Streven. Jaargang 20

[p. 988]

Vier verzen van Paul Rodenko
Th. Govaart

De schrijver Paul Rodenko (geboren te Den Haag in 1920) heeft naam gemaakt als essayist, vertaler (o.a. van ‘De twaalf’ van Alexander Blok), als bewerker van oude verhalen (vooral van verhalen uit ‘Duizend en één nacht’), als auteur van een televisiespel en een filmscenario, als samensteller van bloemlezingen en als dichter.

Kwantitatief is het dichterschap zeer bescheiden: in totaal twee bundels: Gedichten - 1951, Stilte, woedende trompet - 1959, en zelfs geen ‘optreden’ in ‘Poëzie in Carré’ (1966); kwalitatief is het heel constant en van hoog niveau.

De eerste bundel bestaat uit twee afdelingen (‘Kamerpoëzie’ en ‘Arabisch’) die heel tegengesteld van sfeer zijn.

In ‘Kamerpoëzie’ geeft de dichter zelf als ‘medespelenden’ op: ‘jij, ik, de spiegel, de stoelen, de tafel, het venster, de klok, de deur, de traagheid, het zwijgen’. Zelf essayist, maait hij met deze opgave van kernwoorden de bespreker heel wat gras voor de voeten weg; suggereert hij overigens afdoende de ‘zondagmiddagsfeer’ van de cyclus. Er is verder ‘leegte’, ‘eindeloos’ gerekt gesprek, moeizaam en houterig bewegen als het ware uit de verte gezien, eindeloze middag, gesprongen snaren, ‘de weeë diepte van ons samenzijn’ en de ‘Ewige Wiederkunft des Gleichen’ als een ‘verkeerde eeuwigheid’.

Het ‘zondagmiddaggevoel’ is geen privilege van dichters. Ik denk dat het alleen de voetbalkijker onbekend is; tenzij het juist de impuls was voor zijn passieve sportbeoefening. Het is ook al door veel Nederlandse dichters geversificeerd: het fungeert zelfs vaak als symbool van alles wat het de romanticus onmogelijk schijnt te maken in Nederland te leven. Het is een soort toespitsing van alle door de burgerman ontkende onlustgevoelens door middel van een hier inheemse, met calvinisme te associëren, zondags-‘viering’. Je hoeft er nog steeds niet voor naar plaatsen alwaar de gemeenteverordening de zondagse voetbalmatch verbiedt: het ‘leeft’ (het leeft-levenloos) nog overal.

Los van sport en Spakenburg kan het zondagmiddaggevoel teken worden van een onvrede die zich over de zeven dagen van de week, over ‘uren, dagen, maanden, jaren’, over heel het beleven van ‘la condition humaine’ uitstrekt - het wordt dan de wel der Weltschmerz. Nu is dit Duitse woord voor de één met laat-achttiende- en negentiende-eeuwse romantiek, voor de ander met ope-

[p. 989]

rette geassocieerd, en Paul Rodenko is een weinig argeloze twintigste-eeuwer. De romanticus leefde zich argeloos uit of dood in zijn spleen, de operette-fabrikant maakt er een verbruiksartikel, de -kijker een licht verdovingsmiddel van. Een Rodenko doorziet dat allemaal: en ziet er geen brood in. Deze (als ieder op zijn tijd) aan een doodgelopen schijndialoog en een uitzichtloze herhaling van uitzichtloze zaken overgeleverde burger weet ook wel, dat hij zijn bek moet houden en naar de voetbal of de teevee moet gaan kijken; en hij hoort dan ‘komt-tijd-komt-raad’ te blijven zeggen, tot hij eraan gewend is en eindelijk begrijpt, dat de ‘raad’ nooit komen zal en dat ook deze volkswijsheid een platitude is.

Maar wat de dichter van de burger onderscheidt (niet veel meer dan een bijkomend ‘tic’-je van god-weet-wat-voor-molen) is de voor de medemens ongevaarlijke en voor hemzelf soms geestes-hygiënische gewoonte, hebbelijkheid, drang ‘het’ op te schrrijven.

Ook hiervan kan hij de betrekkelijke zinloosheid dan weer inzien (‘het’ zal er niet anders van worden); hiertegen kan hij opzien (omdat allerlei ellende ab ovo terug zal komen); hier kan hij tegenaan zitten hangen (vol afkeer van zijn neiging in zichzelf te wroeten); hieraan zal hij helemaal-tenslotte dan-toch-maar-weer beginnen, wanneer hij zich voldoende ‘opgevreten’ heeft en de zweer ten laatste als vanzelf openbreekt.

Wanneer de slangen van het brein
zich volgevreten hebben aan de dingen,
elke klank zich tot een drein
verlangzaamd heeft,

- herinneringen
drijven stijf als dode beesten
in een gracht;
de spiegel is gedoofd;
de lamp laat zijn gezwollen hoofd
zwaar op de tafel rusten -

neemt de dichter, als een kil lancet,
met tegenzin de pen ter hand:
het blad kijkt hem venijnig met
gelei-gesteelde ogen aan.
Nog aarzelt hij. Het licht
wordt wezenloos als traan;
de stilte staat pal op zijn borst gericht.
Dan krast hij stom de woorden neer
(één woord per uur),
waarin de dingen als een zweer
moeizaam etterend opengaan.

[p. 990]

Dit ‘Dichterschap’ is het openingsvers van Gedichten, afdeling ‘Kamerpoëzie’. - De bundel Stilte, woedende trompet heeft als ‘motto’, onmiddellijk na de titelpagina, het gedicht ‘Robot poëzie’.

In wezen is de schrijver van ‘Dichterschap’, hoe onthullend of zelf-ontmaskerend het vers ook mag aandoen, toch overgeleverd (gelijk de aloude romanticus) aan de inspiratie; geen goddelijke bevlogenheid meer, geen (ongeneeslijke, maar toch:) uitverkiezing, maar desalniettemin een dwingende macht van ongrijpbare aard.

Ook deze a-inspiratie, anti-inspiratie, of perversie van de inspiratie is een ‘geestelijke’, buiten rationele controle vallende macht die als een ‘supernateuroze’ opbloeit uit het puin van een mensenbestaan. Maar, nogmaals: hij (de intellectueel uit de twintigste eeuw) heeft er geen vat op.

Ook deze belevenis moet te rationaliseren, te programmeren en dus te neutraliseren zijn. We bouwen een

Poëzie, wrede machine
Stem zonder stem, boom
Zonder schaduw: gigantische
Tor, schorpioen poëzie
Gepantserde robot van taal -

Leer ons met schavende woorden
Het woekerend vlees van de botten schillen
Leer ons met nijpende woorden
De vingers van 't blatend gevoel afknellen
Leer ons met strakke suizende woorden
De stemmige zielsbarrière doorbreken:
Leer ons te leven in 't doodlijk luchtledig
De reine gezichtloze pijn, het vers

Als men in de pepernotentijd naar veeëndee gaat, gewapend met enige burgerlijkestand-wetenschap over haar of hem die men met een surprise wil ‘verrassen’, treft men daar temidden van het gewoel der dichtminco's een rijmrobot aan, die men slechts door wat knop-indrukken met genoemde personalia hoeft te programmeren om stante pede een sinterklaasrijm afgeleverd te krijgen tegen een geldelijke vergoeding die geen de minste geestelijke inspanning rechtvaardigt.

Er is nog een tweede groep mensen die notoir niet tot dichten in staat blijkt te zijn: het zijn de romantische jongelieden van beiderlei kunne, die gedurende een

[p. 991]

aantal adolescentiejaren uit rozengeur en maneschijn een elixir brouwen, dat een zekere ontspanning teweeg kan brengen (en op grond daarvan een engelendrank kan zijn), maar een enkele keer ook op een volharding tot drukkens-toe uitloopt (en dan een duivels-elixir moet heten). De stemmige woorden en gevoelige beelden die nu laatpuberteitsjargon blijven, maar in evenwichtiger tijden het beleven van vele volwassenen blijkbaar adequaat konden weergeven, zouden zonder veel moeite ook ‘in kaart’ te brengen zijn en moeten dan aan een andersgeaarde rijmrobot toevertrouwd kunnen worden. Men zou zo de huiselijke poëzie van Tollens, de godvruchtige ‘domineespoëzie’ en in het algemeen het equivalent van de verzamelde werken der ‘dichters van fluweel’ (die volgens Lucebert dood moeten, maar dan toch niet verloren hoeven te gaan) kunnen produceren.

Een dergelijke versmachine lijkt Paul Rodenko in ‘Robot poëzie’ voor ogen te staan, maar dan een die geprogrammeerd is met zijn woordenschat, met de ‘medespelenden’ uit ‘Kamerpoëzie’ en hun vele in de ‘moderne’ levenssfeer rondzwervende verwanten. Het zou dan een ‘wrede machine’ zijn, die veel klanten zou afschrikken en die eerder in een anarchistenkelder dan in een warenhuis op haar plaats zou zijn.

Wanneer we het vers waar het om gaat echter wat beter aankijken merken we al gauw dat de dichter dichter blijft, en aan zijn robot wéér (althans voorlopig; we leven snel) utopische eisen stelt. Zijn machine is meer dan een dood produkt van menselijke rationele (en dus in de hand te houden) berekening: zij is ook ‘boom’, ‘tor’ en ‘schorpioen’ - en wat moeilijker is: zij moet ons iets leren wat wij mensen niet kunnen (‘leven in 't doodlijk luchtledig’ o.m.). Nu weet ook hij die van robots en computers niets af weet, dat er nooit méér uit kan komen dan wat de mens erin heeft gestopt. En dat waar het om gaat: leven mèt de wreedheid, mèt de gevoelloosheid, mèt de ontluistering en dan in het zuivere luchtledig, in de ‘reinkultur’ van de ondergang - en vervolgens vanuit dit ontvleesde, stootvrije, elektronische brein, vanuit dit ik-loze niet-zijn opnieuw beginnen, scheppen - poiètes, maker, dichter, poëet worden kan de machine ons helaas niet leren.

Alsnog is de mens meer dan (maker van) de robot. Hij, en de ‘dichter’ op toegespitste wijze, denk ik, is altijd weer poiètes. Hij hoeft daarvoor niet in een paradijselijk reservaat te leven, vrij van zondagnamiddagen en ander geestelijk gespuis; hij kan, hij moet wellicht het leed hebben gekend of nog aan lijf en ziel ondervinden; het is zelfs mogelijk dat hij denkt dat de negaties hem hebben vernietigd - maar hij zal steeds, desnoods vanuit een absoluut nulpunt, opnieuw beginnen, een arabesk trekken, een vlak kleuren, een klank doen aanzwellen, uit het puin een stuk steen overeind trekken en daar een teken in zien; kortom: minstens geloven aan de hoop op een nieuwe liefde.

Misschien juist hij die geleerd heeft ‘te leven in 't doodlijk luchtledig’, die gewoon was zich te spiegelen in het zwarte water van illusieloze nadagen - hij zal toch weer zijn kansen gaan berekenen, wanneer hij maar even het lied heeft gehoord of een schemer van licht heeft gezien. - Zo Rodenko in het ‘Volks-

[p. 992]

liedje’ in de tweede afdeling van de bundel, waarvan ‘Robot poëzie’ het motto was.

Een ruiter is door het dorp gesprongen
Hij is door het stille dorp gesprongen
Hij is door de stilte gesprongen
Als door een wand van papier
Hij heeft er een lied gezongen
Daarvan zijn de vensters gesprongen
Die broos in het vensterglas stonden
Die rood in het vensterglas stonden
Hij is door de dorpsstraat gedrongen
Als een neger een storm een rapier
En is toen het dorp uitgesprongen

De weg heeft zijn kaken weer toegeklapt
In de heldere bron van de middag
Ziet de stilte verwonderd haar spiegelbeeld
Een wolkje hangt traag in de lucht
Bij een haag ligt geknakt op de grond
Een zonnebloem afgerukt
Door de grillige zweep van een ruiter
De blaadjes staan stijf en verbaasd
Als een kring van geschrokken kinderen

Een dichter heeft de bloem voorzichtig in de hand genomen
En is het spel van zij-bemint-mij-zij-
Bemint-mij-niet begonnen

Edoch, wij zien niet zo vaak de zwaluwen over het watervlak scheren, er springen niet zoveel ruiters door onze straat, pepernoten strooien we maar een paar weken in het jaar bij het vallen van de avond, geen liederen, zelfs geen rookbommen doen onze ruiten springen, verwonderde stilte maken we maar hoogstzelden mee (wel stomverwonderd dan), we zijn maar een paar weken per jaar in gods-vrije-natuur en dan-nog laten we ons slechts bij zeer hoge uitzondering vereeuwigen terwijl we met bloemblaadjes knopen-staan-te-tellen.

Na de aanvallige leeftijd, lieve lezer, is het met dat verliefd worden ook maar vreemd gesteld. Het is van een gelukkige inbreuk op een opgedrongen orde, een gevaarlijke inbreuk op een gevestigde orde geworden en we weten niet meer zo goed wat we ermee aan moeten. - We zouden, wij-volwassenen-met-opgroeiende-kinderen, jokken als we zeiden dat we nooit meer verliefd waren, maar we kijken wel uit, we knoeien er wat mokkend en individualistisch mee rond, maar de moed om er vorm aan te geven, laat staan om er een eerlijke en houdbare vorm aan te geven in de bestaanswijze die inmiddels ons deel is geworden,

[p. 993]

ontbreekt ons gewoonlijk. Laten we wel wezen: het is ook een ‘onmogelijke’ zaak.

De vreemde mensensoort die we dichters noemen of die (zonder dat we hen zo noemen, zonder dat ze verzen schrijven zelfs) ‘ergens’ dichters zijn - zij gaan juist op de onmogelijkheden in.

Ze leven niet alleen op hun ongemak in een ‘doodlijk luchtledig’, zij kunnen ook een hele middag spelen met een ‘schijfje zee’; zij steken ieder stuk ‘eivormig melancholiet’ dat ze op straat zien liggen, in hun zak; zij zijn wekenlang enthousiast wanneer ze ergens een ‘witte kui’ hebben zien staan en je ziet ze soms in ‘sandalen van zilvermos’ door de straten lopen blazend op ‘trompetten van gentiaan’.

En een heel enkele keer (Poëzie in Carré) werkt hun gekkigheid dan aanstekelijk: ook de minister, de kardinaal en de burgemeester krijgen carnaval in-de-kop, een margarinefabrikant telt een tientje neer voor een dichtbundel, een zenuwarts besteedt moeizaam verdiend geld aan een prent van Klee, en hartenheer en ruitenvrouw begeven zich onorthodox op de dansvloer.

- Het kan alleen op een zachte zomeravond, als pa en ma aan de jeugd van de nog op straat spelende kindertjes gezien hebben, dat ze op moeten passen als ze niet ‘echt oud’ willen worden.

Nu komt uit ieder oog een koekoek kijken
zwaluwen strooien pepernoten voor de bruid en
de minuscule koorddansers in blauwe tricots buigen
beleefd wanneer ze op hun spinnedraden
elkaar passeren
de burgemeester in zijn bokkewagen
komt met een hoed vol krekels thuis

En eensklaps zijn de straten oud van kinderen
papieren wimpels in hun hart
hun ogen zwitserse horloges
ze zwermen van alle vijf windstreken binnen
op lichte sandalen van zilvermos
en blazen een fleurige treurmarsch op
hun kleine trompetten van gentiaan
en stuk voor stuk gaan de vensters aan
in elk komt een ruitenvrouw te staan
een hartenheer of op zijn minst een klaver negen
(de astronomen namelijk zijn tegen)

[p. 994]

 

En elk der kinderen brengt wat mee

 

een prins een kippepoot een schijfje zee

 

een olifantenmutsje van satijn

 

een spiegel met een ster erin een tor een rijm

 

een witte kui een doekje voor het bloeden

 

een eivormig stuk melancholiet

 

een prent van Klee

 

een moedermoord op vrijersvoeten

 

een slachtoffer met vlijt gekeeld

 

een speeldoos die van welles-nietes speelt

 

 

 

Maar daar komt Henk al met de maan

 

Jo draagt de schaatsen van de nacht

 

en helemaal achteraan

 

komt Hannes met een natte spons

 

en sponst het bord zorgvuldig zwart.

Het leven blijft geen rozengeur en maneschijn, Carolientje; en u, meneer Van Wijk, hoeft zich echt niet continu als een teenager aan te stellen. Het hart kan hoogstens even stil staan, leven in een luchtledig kan maar een fractie van een seconde; andersom: urendurende verliefde hartkloppingen lopen op een infarct uit en carnaval houdt u op uw leeftijd nauwelijks vier dagen vol.

De dichter balt de belevenissen samen, hij versificeert de diepten en de toppen van het bestaan, en hij vertelt ons, dat Henk en Jo al weten dat er aan alle lofzang een eind komt, dat de kleine èn de grote kinderen een keer naar bed moeten, dat het altijd welles èn nietes is en dat Hannes op tijd het bord weer netjes zwart sponst. - Zo moet dat; óók al om er de volgende keer weer een leuke tekening op te kunnen zetten.