Streven. Jaargang 20

[p. 647]

Waar ontmoet ik de verrijzenis?
T. van der Stap

In een 15e-eeuws Duits manuscript van de werken van Hendrik Suso kan men een afbeelding aantreffen, voorstellende een dominicaner monnik, gezeten op een bank, met de rechterhand lichtjes een kleine figuur ondersteunend die op zijn knieën zit, en in wie wij de trekken hekennen van Christus; deze op zijn beurt houdt op zijn knieën een klein naakt kereltje vast, dat Hem omhelst. Nieuwsgierig zoekend naar de betekenis van deze voorstelling, komt men er achter dat hier de mysticus Suso zelf is afgebeeld, en dat de twee figuren op zijn schoot de Eeuwige Wijsheid en zijn eigen ziel zijn, die elkaar omarmen. Het lijdt geen twijfel, dat een dergelijk tafereel op de tintigste-eeuwse toeschouwer een vreemde indruk maakt. Veel van die vreemdheid wordt weggenomen, wanneer men zich geïnterseeerd in Suso's werken verdiept. Voor de een of ander zal die interesse zelfs groeien tot herkenning; sterker, het zou kunnen zijn, dat iemand, levend in onze tijd, en van harte het oor lenend aan de stemmen van Bultmann, Van Buren en de Amerikaanse ‘God is dood’-theologie, toch zich uiteindelijk pas echt aangesproken voelt door de taal van die veertiende-eeuwse mysticus. En nu mag men voor Suso ook lezen Kierkegaard of Paulus of welke andere schrijver dan ook, die door zijn mystiek, verticalisme of mythische beelden een vreemde eend behoort te zijn in onze theologische bijt.

Hiermee wil niets discriminerends gezegd zijn over de moderne theologie. Integendeel, wat de één vindt in Eckhart vindt de ander in Bonhoeffer, en het is heel goed mogelijk dat wij in onze eeuw de mystici van de Middeleeuwen pas goed verstaan als wij met zo iemand als Bonhoeffer zijn uitgegaan om te zoeken naar een seculiere manier van spreken over God. Waar het hier om gaat, is niet dat er een hedendaagse en een verouderde manier van denken en spreken bestaat, en dat de een boven de ander te prefereren zou zijn. Het gaat erom dat er verschillende wijzen zijn van aangesproken wòrden. Suso, Kierkegaard en Bonhoeffer drukken zich uit in cultuurgebonden taal, en daarin verschillen ze. Ze komen overeen hierin, dat de werkelijkheid waar zij het over hebben groter is dan hun cultuur en zelfs hun persoon. Die is zoiets als ‘van alle tijden’. Wie hen leest, krijgt de indruk dat zij over de hoofden van de lezers heen alleen die werkelijkheid op het oog hebben. Ze staan ernaast en lichten sluiers ervan op. Zij verklaren niet, geven geen leer, maar getuigen.

[p. 648]

Zij zeggen eenvoudigweg: zo en zo is het gesteld met die werkelijkheid. Wie met hen in gesprek wil treden, voelt dat het dan niet meer gaat om het formuleren van discussiepunten, maar om het accepteren van het stuk werkelijkheid waar zij voor staan. Wat zij te zeggen hebben is groter dan enige filosofie of wetenschap die zij zouden hebben kunnen bedenken. Zij spreken over iets dat zij ‘ontvangen’ hebben. Daarom kan het bij de toehoorder aankomen niet als iets wat alleen maar verheldert of interessant is, maar als iets dat hem iets doet. Iets aan hem doet. Hem verandert.

Waar dat in feite geschiedt, heeft dat merkwaardige gebeuren plaats dat het Nieuwe Testament ‘prediking’ noemt. En het is daar, dat we de verrijzenis ontmoeten. De theologie mag en moet spreken over vragen die zij als wetenschap aan de verrijzenis stelt: in hoeverre is zij historisch bewijsbaar, wat is de verhouding tussen Christus' verrijzenis en de onze, enzovoorts. Zolang zij daarbij haar eigen wetenschappelijke taal hanteert, verricht zij voorwerk voor de ontdekking waar het uiteindelijk op aan komt, het antwoord namelijk op de vraag wat de verrijzenis betekent voor mij. Dat antwoord kan alleen klinken in de ruimte waar de mens zich persoonlijk aangesproken voelt. Waar het woord ‘verrijzenis’ herkend wordt als de naam voor een gebeuren in de mens zelf. Waar hij actueel verrijzenis aan zich voltrokken voelt. Die ruimte schept alleen de prediking. Daarom zijn prediking en verrijzenis onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Maar wat is dan prediking? In ieder geval is zij niet alleen maar in de Kerk, zelfs niet alleen daar waar mensen het uitdrukkelijk hebben over Jesus en zijn naam noemen. De prediking is immers niet afhankelijk van bepaalde formuleringen en woorden. Zij gebeurt daar, waar mensen hun hele persoon laten aanspreken. Waar het opgevangen woord tegelijk een verandering in levensperspectief teweeg brengt, een koerswijziging betekent. Het woord van de prediking is niet alleen een mededeling, het melding maken van nieuwe, zelfs ongehoorde feiten, het is ook de daad die in mensen iets nieuws schept. Het beamen van de prediking is altijd tegelijk het beamen van de eigen nieuwe toekomst, die door de prediking is opengebroken. Wáár er nu precies prediking plaats heeft, is daarom nooit van tevoren te bepalen; zij bewijst zichzelf alleen ter plaatse, als de gebeurtenis waarin mensen tot zichzelf en tot elkander bevrijd worden op het horen van een woord. De prediking is niet gebonden aan dit of dat, deze of gene; ze is niet a priori te localiseren. Ze geschiedt nu hier, dan daar, en bewijst daarin haar eigen vrijheid.

Waar heeft de prediking het dan over? Dat is nu juist zo moeilijk te zeggen, want haar formuleringen zijn iedere keer anders. Op de eerste plaats zijn ze tijdgebonden. Paulus, Eckhart en Kierkegaard spreken een andere taal. Vervolgens komen de woorden van de prediking aan bij mensen in telkens totaal verschillende situaties. Maar er zijn twee constanten in de prediking. De eerste is, dat zij het heeft over bevrijding, en wel heel concreet over de mogelijkheid van déze mens in zíjn situatie, om zich te laten losmaken van datgene wat hem in verleden en heden belemmert om vrijuit zichzelf te zijn en zijn eigen roeping te volgen. De prediking spreekt dus op de wijze van een uitnodiging en een

[p. 649]

belofte; zij geeft de mens de kans om op te staan en een nieuw leven te beginnen. Het Nieuwe Testament noemt het aanvaarden van die mogelijkheid het ontvangen van ‘eeuwig leven’.

Wie op deze wijze door de prediking getroffen wordt, herkent aan zichzelf wat het betekent te verrijzen. In het gebeuren van de prediking gaat het verrijzenisgebeuren open. In de ervaring een ander mens geworden te zijn, bewijst zich overduidelijk voor hem de waarachtigheid van het woord der prediking, dat hem een nieuw leven belooft.

Maar dan is er nog die andere constante, waar de prediking het over heeft: de dood en de verrijzenis van Christus. Wanneer zij de formule gebruikt: Jezus Christus, gestorven, verrezen, dan hanteert de prediking die niet als een los feit vooraf, waar mensen eerst aan moeten geloven om dan ook nog hun eigen toekomst te ontdekken. De prediking wijst op de verrijzenis van Christus als op een gebeuren waarvan men de tastbare realiteit kan waarnemen nu, hier, in de mensen die tot een nieuwe bestaanswijze gekomen zijn. In de ontvangst van zijn eigen nieuwe toekomst omvat de mens tegelijk wat het betekent dat Christus ‘de eerste uit de doden’ is. In het gebeuren van de prediking treedt aan de dag wat het zeggen wil dat Hij verrezen is. In de ‘nieuwe’ mensen wordt zijn verrezen lichaam vlees en bloed. De prediking is het bewijs, dat het verrijzenisgebeuren van kracht is.

De verrijzenis is dus een gebeuren dat men ontmoeten kan in de eigen geschiedenis, en wel daar waar een mens zijn meest eigen bestemming herkent. Het ‘eeuwig leven’ laat zich vinden op de ogenblikken die voor déze mens met zijn geschiedenis beslissend zijn. Wanneer hij staat voor de keuze tussen wat hem nu, hier, vervreemdt van zichzelf, en wat hem uiteindelijk verwant is. Het ‘eeuwig leven’ is de mens niet eigen; het treedt op hem toe als gave, in de gestalte van alles wat op zijn levensweg naar hem toegewend staat als mogelijkheid van zelfherkenning. Het heeft de gestalte van alle verwantschap die hem aangeboden wordt. De oproep tot ‘eeuwig leven’ wordt concreet in de stemmen van al degenen die voor een mens verwoorden wat nu de naaste stap tot bevrijding is. In de stemmen dus van elke willekeurige vriend, schrijver of medemens die in zijn persoon en zijn woorden verwantschap vertolkt en aanbiedt. In de verwantschap krijgt een mens de mogelijkheid tot verrijzenis geschonken.

Het ontdekken van die mogelijkheid is niet zonder meer gegeven. Men moet op de uitkijk staan om de verwantschap te ontmoeten. Zij is niet voor het grijpen, en laat niet over zich beschikken. Zij laat zich slechts vinden door degene die in armoede leeft. Dat betekent, door degene die geen bedenkingen maakt of vooroordelen heeft, die dus niet eerst nog ‘zijn vader moet begraven’ of ‘afscheid nemen van zijn huisgenoten’, alvorens hij op de uitnodiging tot het volgen van zijn roeping ingaat. De armoede is het vrij zijn van de bekommernissen om eigen belangen die voorgaan. Zij is de ontvangende zijde van het geschonken leven. Zij is het kruis. Zij is het met lege handen op zoek gaan naar de verwantschap, en het vinden daarvan is zelf aangetroffen wórden door

[p. 650]

de ander. Het vinden is ontmoet worden, ontdekt worden, ontmanteld. Bevrijd worden, tot leven gebracht. Het ontvangen van ‘eeuwig leven’ in armoede is het verrijzenisgebeuren.

Het verrijzenisgebeuren staat aan het begin van ons eigenlijke leven. De ontmoeting van de verwantschap, en het ingaan op haar uitnodiging de eigen bestemming in haar te herkennen, betekent het begin van een nieuwe manier van bestaan. In die nieuwe bestaanswijze groeit de verwantschap door de jaren mee. Zij blijft de voortdurende gave die ons het eigenlijke leven schenkt. Zij is de concrete hoop op telkens nieuwe verrijzenis, ook door de dood heen. Het verrijzenisgebeuren staat aan het begin, maar wenkt ook vanuit de toekomst. In schriftuurlijke termen betekent dit: het leven in armoede in hoop op Gods toekomst is het leven van Jezus van Nazareth. In de verwantschap wordt het aanbod van die levenswijze vlees en bloed. Wie zich overgeeft, sterft en verrijst met deze Jezus. Hij vormt met de velen die van dit gebeuren leven, het verrezen lichaam van Christus. De historische Jezus is dezelfde als de Christus van het geloof. De gemeente leeft zijn leven.

Is het verrijzenisgebeuren dan puur subjectief? Een gebeuren ‘in de ziel’? Ja en nee. Het verrijzenisgebeuren voltrekt zich niet in de publiciteit, niet in de stad of op straat, nooit zo dat het van tevoren aan te wijzen, te localiseren is. Het is daarom zo moeilijk er concreet over te spreken. Het is geen manifest gebeuren, dat zich duidelijk laat situeren. Het voltrekt zich in de pauze tussen de woorden van een gesprek, in het wit tussen de zinnen van een boek, in de stilte van het gebed, in het onbekende tussen de begrafenis van Jezus en de eerste prediking. Doch in die prediking is de realiteit van het verrijzenisgebeuren overtuigend bewezen: mensen komen op het horen van een woord tot leven, en dat houdt niet meer op. Het gebeuren slaat naar buiten uit, is aanstekelijk en werkt in de wereld. De verrijzenis zelf is natuurlijk ongrijpbaar. Dat zij een realiteit is, wordt duidelijk in de oproep dat de meest eigen bestemming van een mens een leven van armoede in hoop is, en in de ervaring dat zulk leven sterker is dan de dood. Voor ieder is de gestalte van die oproep anders; voor ieder is de verschijning van de verwantschap heel persoonlijk. Maar het is uiteindelijk telkens de verschijning van de verrezen Christus.