Streven. Jaargang 21

[p. 644]

Van federaliseringsproces naar federatie
Lode Claes

Gaarne ga ik in op de suggestie van de redactie om, op het ogenblik dat ik het terrein van de geëngageerde toeschouwer verlaat om dat van de actieve politiek te betreden (maar voordat mij de uitslag van de verkiezingen bekend is, die de lezer reeds onder ogen heeft) het twintigtal artikelen dat ik sedert twaalf jaar in Streven gepubliceerd heb (een tiental andere artikelen verschenen elders, o.m. in De Maand en in La Revue Nouvelle) af te ronden met een voorlopige slotbeschouwing. Hoe heeft zich de Vlaams-Waalse verhouding tijdens deze periode ontwikkeld?

Het thema van deze artikelen was, dat deze verhouding tot een toenemende spanning moest leiden, en wel om sociologische redenen. In de eerste plaats wordt de rol van de taal in de hedendaagse maatschappij steeds groter, niet kleiner; het taalgebruik is belangrijker in de expansieve tertiaire sector van de economie dan in de (slinkende) secundaire, in de vrijetijdsbesteding en in de consumptie dan in de economische produktie; de intermenselijke betrekkingen worden intensiever, de mobiliteit op de sociale ladder en in de geografische ruimte nemen toe. Bij dit alles is het taalgebruik hoofdzaak en kunnen taalspanningen optreden.

Nu kan men wel volhouden, dat taalparticularismen bij de vorming van grotere economische en politieke gehelen voorbijgestreefd zijn. Waarom en hoe? Veronderstelt deze ‘vue de l'esprit’ tenslotte niet dat het verwerven van de kennis van een tweede, derde en vierde taal zonder meer mogelijk is voor de doorsnee enkeling, en bovendien dat de overgang van de ene taalgemeenschap naar de andere, de acculturatie, zonder horten of stoten plaatsvindt?

Voor het begaafde individu kan twee- of meertaligheid een verrijking betekenen, maar zelfs voor hem wegen de laatste loodjes het zwaarst. De volledige beheersing van de tweede taal, met haar idioom, uitdrukkingswijzen, impliciete en expliciete verwijzingen zowel naar de volkswijsheid als naar de literaire cultuur van de andere taalgemeenschap, is vrijwel onbereikbaar. Sommige mensen hebben een bijzondere aanleg voor talen zoals anderen voor vioolspel. Tot het bewijs van het tegendeel zijn zij in iedere taalgroep proportioneel even talrijk, of even zeldzaam. De zogezegde bijzondere aanleg van sommige volken (Vlamingen, Joden) is gemakkelijker te verklaren uit de politieke, economische en sociale omstandigheden die deze groepen tot meertaligheid hebben

[p. 645]

gebracht. Afwezigheid van dergelijke begaafdheden bij anderen (Franstaligen in België, Engelsen) is op dezelfde wijze te verklaren. Maar zelfs voor wie begaafd is, gaat het assimileren van een andere taal altijd ten koste van het verwerven van andere, in de eerste plaats professionele vaardigheden. Ook indien zij erin slagen, betekent de verplichting tot het voortdurend gebruik van een andere taal, vooral in het beroepsleven, een blijvende handicap.

Voor grote groepen is dit nadeel nog meer evident. Voor de doorsnee Vlaming te Brussel blijft slechts het nadeel over: verlies van tijd, van uitdrukkingsvermogen, van vormbeheersing op alle gebieden. Dit is zo vanzelfsprekend dat, zonder enig ander bewijs, a priori gesteld kan worden dat de overgang van de ene taal naar de andere niet door de aantrekkingskracht van de tweede taal en cultuur verklaard kan worden, maar slechts onder een zware, zij het ook soms subtiele, maar voortdurende en gediversifieerde sociale druk plaats zal vinden! Geplaatst tegenover deze druk kunnen zich twee reacties voordoen, die men beide in Brussel terugvindt. In de eerste plaats het streven om dit moeizame acculturatieproces zo spoedig mogelijk te beëindigen en achter zich te laten door een volledige overgang naar de andere taalgemeenschap, met een rechtvaardiging achteraf: minachting voor de taal en de taalgemeenschap van herkomst. Deze reactie verklaart de heftigheid van sommige anti-Vlaamse gevoelens, en in ieder geval de weerklank die de anti-Vlaamse propaganda in Brussel vindt.

Een andere reactie is de afwijzing van dit acculturatieproces; zij is in het Vlaamse land thans vrijwel éénstemmig, en neemt ook toe bij de Vlamingen in Brussel. Deze reactie verklaart dan weer de heftigheid van de inspanningen van de verfransers, die er lang niet zo zeker van zijn als zij voorwenden, dat de vefransing van Brussel vrijwel voltooid is en dat de Vlamingen uit vrije beweging aan het Frans de voorkeur geven.

Indien de taalverhouding aldus reeds tot explosieve situaties leidt, dan des te meer indien het over méér gaat dan over de relaties tussen twee talen. Nu is misschien de taal niet ‘gans het volk’ zoals de romantische en idealistische ouders van de Vlaamse Beweging voorhielden, maar de taalverschillen vallen in ieder geval samen met diepgaande verschillen in cultuur en in mentaliteit. Men kan van socio-culturele groepen spreken, van de basispersonaliteit, van communauteiten of eenvoudiger nog de traditionele maar steeds bruikbare term ‘volk’ blijven aanwenden. Men kan een groter belang hechten aan de objectieve gegevens dan aan de subjectieve. Hoe dan ook, er is een Vlaamse bewustwording geweest die tot een natievorming heeft geleid, en die thans ook een groepsvorming aan de andere zijde stimuleert: een Waalse, of een ‘francofone’. In dit laatste geval zijn het dezelfden die vele tientallen jaren tegenover de Vlamingen het belang van de taal als sociaal cement hebben ontkend, en die nu de taal als enig cement (tussen Walen en verfranste Vlamingen) gebruiken. In ieder geval zijn de pogingen om met behulp van een staatsapparaat een Belgische natie te vormen, mislukt, De taak werd tenslotte overgelaten aan andere unitaire structuren: de kerk, de financiële en economische grote groepen, en vooral de partijen.

[p. 646]

De laatste maanden hebben wij verschillende van deze structuren zien barsten. De kerk, reeds in haar machtsbasis aangetast door heel de postconciliaire ontwikkeling, heeft als unitaire instelling de Leuvense crisis niet overleefd. Zij heeft integendeel haar verdeeldheid doorgegeven aan haar politieke expressie, de Christelijke Volkspartij, die van haar kant sedert de regeling van het schoolvraagstuk tien jaar geleden haar voornaamste bindmiddel had verloren. Het federaliseringsproces is in de tweede grootste partij, de Belgische Socialistische Partij, wellicht nog verder gevorderd, maar hier komt het dan uit Wallonië. Alleen het feit dat deze partij zich in de oppositie bevond en dat de verkiezingen vroeger gekomen zijn dan verwacht, laat aan de oude arbeiders-solidariteit nog eenmaal toe ook als politieke eenheid deze verkiezingen in te gaan op de belangrijke uitzondering van het arrondissement Brussel na.

De kloof loopt ook door de derde partij, de Partij voor Vrijheid en Vooruitgang. De grote ambities van deze partij en haar traditioneel beroep op het Belgisch unitair patriotisme hebben de tegenstellingen voorlopig op de achtergrond gedrongen. De P.V.V. staat op het punt aan deze Belgische eenheid de slechts mogelijke dienst te bewijzen: haar voor de partij te monopoliseren en te misbruiken.

In het algemeen zijn de scheidingslijnen tussen de traditionele partijen vervaagd en in beweging. De Vlaams-Waalse tegenstelling vult het vacuum op dat hierdoor wordt geschapen.

Men heeft lange tijd gemeend dat het een gelukkige omstandigheid was dat deze drie traditionele partijen ongelijk over de drie landsgedeelten verdeeld waren. Zo moest de zwakkere Parti Social Chrétien aanleuning zoeken bij de sterke Christelijke Volkspartij, het in Vlaanderen minoritaire socialisme bij het majoritaire socialisme in Wallonië, terwijl de P.V.V. tenslotte haar voornaamste basis in het Brusselse had. De partijen waren aldus in het voortbestaan van de Belgische eenheid direct geïnteresseerd. Juist de laatste maanden heeft men kunnen vaststellen, dat wanneer de Vlaams-Waalse spanning een zekere intensiteit overschrijdt, deze situatie in het tegendeel omslaat. De Waalse katholieken bijvoorbeeld voelen zich niet slechts geminoriseerd in het land, maar in de eerste plaats in de unitaire partij, en de Vlaamse socialisten zijn dat in Brussel. Iedere vleugel van de partijen tracht zich dan ook zoveel mogelijk te identificeren met zijn landsgedeelte.

Indien de partijen geen grondslag voor het unitarisme meer kunnen vormen, dan zullen de andere machten niet eens proberen zich hiervoor in te zetten. De bestaansreden van vakbonden en andere professionele organisaties en meer nog die van de financiële grote groepen ligt buiten het terrein van de politiek. Zeker is het voor hen gemakkelijker hun doeleinden binnen een stabiel politiek kader na te streven en zullen zij tot op zekere hoogte het voortbestaan van dit kader in de hand werken. Wanneer dit voortbestaan onzeker wordt of zelfs onwaarschijnlijk, passen zij zich aan de nieuwe omstandigheden aan, meestal met grote soepelheid. Reeds Schumpeter heeft gezegd dat het kapitalisme niet heroïsch is.

De bestaansreden van de monarchie daarentegen schijnt wel gelegen in het

[p. 647]

voortbestaan niet alleen van de onafhankelijkheid van België als staat, maar ook van de eenheid van het land, (die in de ogen van de koningen daartoe vereist is), indien men althans een ogenblik abstractie maakt van het eerste, voor de hand liggende doel van iedere instelling: te blijven bestaan en zich te bestendigen. De algemene evolutie is echter niet gunstig voor een krachtig ingrijpen van de monarchie. Zij ondergaat in België het proces van ontluistering, demystificatie, demytologisering zoals overal elders; haar rol als instelling neemt zeer geleidelijk maar ononderbroken af. Men kan zich geen illusies meer veroorloven over haar mogelijkheden om in de huidige crisis tussenbeide te komen.

Men had zich kunnen voorstellen dat tenminste het gebied van de economie volkomen buiten deze tegenstelling zou gebleven zijn. Een aantal omstandigheden brengen echter mede dat de taalgrens grotendeels met een uiteenlopende economische evolutie samenvalt. Reeds demografisch zijn de verschillen groot, maar ook de economische structuur, de plaats van sommige economische takken verschillen aanzienlijk. Terwijl de Waalse economie in haar traditionele pijlers - steenkolen, staal en over het algemeen zware nijverheid - geschokt is, heeft de economie in Vlaanderen deel aan de groeisectoren en trekt zij partij van de ligging aan zee en havens. De Vlaamse economische expansie heeft de opkomst van een Vlaamse bovenlaag versneld, die met de traditionele Franstalige bovenlaag in een situatie van mededinging en conflict is gekomen. Een tijdlang kan men dit conflict ontgaan. Tussen belangen zijn er transacties mogelijk, en een voortdurende economische expansie maakt het mogelijk, aan ieder landsgedeelte iets te geven, zij het ook meestal ten koste van de staatsfinanciën. Dat is echter niet mogelijk met de toewijzing van politieke macht. Politiek is een ‘zero sum game’: de macht van de ene groep wordt verkregen ten koste van de macht van de andere, en het totaal is gelijk aan nul. Indien de Vlamingen aan macht winnen zijn er andere groepen die macht verliezen; de verliezers doorzien dit spel meestal het eerst en het scherpst. De vooroordelen en de aanmatiging van de Franstaligen kunnen niet volledig verklaard worden zonder deze achtergrond van een machtsstrijd die zij vrezen te zullen verliezen.

Ook de federalisering brengt een verlies aan macht van de huidige leidende groepen mee. Daarom streven zij de voordelen van het federalisme, vooral pariteit na, maar verwerpen de voor hen nadelige zijde, een Vlaamse autonomie. Er is een feitelijk federaliseringsproces aan de gang, maar er bestaat niet de minste symmetrie tussen hetgeen in beide kampen met federalisme wordt nagestreefd, hetgeen dan weer leidt tot de waan dat niemand weet wat federalisme is.

Men weet nochtans dat er vele andere landen zijn waar federaties op meer dan behoorlijke wijze functioneren: de Duitse Bondsrepubliek en de Verenigde Staten om er slechts twee grote te noemen. Geplaatst tegenover steeds sterkere autonomistische bewegingen in Schotland en Wales nemen de Britten de zaak rustig op, en ook in Italië is het verlenen van autonomie aan vijftien grote streken volop aan de gang. De federale staatsvorm is dus helemaal geen voor-

[p. 648]

bijgestreefd type; men kan even goed volhouden dat hij de toekomst voor zich heeft. ‘Federalisme’ is evenmin een leeg omhulsel, waarvan niemand de inhoud kan bepalen. Het ligt toch voor de hand dat federalisme, in een staat van het gangbare democratische type, zowel een eigen parlement (eventueel samengesteld uit dezelfde parlementairen die ook in dat van de federatie zetelen) als een eigen, zij het ook beperkte regering veronderstelt. Hierbij komt een eigen administratie, die mogelijk is zonder een uitbreiding van de bestaande, en slechts een hergroepering vergt, en natuurlijk een eigen begroting voor iedere deelstaat. Zoals iedere staat hebben ook de deelstaten in een federatie een eigen grondgebied. Hierbij kan hoogstens de bijzondere situatie van de gemengde hoofdstad een specifieke moeilijkheid doen rijzen.

Brussel, of juister gezegd de francofone meerderheid in deze agglomeratie, verkiest de unitaire structuren, maar houdt een federalisme met drie in reserve. Hier is de evolutie der jongste maanden bijzonder interessant. Men tracht een Brussels saamhorigheidsgevoel, men zou bijna zeggen een Brussels patriotisme in de plaats en als erfgenaam van het Belgische patriottisme op te roepen. Dezelfden die vele tientallen jaren lang in het land slechts ‘Belgen’ konden bespeuren en ieder onderscheid tussen Vlamingen en Walen afwezen, komen thans op voor het ‘Brussel aan de Brusselaars’. Tegelijkertijd wordt een frontvorming van francofone Brusselaars en Walen nagestreefd, die indien zij slaagt, iedere grondslag wegneemt voor een derde, Brusselse deelstaat.

Het is niet meer voorbarig zich een ogenblik af te vragen hoe zulke federatie er in feite uit zou kunnen zien. De Vlaamse deelstaat zou aanzienlijk veel groter zijn dan de Waalse, met een talrijker bevolking, en een gunstige geografische ligging. Hij zou ook regeerbaar zijn, wat de Belgische eenheidsstaat steeds minder is. Nog afgezien van de solidariteit, die in nieuwe naties die tot staatsvorming komen steeds zeer sterk is, zijn de politieke afstanden en de belangentegenstellingen in Vlaanderen kleiner dan in Wallonië of in ‘Francofonië’. Vele ongebruikte energieën zouden loskomen, vele complexen snel verdwijnen, en zelfs de taalwetgeving wordt grotendeels overbodig. De aantrekkingskracht op Brussel, en niet enkel op de Vlamingen te Brussel, zou groot zijn, en na enige tijd volstaan om ook te Brussel een einde te maken aan de verfransing en een normale aanwezigheid van de Vlamingen te verzekeren.

Het is nogmaals een paradox, dat dezelfden die steeds de nadruk leggen op de zeer sterke banden van alle aard die Vlaanderen met Wallonië verbinden, en die steeds weer de Europese integratie tegen een federalisering van België uitspelen, volhouden dat deze federalisering op korte termijn een catastrofaal einde van België zou meebrengen. Indien deze banden bestaan, en ze zijn niet te ontkennen, en overigens nogal voor de hand liggend in twee aangrenzende gebieden, dan zullen ze zich ook in andere, federale structuren doen gelden, misschien beter en duidelijker dan in de huidige. Indien het land een oude economische eenheid vormt, en Europa dat reeds geworden is, dan is het toch uitgesloten, dat een politieke federalisme hieraan nog afbreuk zou kunnen doen, evenmin als de economische eenheid van de vele andere bondstaten in de wereld ooit bedreigd is.

[p. 649]

Het is niet het verfransingsproces te Brussel dat naar het fameuze woord van Simonet ‘irréversible’, onomkeerbaar en onvermijdelijk is geworden, maar wel het federaliseringsproces in België. Waartoe kan de ‘globalisatie’ van de geschilpunten, waar thans zowat iedereen voor pleit, anders leiden dan tot federalisme? Kunstgrepen, die democratisch gezien hoogst twijfelachtig zijn, zoals een referendum en een super-akkoord van de ‘nationale’ partijen, zullen dit proces evenmin tegenhouden als de ijskast waaruit het na twee jaar nu gloeiend heet te voorschijn is gekomen. Wel kunnen ze de reeds moeilijke ommekeer gevaarlijker maken. Reeds 10 of 20 jaar geleden had men door het invoeren van een reële culturele autonomie met een beperkt federalisme ervaring kunnen opdoen. Men heeft er de voorkeur aan gegeven, iedere vorm van federalisme te verwerpen als extremisme, in plaats van in te zien dat het federalisme de gematigde en normale oplossing is, omdat het toelaat de wrijvingsvlakken te beperken, en vergelijken tot stand te brengen tussen gemandateerde en geïnstitutionaliseerde woordvoerders van de twee groepen.

Een dergelijke diepgaande ommekeer is steeds moeilijk, maar de leidende groepen in België hebben daaraan nog een uitzonderlijke politieke kortzichtigheid toegevoegd. Voor het verloop van de crisis moet men hopen dat ten minste in het uur van de waarheid realistisch gehandeld zal worden.