Streven. Jaargang 20

[p. 1111]

Godsdienstsociologie en beleid
A. Verdonk M.S.F.

Velen is het nog allerminst duidelijk, wat de godsdienstsociologie en de sociologie in het algemeen voor eigen object heeft. Evenmin is het duidelijk, in hoever sociologische informatie vruchtbaar kan zijn voor het beleid. Loopt de sociologie niet altijd achter de feiten aan? Ze is nu eenmaal een verklaring van een bestaande maatschappelijke situatie en deze is altijd al gewijzigd op het ogenblik dat de socioloog met zijn verklaring gereed is. Wellicht kunnen we een antwoord vinden op deze vragen naar het object van de godsdienstsociologie en haar vruchtbaarheid voor het beleid, aan de hand van een onlangs verschenen studie.

Vorig jaar promoveerde K. Dobbelaere op een boek, getiteld: Sociologische analyse van de katholiciteit¹. Hij bestudeert daarin een vorm van culturele integratie, nl. de normatieve integratie van de katholieken in de rooms-katholieke kerk van België. De culturele integratie betreft ‘het aantal waarden, overtuigingen en praktijken, dat door de leden van de groep beleefd wordt, en hun gehechtheid er aan’². De normatieve integratie is een aspect van de culturele: zij betreft de relatie tussen de normen van een groep en het gedrag van de leden. De normatieve integratie van de katholieken noemt de auteur katholiciteit.

Er bestaat gradatie in de normatieve integratie; op grond hiervan kunnen er typen van katholiciteit worden opgesteld. De auteur doet dat vanuit een onderzoek te Heverlee, gedaan in 1957. Daarom spreekt hij van een empirische typologie. De typen katholieken zijn: 1. zeer sterk geïntegreerden, 2. matig en zeer matig geïntegreerden, 3. weinig en niet-geïntegreerden. De criteria om de mensen in deze typen te klasseren, haalt de auteur uit drie sferen van de gods-

1 K. Dobbelaere, Sociologische analyse van de katholiciteit. Standaard-Wetenschappelijke Uitgeverij, Antwerpen, 1966.

2 Culturele integratie staat gelijk met integratie in de cultuur. Integratie zou dan in kunnen houden: convergentie van denkbeelden van voor de betrokken personen relevante zaken en gelijkgerichtheid van de wederzijdse gevoelens aangaande voor de betrokken personen relevante zaken. (Vrij naar analogie van het begrip sociale integratie in: J.A.A. Van Doorn en C.J. Lammers, Moderne sociologie. Systematiek en analyse. Aula, Utrecht/Antwerpen, 1962). - Cultuurpatroon: de voor een groepering specifieke combinatie van onderling samenhangende normen, verwachtingen, doeleinden en waarden. Van Doorn en Lammers, o.c., p. 362.

[p. 1112]

dienst: geloof en kennis van het geloof, sacramentele en cultuele praktijk en de ethiek³. Hij gebruikt de Guttmann-schaal om een rangorde op te stellen en van daaruit te komen tot een gradatie in de katholiciteit.

In het derde deel van zijn boek wil Dobbelaere een sociologische verklaring geven van de verschillende typen katholieken op basis van sociale categorieën, posities, of sociale determinanten als sekse, familie, sociale rang, enz. Het blijkt, dat de sekse, de sociale rang en de familie - inzover de familie de cultuur van een bepaalde sociale laag deelt⁴ - belangrijke verklaringselementen leveren voor de verschillende gedragingen van de typen. Er blijkt met name een negatieve correlatie te bestaan tussen de lagere sociale rangen en de sterke geïntegreerdheid in de katholieke kerk, en een positieve tussen de hogere sociale rangen en de sterke geïntegreerdheid (altijd in Heverlee, België). De verschillen dienen verklaard te worden vanuit de verschillende machtsposities in de sociale structuur, vanuit het klassenconflict (Europa), vanuit het individueel bewustzijn van sociale en economische achterstelling (Noord-Amerika). De kerk verscheen te zeer gekoppeld aan de hogere standen en vertoonde te zeer het beeld van een conservator van economische of sociale achterstelling. Ook het gezin, en vooral de moeder, blijkt een voornaam medium te zijn om de gezinsleden in kerkelijke waarden te socialiseren. Deze invloed is des te sterker, naarmate de kinderen dezelfde graad van onderwijs genoten hebben als de ouders, mits het maar geen hoger onderwijs is. Hoger onderwijs doorbreekt het patroon van socialisatie.

Tenslotte worden enige belangrijke inzichten i.v.m. sociale mobiliteit gegeven. ‘Bij de sociale mobiliteit gaan de sociaal mobielen twijfelen aan de geëncultureerde levensstijl, indien deze niet aangepast is aan de sociale rang, en eventueel ook aan de integratie graad in de kerk’⁵.

Dobbelaere hecht het grootste belang aan het derde deel van zijn studie: de sociologische verklaring van de verschillende typen van kerkelijke integratie. Uit enkele voorbeelden kan de invloed van maatschappelijke factoren op het verschillend godsdienstig-kerkelijk gedragspatroon duidelijk worden.

3 Een ernstig bezwaar is gelegen in de verouderde theologie en de min of meer ‘verdinglichte’ moraal die achter de vragenlijst steekt. De auteur heeft zijn onderzoek gehouden in 1957 en hij heeft moeten werken met de algemeen gangbare theologie. Maar jammer is het wel, omdat een dergelijke theologie de waarde van de conclusies gedeeltelijk vermindert. De uitspraak op de achterflap: ‘Dit boek onderzoekt in welke mate de hedendaagse katholiek zijn geloof beleeft en zich aldus in de kerk integreert’, zou ik dan ook niet helemaal durven te onderschrijven.

4 Cfr. H. de Jager en L.A. Mok, Grondbeginselen der sociologie. Stenfert Kroese, Leiden, 1965, 2e druk. - Deze schrijvers bepalen sociale stratificatie aldus: voorstelling omtrent een opeenstapeling van sociale lagen (rangen) in de samenleving, elk bestaande uit min of meer gelijk gewaardeerde posities, resp. beroepen; in het laatste geval is het juister te spreken van beroepenstratificatie. K. Dobbelaere ziet het begrip sociale rang (sociaal stratum, sociale laag) als een ‘beschrijvende categorie voor een als statisch voorgestelde hiërarchische prestigestructuur’. Die hiërarchische structuur kan op basis van verschillende criteria opgebouwd worden, o.m. beroep, onderwijsgraad, inkomen, enz. K. Dobbelaere, o.c., p. 399.

5 K. Dobbelaere, o.c., p. 393.

[p. 1113]

Invloed van de sociale rang van herkomst

1. Bij niet-regelmatig praktizerende ouders die tot de lagere strata behoren, is het percentage kinderen dat als zeer sterk en sterk geïntegreerde katholieken geklasseerd staat, 13,2%. Bij niet-regelmatig-praktizerende ouders die tot de hogere strata behoren, is dit percentage 32,7%. Er is een verschil van ± 20%. Voert men nu als testfactor⁶ het bereikte studieniveau in (d.w.z. studies die de ouders uit de lagere en hogere strata deden, weer afgezien van hogere studies) dan worden de percentages resp. 12,3% en 23,8%. Het verschil bedraagt nog slechts 11,5%. Dit verschil is niet statistisch zinvol: d.w.z. er bestaat meer dan 5% kans, dat het vastgesteld verband aan het toeval te danken is en niet aan de factor (rang van herkomst) die de systematische oorzaak zou zijn van het verschil. We besluiten, dat de sociale rang van herkomst geen oorzaak is van een verschil in kerkelijke integratie bij kinderen die afkomstig zijn van nietregelmatig praktizerende ouders.

2. Bij regelmatig-praktizerende ouders behorend tot de lagere strata is het percentage kinderen dat zeer sterk en sterk geïntegreerde katholieken zijn, 59,8%. Bij regelmatig-praktizerende ouders behorend tot de hogere strata is dat 80,0%, een verschil van 20%. Bij invoering van het bereikt studieniveau (minus hoger onderwijs) blijft dit verschil 20%. Deden de proefpersonen hogere studies, dan worden de percentages resp. 88,9% en 89,2%. Het verschil verdwijnt hier. Dit wijst op de invloed van het hoger onderwijs als oorzaak van sterke geïntegreerdheid in de kerk. Bovendien bestaat er een verband tussen onderwijs niveau en het behoren tot het sociaal kader. Verreweg het grootste deel van hen die hoger onderwijs genoten, behoren ook tot het sociaal kader; zij zijn ook zeer sterk en sterk geïntegreerde katholieken.

Er is wel een statistisch zinvol verschil tussen de graad van kerkelijke integratie van kinderen die geen hoger onderwijs volgden, afkomstig uit lagere en hogere strata en met regelmatig-praktizerende ouders, namelijk 52,2% en 63,3%. Voert men het beroep als testfactor in, dan blijft eenzelfde verschil bestaan: 70,4% en 81,7%.

Hieruit volgt als besluit, dat de sociale rang van herkomst - steeds bij regelmatig praktizerende ouders - een oorzakelijke factor is voor een verschillende graad van geïntegreerdheid bij hen die geen hogere studies deden, en dat hogere studies de invloed van afkomst uit lagere strata elimineren.

6 Wanneer een relatie tussen twee verschijnselen bestaat, kan men controleren of deze relatie zich handhaaft, wanneer er een ander verschijnsel tezamen mee gaat optreden. Er bestaat b.v. een bepaalde relatie tussen de sociale rang van herkomst en de integratie in de kerk. Wanneer men nu onderzoekt of deze relatie zich handhaaft, wanneer men de personen in de verschillende sociale rangen van herkomst splitst volgens de studies die ze gedaan hebben, en dan ziet of de relatie zich handhaaft tussen personen van een bepaalde sociale rang van herkomst met een bepaald studieniveau aan de ene kant en het bereikt studieniveau aan de andere kant, dan noemt men de variabele ‘studieniveau’ de testfactor van de oorspronkelijk vastgestelde relatie. Zie ook K. Dobbelaere, o.c., p. 347-348.

Invloed van de socio-professionele rang

Er bestaat een statistisch zinvol verschil van 33,4% tussen het sociaal kader

[p. 1114]

en de bedienden aan de ene kant en de arbeiders en de zelfstandigen aan de andere kant, in zake sterke geïntegreerdheid in de kerk. Dit verschil blijft bestaan, ook als we controleren naar het kerkelijk praktizeren van de ouders (regelmatig / niet-regelmatig praktizerend) en de sociale rang van herkomst. Een gevolgtrekking daaruit is dan ook, dat men door het behoren tot de categorie van het sociaal kader of bedienden een grotere kans heeft op sterke integratie dan wanneer men zou behoren tot de categorie van arbeiders of zelfstandigen, steeds in België.

Op dezelfde wijze kan men besluiten, dat het onderzoek uitwijst, dat hogere studies ‘oorzaak’ zijn van een hogere geïntegreerdheid van de echtparen in de kerk; dat bij sociale mobiliteit-in-opwaartse-richting de frequentie van de zondagsmispraktijk toeneemt bij deze sociaal mobielen en neigt naar die van de sociale categorie waartoe ze gaan behoren.

Uit deze voorbeelden kan duidelijk geworden zijn, dat godsdienstig-kerkelijk gedrag dikwijls veroorzaakt wordt⁷ door sociale determinanten; oorzaak dan altijd verstaan als: wanneer een bepaald verschijnsel optreedt, volgt daar een ander verschijnsel op en dit met een zekere noodzakelijkheid. De sociale determinanten hebben op zich geen enkele godsdienstige betekenis, maar komen ze samen voor mét godsdienstig gedrag, dan hebben ze invloed op dit gedrag. En hier wordt het interessant voor het beleid, maar laten we dat nog even uitstellen.

Men ziet aan deze voorbeelden, wát de godsdienstsociologie aan eigen object kan hebben. Een uitputtende definitie van wat sociologie en godsdienstsociologie is en doet, is echter veel moeilijker inzichtelijk te maken. Het gaat om een feeling voor een sociale determinant, die in alle maatschappelijk gedrag - ook godsdienstig-kerkelijk-maatschappelijk gedrag - van mensen aanwezig is en dit gedrag ‘oorzakelijk’ beïnvloedt. Durkheim sprak van een sociale dwang die de sociale feiten uitoefenen op de individuën. In de nota's bij de (niet uitgegeven) cursus van E. Leemans wordt sociologie gezien als: ‘de positieve studie van het handelen, voorzover collectief-situationeel gebonden’. Of ook: ‘Sociologie is de studie van het bestendig gestructureerd zijn van het handelen, gezien als een collectieve betrokkenheid op een situatie, waarin: 1. de situatie geen amorf geheel is van factoren of elementen; 2. in de collectieve betrokkenheid op de situatie deze laatste wordt medebepaald. Colectief impliceert, dat de “sociale actor” mede-definieert; 3. de situatie “vorgeprägt wordt door de evaluaties van anderen; 4. dat het sociologisch handelen uiteindelijk geconstrueerd wordt in de spanningsverhouding van “interne definiëring en externe definiëring”’. Interne definiëring heeft te maken met de normen van een groep, externe met de verwachtingen.

7 K. Dobbelaere, p. 347, drukt deze oorzakelijkheid in navolging van Hyman aldus uit: ‘.... pas wanneer de samenhang tussen een onderscheidende verklarende variabele en de katholiciteit zich handhaaft onder de kontrole van elke denkbare andere variabele als testfaktor gebruikt, dat er een “causale” relatie is tussen die verklarende variabele en de katholiciteit’.

[p. 1115]

Vruchtbaarheid van de godsdienstsociologische informatie voor het beleid

Als deze studie representatief is voor de Belgische (en Nederlandse) situatie, kan het beleid er dan belangrijke of nuttige richtlijnen uit halen voor de pastoraal? Eén ding in ieder geval: de kerkelijke situatie van het onderzochte gebied is voor de beleidsinstanties doorzichtiger geworden. Is er ook méér mee te doen?

Uit de studie van Dobbelaere blijkt, dat hogere studies de kans verhogen tot een hogere sociale rang. Dikwijls gaat er sociale mobiliteit mee gepaard. En dan is de kans op sterke integratie in de katholieke kerk ook groot, althans in de Belgische samenleving. Het beleid zou derhalve de mensen kunnen stimuleren om hogere studies te doen, omdat daarmee een grotere kans op katholiciteit bestaat.

Een ander voorbeeld zien we bij de categorie van de zelfstandigen. Zij dalen op de sociale ladder. Met deze daling gaat een rebellie gepaard tegen heel het maatschappelijk systeem. De kerk is in dit maatschappelijk systeem geïntegreerd. Vandaar ook rebellie tegen de kerk. Men ziet dan ook, dat het percentage zeer sterk en sterk geïntegreerde katholieken bij de zelfstandigen statistisch zinvol lager ligt dan bij de bedienden en het sociaal kader. Het beleid zal juist déze categorie positief dienen te begeleiden, een sterke stimulus dienen te geven om de negatieve factor (het sociaal status-verlies) te neutraliseren.

Een derde voorbeeld ziet men in de cijfers betreffende de integratie van de arbeiders. Zij hebben met de zelfstandigen een zeer laag cijfer voor sterke integratie. Dobbelaere geeft als verklaring, dat de arbeiders niet-geïntegreerd zijn, noch wat betreft cultuur in engere zin, noch inzake het accepteren van bepaalde ‘burgerlijke’ opvattingen, waarden en normen, als: individuele zelfrealisatie, particulier eigendom, rationele kennis en algemene ontwikkeling, burgerlijk fatsoen. In de kerk heersen nog dezelfde ‘burgerlijke’ culturele waarden: individuele zelfrealisering in de hemel, noodzaak van rationele kennis en algemene ontwikkeling om de symboliek van de kerkelijke plechtigheden te kunnen begrijpen, het koud formalisme van de kerkelijke liturgie - steeds volgens de auteur. De arbeiders vertonen juist voor de informele en meer emotionele praktijken een hogere graad van participatie dan de hogere strata. Het beleid nu dient aandacht te hebben voor deze gegevens en te onderzoeken op welke wijze het kan inspelen op de verschillende waarden, normen en evaluaties van de onderscheiden categorieën. Wellicht verdient het aldus aanbeveling het uniform patroon van de liturgie los te laten. Ook een ander beleidsprobleem komt hier in zicht: het probleem nl. of de priester door zijn hogere opleiding niet totaal geëncultureerd is in de wereld van het sociaal kader en de bedienden. Aangezien deze uitspraak het stadium van hypothese nog niet voorbij is, schijnt het moeilijk om hier al iets zinnigs over te zeggen vanuit de sociologie.

Uit deze voorbeelden kan men wellicht aanvoelen in welk opzicht sociologie in het algemeen en godsdienstsociologie in het bijzonder nuttig kunnen zijn voor het beleid. Er zijn echter twee gevaren, waardoor sociologie tenslotte nutteloos

[p. 1116]

wordt voor het beleid. Gaat men van de sociologie als wetenschap een ogenblikkelijk rechtstreeks voordeel verwachten voor het beleid, dan dreigt het gevaar van pragmatisme: een vorm van positivisme, dat tot waarheid verheft ‘datgene wat het dóet’, wat de facto nuttig blijkt te zijn bij het handelen. De sociologie als wetenschap zal dan tenslotte geen vruchten meer gaan afwerpen, omdat ze de speelruimte mist voor creativiteit.

Een tweede gevaar is, dat de sociologie de sociale problemen achternahinkt. Wright Mills en een reeks andere Amerikaanse sociologen hebben zich daar reeds tegen verzet. Veel sociologie gaat aan de maatschappelijke problemen voorbij door te vluchten in de ‘verheven theorie’ of door aan de oppervlakte van de sociale problemen te blijven in een inhoudloos empiricisme. Zo zegt Horowitz: ‘Sociology has an obligation, first and foremost, to reflect upon the problems dealt with at the level they occur, and to provide the information for social solutions to human problems’⁸. Zolang de sociologie tussen deze twee extremen blijft, kan ze vruchtbaar zijn voor het beleid: ze biedt het beleid een beter en omvangrijker beeld van reeds bekende feiten. Men moet namelijk weten, ‘.... dat een sociologisch onderzoek doorgaans weinig “ontdekkingen” bevat; wat men van een dergelijk onderzoek moet verwachten, is niet zozeer kennis van nieuwe feiten, maar een beter beeld van de omvang (eventueel een dieper inzicht in de gecompliceerdheid) van reeds bekende feiten’⁹. Sociologie speelt sociale evaluaties door naar het beleid, evaluaties die zich vormen op basis van en als gevolg van de situationeel gebonden interactie. Bovendien wijst ze het beleid op niet onderkende (dus ook niet geëvalueerde) gevolgen van bepaalde vormen van maatschappelijk optreden.

Sociologie komt niet in de plaats van het beleid; evenmin vindt zij oplossingen uit. ‘Voor de relevante sociale problemen zijn oplossingen potentieel tegenwoordig in de samenleving in de vorm van een vaag waardestreven of een onbewust rechtsgevoel, verwikkeld in een conflictuele situatie of technisch nog niet aanwendbaar of uitgewerkt...’¹⁰. Vanuit deze theoretische achtergrond is het probleem, als zou de sociologie achter de feiten aanlopen, niet meer relevant. Wanneer een maatschappelijke situatie zich wijzigt, zal een sociologisch onderzoek oog hebben voor sociale determinanten die de sociale veranderingen beïnvloeden of verklaren. Maar ook dan zal de sociologie geen oplossingen bieden, slechts informatie over een in verandering verkerende maatschappelijke situatie.

Tenslotte is het de vraag of het niet nuttig zou zijn, wanneer er aparte mensen zouden zijn die de wetenschappelijke conclusies om zouden zetten in beleidsadviezen. Het besproken proefschrift heeft zeker belangrijke gegevens voor het beleid, maar deze zijn zo verweven in een moeilijk hanteerbaar boek, dat geen enkele beleidsinstantie geacht kan worden het hele boek daarop te bestuderen.

8 I.L. Horowitz, The New Sociology, p. 20-21, aangehaald in nota's bij niet-uitgegeven cursus van E. Leemans, p. 13.

9 J. Niezing, Functies der sociologie. Meppel, 1962, p. 95, aangehaald in nota's Leemans.

10 Nota's bij niet uitgegeven cursus E. Leemans, p. 25.

[p. 1117]

Men dient een splitsing van functies te krijgen; er ontstaat dan een zuiver wetenschappelijke sociologie en een toegepaste sociologie. Er zou in dat geval een verder ‘secularisation of knowledge’ plaatsgrijpen, zoals Lipset en Smelser die constateren: ‘A process of differentiation of the “scientific aspects” of sociology from its ethical and practical background’. Men zou moeten komen tot verschillende functies in het sociologisch bedrijf: de puur wetenschappelijke functie en de op beleid afgestemde adviesfunctie. Dan wordt een verwijt van die mensen ‘who incline towards political sensitivity and broad moral concerns, who see sociology becoming less problem oriented, less vital, less concerned, less committed, less historical, less humanistic, more sterile, and more conservative politically....’ irrelevant¹¹.

11 S.M. Lipset en N. Smelser, Change and Controversy in recent American Sociology, G.J.S. XII, 1961, p. 41, aangehaald in nota's Leemans, p. 10.