Streven. Jaargang 21

[p. 168]

Exotische muziekinstrumenten in het Haagse Gemeentemuseum
A.W. Ligtvoet

De collectie exotische muziekinstrumenten, die tezamen met de verzameling Europese muziekinstrumenten ondergebracht is in het Haagse Gemeentemuseum, werd gegrondvest door de Haagse bankier-musicoloog Daniël François Scheurleer. Na de dood van dr. Scheurleer in 1927 werd het gehele bezit, bestaande uit ongeveer duizend instrumenten, overgenomen door de gemeente 's-Gravenhage. In 1933 werd de collectie geëxposeerd in het pas voltooide, door de architect Berlage gebouwde Gemeentemuseum aan de Stadhouderslaan. Uitbreiding door middel van aankopen, bruiklenen en schenkingen volgde weldra, zodat het aantal instrumenten zich spoedig, uitbreidde en de verzameling een wereldreputatie kreeg.

In 1960 had een reorganisatie van de opstelling der exotische instrumenten plaats, welke er op gericht was een duidelijke geografische indeling te maken.

Wanneer men thans de exotische zalen binnentreedt, wordt men allereerst geconfronteerd met de instrumentengroepen uit Neger-Afrika, gerangschikt volgens de streken waar ze vandaan komen. De uit ruwe boomstammen vervaardigde trommen verraden in de wijze van versieren een verrassend artistiek inzicht. De marimba's met hun kalebassen als klankversterkers, waarover een vliesje van een spinneëi gespannen is, de tokkelinstrumenten met hun grote uitgeholde vruchten, die tijdens de bespeling tegen het naakte bovenlichaam gehouden worden, de uit olifantstanden gemaakte hoorns, de rammelaars van vruchtenpitten, zij alle ontsluieren de geheimen van de negerwereld met een fascinerende suggestiviteit. Bijzonder imponerend is een trom van de Bagastam uit Guinea, bestaande uit een zittende vrouwefiguur met op het hoofd het instrument. De trommen uit West-Afrika hebben twee eigenschappen gemeen: ze zijn slechts aan één zijde bespannen en het daarvoor gebruikte dierevel is bevestigd door middel van houten wiggen, die in de tromwand geslagen zijn. De snaarinstrumenten uit Kongo, die alle tokkelinstrumenten zijn, bezitten vaak de vorm van harpjes, waarvan het staande gedeelte een manne- of vrouwefiguur laat zien. Een harpje van de Mangbetoe uit N.O.-Kongo is bijzonder interessant, omdat het duidt op de door de Mangbetoe-negers toegepaste kunstmatige schedelvorming. In de prille jeugd worden, voornamelijk bij meisjes, de achterhoofden omzwachteld met raffiatouwtjes. Deze touwtjes

[p. t.o. 168]

7. mondorgel, japan

8. sarangi, india

2. tempelbel, japan

1. waterstamptrom, sepik

[p. t.o. 169]

3. halsluit, noord-india

4. brulbuis, nieuw-guinea

5. livika, nieuw-ierland

6. trom, kongo

[p. 169]

worden steeds strakker aangehaald, zodat de hoofden kegelvormig vergroeien. Het instrument laat dit duidelijk zien.

Vanuit Afrika komt de bezoeker in Zuid- en Noord-Amerika, Australië en het Zuidzee-gebied. Zijn het in Zuid-Amerika vooral de vele soorten blaas-instrumenten als blokfluiten, dwarsfluiten, pansfluiten, kerffluiten en ocarino's, alsmede een schraapinstrument in de vorm van een vis, die de aandacht vragen, Noord-Amerika manifesteert zich het treffendst door middel van een rammelaarwandelstok, welke duidt op een zeer primitieve muziekcultuur, terwijl Australië zich kenmerkt door een aantal snorrebotten, dit zijn lancetvormige houten plankjes die aan een touwtje in het rond geslingerd worden.

Het Zuidzee-gebied staat muzikaal op een hoger niveau. Fraai is het wrijf-instrument uit Nieuw-Ierland. De drie tongen die in de bovenkant van een uitgehold stuk hout zijn gesneden, worden met de vingertoppen gewreven. Ze brengen drie verschillende tonen voort, die tezamen de melodie vormen van de neushoornvogel. De vogel heet vika, het instrument wordt livika genoemd. Nieuw-Guinea is buitengewoon rijk vertegenwoordigd. Vooral de fraai geornamenteerde trommen spreken een fantasierijke taal. Ze zijn, evenals de trommen uit West-Afrika éénvellig, maar het vel is op de tromwand geplakt en verstevigd met een rotan hoepel. Vaak zijn er nog balletjes kleefpasta op aangebracht ter verfraaiing van de klankkleur. Ook de spleettrommen uit het Sepikgebied, gebruikt in de mannenhuizen bij initiatieplechtigheden, onderscheiden zich door hun prachtige sculptuur. Interessant zijn voorts de kunstig met snijwerk versierde bruibuizen, de instrumenten die door de koppensnellers gebruikt worden wanneer zij van hun lugubere tochten huiswaarts keren.

De Islamgebieden, die zich uitstrekken van Noordwest-Afrika (Marokko) tot in Midden-Azië (Afghanistan), bezitten een subtielere muziekcultuur. Opvallend is bij de vele soorten speeltuigen de verwerking van de materialen, zoals het schild van een schildpad, de huid van een hagedis. De hobo's bezitten als karakteristiek kenmerk een rond steunplaatje, waartegen de speler zijn lippen steunt. Voor de ritmische begeleiding van de Islamitische muziek worden vaasvormige aardewerktrommen gebruikt, in Noord-Afrika daraboukka's geheten. Onmisbaar zijn de luiten, die veel gemeen hebben met de Europese luiten, maar veel fantasievoller zijn geornamenteerd.

Over fantasie gesproken.... Wie zal niet bij nadere beschouwing verbluft zijn door de weelderige ornamentatie van de luiten uit Iran? Olifanten, leeuwen, tijgers, ja hele oerwoudtaferelen van ivoren en parelmoeren inlegwerk kan men er op ontdekken. De santur, een trapeziumachtige zither, is in Europa terechtgekomen en heeft in Nederland de benaming ‘hakkebord’ gekregen.

Na Iran komt India aan de beurt, een hoog-cultuurland, zoals ook het uitgebreide instrumentarium laat zien. Naast belangrijke tokkelinstrumenten als sitar, tamboera en vina, treft men een merkwaardig strijkinstrument aan, de sarangi. Deze sarangi bezit namelijk onder de melodiesnaren een set meetrillende ‘sympatische’ snaren, zoals de Europese viola d'amore die bezit. Er is hier sprake van een beïnvloeding van oost naar west. Ook het tromspel is in India hoog ontwikkeld. De meest geliefde trom is de tabla, een dubbele, één-

[p. 170]

veilige trom, voorzien van een stempasta, samengesteld uit rijst en bruinsteenpoeder. Dit pasta dient ter verandering van de klankkleur.

Meer curieus dan belangrijk is een tokkelinstrument waarvan de klankkast gemaakt is van een half struisvogelei.

Via Birma, vertegenwoordigd o.a. door een decoratieve boogharp, komt men in Thailand, dat zich laat kennen door een fraai gouden gongspel in de vorm van een halve maan, en Laos met een meer dan twee meter lang mondorgel en een tromspel als een kinderbox. Vervolgens arriveert de bezoeker in Tibet. De beïnvloeding van India en China is in het instrumentarium ook voor het lekenoog duidelijk te bespeuren. Enigszins luguber doen een slingertrom en twee trompetten aan. De eerste bestaat uit twee op elkaar geplakte kinderschedels, de trompetten zijn vervaardigd van de dijbeenderen van een mens. China bezit een van de oudste muziekculturen ter wereld. Het Chinese muziekinstrumentarium, dat een periode van ruim drieduizend jaar omvat, toont de meest uiteenlopende typen. De museumcollectie bevat vele soorten instrumenten, waarvan slechts enkele genoemd kunnen worden. Karakteristieke tokkelinstrumenten zijn de pipa's en de maangitaren. De laatste hebben binnen in de klankkast nog een extra snaar, die tijdens de bespeling meetrilt. Men kan deze snaar niet zien, wel horen. Bellen, gongs, ratels, hobo's en fluiten worden bij processies gebruikt.

De platliggende, langwerpige chin is een van de oudste Chinese tokkelinstrumenten met een speciale symboliek. Oorspronkelijk had deze chin vijf snaren, overeenkomstig de vijf elementen hout, water, aarde, metaal en vuur. Dertien parelmoeren cirkeltjes op het bovenblad gaven de twaalf maanden van het jaar aan plus de schrikkelmaand. Later kreeg de chin zeven snaren. Belangrijk is ook het mondorgeltje, de sheng, bestaande uit een soort kommetje, waarin een aantal bamboebuizen van verschillende lengte gestoken zijn. De speler blaast en zuigt de lucht door een tuitje naar de pijpjes. In deze pijpjes zijn metalen tongetjes aangebracht, die gaan trillen. Hetzelfde principe vindt men later bij het Europese harmonium.

Japan heeft veel van China overgenomen, ook muziekinstrumenten. De versieringswijze is echter specifiek nationaal.

Voor de begeleiding wordt vaak de samisen gebruikt, het tokkelinstrument met de kleine vierkanten klankkast, de zeer lange hals en de drie snaren. De koto doet denken aan de Chinese chin, doch heeft onder elk der dertien snaren een beweegbaar kammetje. De speler tokkelt met drie plectra, die aan de vingers van de rechterhand bevestigd zijn, en verschuift met de linkerhand de kammetjes om de toonhoogte te regelen. Uit China is ook de kerffluit naar Japan gebracht, de shakuhachi.

Het laatste land dat de bezoeker op zijn reis door de exotica tegenkomt, is Indonesië. Het is, strikt genomen, een eilandengroep, waarvan het beschavingspeil nogal wisselvallig is. Men vindt er dan ook primitieve speeltuigen naast zeer gecultiveerde muziekinstrumenten met geraffineerde klankmogelijkheden. Sumatra trekt de aandacht met een eenvoudige, doch sierlijke tweesnarige luit, de hasapi of hapetan. Borneo toont naast een mondorgelachtig instrument tal

[p. 171]

van neusfluiten, die, zoals de naam reeds aanduidt, door de neus aangeblazen worden. Celebes heeft vele bamboefluiten met ingebrande ornamenten.

Uit Java komt het zo vermaarde gamelanorkest, trapsgewijze opgesteld, zodat de vele soorten, voornamelijk slaginstrumenten, goed te zien zijn. Het belangrijkst is de kendang, een tweevellige trom, die meestal bespeeld wordt door de leider van het orkest. Vele xylofoonachtige, metalen slaginstrumenten zijn er omheen gegroepeerd. Er is echter ook een strijkinstrument bij, de tweesnarige rebab, die van oorsprong Iraans is en met de verbreiding van de Islam naar Java gekomen is. De haren van de strijkstok hangen slap en worden door de speler tijdens het spel met de vingers gespannen. Het enige blaasinstrument in het gamelanorkest is de soeling, een bandfluit, gemaakt van bamboe.

Bij de expositie van de exotische muziekinstrumenten is gestreefd naar een zo groot mogelijke overzichtelijkheid. Landkaarten en opschriften de stijlgebieden en de functies van de diverse instrumentengroepen betreffende, zijn ter oriëntatie aangebracht.