergelijke indruk betrouwbaar is, of, om het met de woorden van de begeleidingsbrief zelf te zeggen: in hoeverre de antwoorden gelegenheid geven om ‘inzicht te verkrijgen in de heersende opvattingen met betrekking tot levensstaat en ambtsvervulling en in de schakeringen...’. Elders (cf. De Nieuwe Linie, 9 maart 1968, p. 6) is reeds betoogd, dat velen die de enquête ernstig willen invullen, voor bijna onoverkomelijke moeilijkheden komen te staan

[p. 651]

doordat hun te weinig mogelijkheid tot differentiatie wordt geboden en antwoorden van heel verschillende geaardheid onder eenzelfde noemer kunnen vallen. Hetgeen de zaak namelijk ingewikkeld maakt, is dat niet slechts feitelijke gegevens worden gevraagd of een feitelijke attitude, maar in en door de vragen ook een mening ten aanzien van een te voeren beleid. Met name wanneer men aan vraag 18 komt, met betrekking tot het celibaat in theoreticis, zal men wel een conclusie kunnen trekken ten aanzien van de vraag of de geënquêteerde het celibaat als zinvol of als een belemmering beschouwt, maar door de absoluutheid van de vragen blijft de motivatie van de antwoorden geheel in de mist, terwijl m.i. de antwoorden sterk zullen afhangen van de concrete ervaring en ‘persoonlijkheid’ van degene die antwoordt. Nu kan men wel kijken naar de leeftijdscategorie en de andere omstandigheden van de geënquêteerde, maar of hier dan niet gemakkelijk hineininterpretiert wordt, moet men maar afwachten. Hiermee wil niets afgedaan zijn aan de wetenschappelijke en technische opzet van de enquête - die kan ik als niet-socioloog moeilijk beoordelen - maar aangezien de enquête is toegezonden aan alle priesters, diakens en subdiakens, meen ik van een bijna noodzakelijke frustratie bij het beantwoorden der vragen te mogen spreken. Daardoor vermoed ik dat de ‘schakeringen’ niet erg duidelijk zullen worden. Kan men de ‘feitelijke gegevens’ naderhand nog doorlichten in ‘pastoraal en theologisch perspectief’, wanneer er, misschien terecht om de attitudes te peilen, een zeker perspectief in de formulering van de vragen is verwerkt, doch niet genoeg om die van de computer te kunnen aflezen?

Dit brengt ons vanzelf naar het tweede punt van onze vraagstelling: kan men op de uitkomsten van deze enquête een beleid voeren? Wat zal men met de gegevens doen? Het voor de hand liggende antwoord is, dat het hier slechts om een wetenschappelijk onderzoek gaat en dat dus alleen hierop beslist geen beleid gevoerd zal worden. Dit is ongetwijfeld juist, maar welke verwachtingen wekt men met deze enquête? Indien bv. 25% (of welk percentage men wil invullen tussen 0 en 100) een bepaalde opvatting ten aanzien van het celibaat blijkt voor te staan, moet er dan iets of niets gebeuren? Nr. 26 van vraag 18 luidt: ‘Het feit dat zij de liefde van een echtgenote moeten ontberen betekent voor veel priesters een bedreiging van hun levensgeluk’. Wat kan de technische waarde zijn van een oordeel over ‘veel priesters’ tenzij in de meeste gevallen een persoonlijke projectie, en wat stelt men zich voor te doen, indien bv. 40% hierop bevestigend antwoordt?

Nog duidelijker gesteld: krijgt deze enquête door het feit dat zij aan alle ‘betrokkenen’ is gestuurd, niet een beetje het karakter van een stembiljet? De politiek geeft ons een kijk op datgene wat gebeuren kan, indien bepaalde verwachtingen - misschien zeer gerechtvaardigde, daar gaat het hier niet over - niet beantwoord worden. De uitslag van de enquête lijkt mij bovendien nog dubieuzer door het feit dat men er klaarblijkelijk geen rekening mee gehouden heeft, dat er in Nederland ongeveer de helft van de priesters enz. religieuzen zijn. Zelfs nemeriek kan dit een tweeslachtigheid opleveren, maar ernstiger lijkt mij, dat er geen serieuze vragen gesteld zijn met betrekking tot de attitude

[p. 652]

ten opzichte van het religieuze leven als zodanig. De paar summiere vraagonderdelen kunnen we m.i. in dit verband wel vergeten.

Nog een aparte opmerking moge gewijd worden aan vraag 36, die peilt naar de persoonlijke geloofsbeleving op een aantal punten. Men kan uitspreken dat men moeilijkheden heeft of niet, met enige nuances, met betrekking tot bv. ‘de godheid van Christus’, ‘de wonderen in het evangelie’ of ‘de realis presentia van brood en wijn’. Het hangt er helemaal van af, wat men over deze dingen heeft gehoord, gelezen en gedacht, welke antwoorden men hier geeft. De een zal geen moeilijkheden hebben met de wonderen in het evangelie op grond van wat hij hierover in de moderne exegese heeft ontmoet, en een ander niet omdat hij de wonderen neemt zoals ze opgetekend staan in het evangelie. Ik zie niet goed, welke conclusies men uit de antwoorden op vraag 36 zou kunnen trekken met betrekking tot de ‘theologische en wijsgerige gedachten...’. In verband hiermede moge bij wijze van voorbeeld nog even gesignaleerd worden, dat n. 13 van vraag 18: ‘Het ambtscelibaat vindt een grondslag in de Schrift’ een soortgelijke meerduidigheid bevat (aangezien niet één, maar alle drie de termen vanuit de attitude van de geënquêteerde geladen zijn), en dus moeilijk te beantwoorden is.

Is de kans groot ‘dat wij op deze wijze een betrouwbaar en gedegen eerste inzicht in de gestelde problematiek kunnen verkrijgen’? Misschien zie ik de betekenis van dit onderzoek verkeerd, maar dan zijn er velen met mij en zou dus een verklarende brief nog voor de termijn van antwoorden verstreken was, zeer op zijn plaats geweest zijn. Het zal duidelijk zijn, dat mijn bezwaren gebaseerd zijn op de vraagstellingen zelf en niet - zoals in enkele gevallen is vernomen - op een onwil om aan deze enquête mee te werken en om ze dus naar best vermogen te beantwoorden. M.i. ware het doeltreffender geweest - maar nogmaals, ik ben geen socioloog - indien men enkele zeer eenvoudige vragen had gesteld over de al dan niet gewenste principiële ontkoppeling van priesterschap en celibaat. Nu heeft men er zoveel aan toegevoegd, dat het geheel een ondoorzichtige indruk maakt.

Van de andere kant wekken meerdere vragen, zoals reeds gezegd, de verwachting, dat het hier om een stemming gaat, zodat men mag verwachten dat de Nederlandse kerkprovincie op grond van de uitslagen iets gaat doen. Daar zou voor velen de grote desillusie wel eens kunnen komen, juist wanneer de resultaten van deze enquête openbaar gemaakt zullen worden, zoals reeds is aangekondigd. Het zal voor de Bisschoppen nog moeilijker zijn in deze materie - die al zo sterk emotioneel geladen is omdat de hele levensrichting van de betrokkenen erbij gemoeid is - een beleid te voeren.

Misschien heb ik eigenlijk van de opzet van de enquête niet veel begrepen, maar ik heb haar verstaan zoals ze mij en duizenden anderen is toegezonden. Het zal mij een grote vreugde zijn, als de makers een nadere toelichting willen geven, zelfs achteraf.