Streven. Jaargang 20

[p. 482]

De meermin van Hella Haasse
B.F. van Vlierden

Wat bij de lectuur van Hella S. Haasse's De Meermin onmiddellijk opvalt, is de zeer nadrukkelijke en eigen compositie van deze roman. In de mate waarin deze compositie uitdrukkelijk wordt aangegeven en in de roman zelf als dusdanig meespeelt, mag men gerust gewagen van een bewust nagestreefde structuur. Het ‘verhaal’ kan als volgt worden samengevat: Sera, de vrouwelijke hoofdfiguur, beleeft op één dag een aantal ontmoetingen met mensen die allemaal rechtstreeks (of soms onrechtstreeks) te maken hebben gehad met een verzetsdrama. Dit drama heeft hierin bestaan, dat Doortje, een jonge vrouw, lid van het verzet, door eigen loslippigheid een gevaar was geworden en daarom uit de weg werd geruimd. Zowel Sera's echtgenoot, als diens baas, Hazekamp, als haar dichterlijke vriend, Swaert, enz. zijn bij dit drama betrokken geweest. Sera's ‘rondgang’ op die ene dag (het ‘nu’ van de roman) is aanleiding tot een aantal gesprekken en flash-backs, die, tot één groot legwerk (mozaïek) samengevoegd, wel een oplossing kunnen suggereren in verband met dit verzetsdrama. Op die manier beschouwd, heeft De Meermin iets van een detective-story: er werd een moord gepleegd, en het ‘onderzoek’ geeft de sleutel van het drama. Natuurlijk wil Hella Haasse's roman méér zijn: hoewel de ‘spanning’ van het raadsel meespeelt bij de lectuur, wordt het spoedig duidelijk, dat het schrijfster om iets heel anders te doen is. Belangrijker is voor haar de spanning die ontstaat tussen de twee belevingsmomenten die in deze roman aan de orde zijn, nl. een nu in een rustige kleinburgerlijke tijd, en een toen in de heroïsche tijd van het verzet, waarin solidariteit, vriendschap en idealisme aan de orde waren. De hoofdfiguur, Sera, ‘pendelt’ a.h.w. voortdurend tussen heden en verleden, en het belangrijkste, het eigenlijke onderwerp van de roman, is precies haar bewuste poging om vanuit dit ‘nu’ voortdurend te ‘duiken’ in het ‘diepe water’ van het verleden.

De sterk symbolische naamgeving helpt ons dat verduidelijken. ‘De Meermin’ is natuurlijk dat kleine siermotiefje op de gevel, dat 's morgens (bij het begin van de dag en van de roman) is losgekomen uit de gevel en op de grond in duizend scherven is gevallen, en waarvan Sera 's avonds (op het einde van deze - gevulde - dag en van de roman) de scherven terugvindt in de vuilnisbak, waarbij ze haar eigen documenten voegt.

[p. 483]

Dit symbool omvat dus als het ware de hele roman. Maar algauw wordt het duidelijk, dat de eigenlijke ‘meermin’ Sera is: met een obsederende regelmaat komen in de hele roman termen terug die de sfeer van het water oproepen: vloeien, vissen, wier, aquariums, enz. Dit begint reeds op de eerste bladzijde waar we Sera zien dromen als vertoefde ze in water. Dit vloeiende karakter heeft rechtstreeks te maken met haar vrouwelijke natuur en haar spontane overgave aan het leven. Dat zij zelf de Meermin is, wordt nog duidelijker als wij vernemen dat zij een schrijfster is, een dichteres, die een belangrijk gedicht heeft geschreven over ‘De Duiker’. In gesprekken met haar literaire vriend, Swaert, wordt wel uitgemaakt, dat zij het hierin over zichzelf heeft. Deze methode is op zichzelf kenschetsend voor het ‘modernisme’ in de roman. Zoals vaak in andere recente romans geschiedt, is de hoofdfiguur een auteur die in de roman als dusdanig optreedt en daarbij een werk ter sprake brengt dat binnen de roman als een projectie kan worden beschouwd van deze roman zelf. Gemakkelijk kan men hierbij op de eerste plaats denken aan een gelijksoortig procédé in Gide's Les Faux Monnayeurs. Alle commentaren - en die zijn wel zeer uitvoerig - over het werk van Sera, De Duiker, zijn als bij procuratie toepasselijk op het werk van Hella Haasse zelf, De Meermin.

Deze symboliek wordt nog stringenter, als men heeft ingezien, dat de andere hoofdfiguur, de leider van het verzet, Hazekamp, in dat verzet schuilging onder de naam Diepwater. Hazekamp-Diepwater speelt de hoofdrol in dat verzetsdrama, in het ‘toen’ van de roman. Vermits Sera in de hele roman steeds opnieuw in dat verleden onderduikt om de waarheid te vernemen, staan de symbolen Meermin-Duiker-Diepwater in een organische verhouding tot elkaar, en vatten als dusdanig ook heel de intrige samen, inbegrepen de expliciete structuur zelf van de roman. Indien men er nog rekening mee wil houden, dat termen als onderduiken, onderduiker, enz. schering en inslag waren in het verzet, dan mag men wel concluderen, dat deze hele symboliek werkelijk op de uitgebeelde realiteit ‘plakt’. Ter aanvulling moet dan nog worden aangestipt, dat de ‘Meermin’ in haar halfslachtigheid - half vrouw en half vis - een zeer juiste voorstelling is van Sera zelf en van de hele roman: beide staan voor een deel in de werkelijkheid van het nu, maar voor het andere deel in de werkelijkheid van het toen. Herhaaldelijk wordt in de roman Sera deze halfslachtigheid, deze dubbelheid verweten.

Dat is dan in zoverre belangrijk voor de psychologische kant van de intrige, dat het Sera precies te doen is om een harmonische integratie van dit troebele verleden in haar eigen op dit ogenblik te verwerven psychisch evenwicht. Ook op psychologisch vlak staat de spanning tussen heden en verleden in het centrum. De mensen die haar omgeven, haar echtgenoot, Hazekamp, Swaert, enz., leven in feite in een gebroken wereld: zij wensen het verleden (de oorlog - het verzet) te vergeten, maar slagen er juist daarom niet in, een nieuw evenwicht te bereiken, en leven in feite inauthentiek. Daartoe zou men nu de psychologie van de andere hoofdpersonages moeten confronteren met die van Sera. Haar echtgenoot, met zijn mislukte droom om archeoloog te worden, is in feite een

[p. 484]

karikatuur van wat Sera zelf concreet beleeft op deze bewogen dag. Zij betekent voor hem ‘een gevaar’. Hazekamp staat wel het dichtst bij Sera wat het ‘inzicht’ betreft, maar vanuit zijn cynisme kan hij dit rationele inzicht niet waar maken op het affectieve plan. Frank Swaert geeft een zeer luciede analyse van Sera's psyche, maar kan haar als ontgoochelde verliefde niet volgen. In feite perken deze drie andere hoofdpersonages het gebied af waarop Sera zich beweegt: zij slaagt erin, dank zij haar roekeloze eerlijkheid, in haar overgave aan de dreigende chaos van het verleden, orde te scheppen in dat verleden en in zichzelf. Hier sluit de psychologie van de roman heel nauw aan bij de materiële gegevens en bij de structuur zelf: telkens staat de spanning tussen nu en toen in het centrum. Vandaar de verregaande, in feite onthutsend sluitende eenheid van de hele roman door alle niveaus heen.

Deze eenheid strekt zich uit tot op het morele gebied. Op de eerste plaats al om de in de ogen van anderen roekeloze eerlijkheid van Sera. Maar ook verder nog, omdat in het centrum van het verzetsdrama de vraag wordt gesteld naar verantwoordelijkheid en schuld. Op dit niveau staat Sera eens te meer tegenover haar eigenlijke tegenspeler Hazekamp-Diepwater. In het laatste gesprek dat zij voeren, naar het einde van de roman toe, wordt juist de vraag gesteld naar de ‘bewuste schuld’. Hazekamp erkent dat hij de ‘bewuste schuld’ op zich heeft genomen en tracht ermee te leven. Maar daardoor, en ook mede door de omstandigheden van het verzetsdrama, de moord, prijs te geven, suggereert hij Sera een enigszins tegengestelde en toch complementaire morele situatie, die van de ‘onbewuste schuld’. Want, hoe verrassend ook, steeds meer geeft Sera er zich rekenschap van, dat zij, onbewust, in heel het drama heeft meegespeeld: Doortje kon uit de weg worden geruimd, omdat zijzelf, Sera, op dat ogenblik haar plaats had ingenomen, zowel op menselijk en sentimenteel vlak als in de verzetsorganisatie. Zij is de opvolgster en plaatsvervangster geweest van Doortje, en komt er daardoor toe, zich enigszins met Doortje te identificeren. Deze hele gewetensproblematiek, het morele niveau van het boek, komt wel enigszins voor als het affectieve plan waarop Sera, en zij alleen, het troebele en fragmentaire verleden heeft willen integreren. Toch behoudt de morele problematiek een eigen geldigheid, al is ze dan nog zo intiem verweven met de problematiek der psychische integratie. Deze integratie valt hier op het morele vlak samen met integriteit en met oprechtheid tegenover zichzelf. Dit grote gevaar dat Sera wenst te lopen, redt haar uiteindelijk, en haar alleen, al wordt door haar ook aan de anderen een mogelijkheid gesuggereerd om aan de innerlijke breuk te ontsnappen. Zij gaan er echter, binnen de perken van de roman, niet op in.

Door de prachtig parallel lopende lagen van structuur, symboliek, psychologie en moraal heen en dank zij de voortreffelijke interpenetratie van deze belangrijke ‘lagen’ waarop de intrige haar geldigheid heeft bewezen, wordt nu wel de uiteindelijke bedoeling, of liever de uiteindelijke verworvenheid van deze roman zichtbaar. Deze roman is voor schrijfster zelf ongetwijfeld een poging geweest

[p. 485]

om, niet alleen op het gebied van de roman, maar daardoorheen ook op het gebied van de moderne ervaringswereld, de mogelijkheid te toetsen om voorbij en doorheen de krioelende fragmenten van het hedendaagse bestaan, dit leven toch nog als een eenheid, als een mogelijkheid tot synthese te beleven. En dit is in laatste instantie wel de voornaamste boodschap van deze roman, nl. dat die mogelijkheid bestáát. Schrijfster weigert niet het fragmentaire en krioelende karakter van onze wereld onder ogen te nemen, nee, zij geeft er zich met Sera a.h.w. roekeloos aan over. Maar door deze overgave, waarmee ze zich van haar omgeving onderscheidt, heen slaagt zij erin, een soort van synthese te vermoeden. Op het niveau van de detective-story wordt dat waargemaakt, doordat zij inderdaad ‘ontdekt’ van wié het gevonden geraamte was (van Doortje) en hoe dit verzetsdrama zijn beloop had gekregen. Maar op het existentieel niveau, dat van het eigenlijke beleven van schrijfster, wordt deze ervaring van harmonie en eenheid, van overwinning op versnippering en ondoorzichtigheid, op een bijna mystieke wijze beleefd in die prachtige voorlaatste pp. 174-175. Deze loopt uit op een ervaring die als de bekroning is van Sera's en van Hella Haasse's geestelijke peregrinatie: ‘Zij kende nu uit eigen ervaring, uit deelname, die inwendige structuur, dat harmonische dans-achtige onderling eeuwig gevarieerde van plaats verwisselen der samenstellende elementen, en dit besef vervulde haar met een onbeschrijfelijk geluksgevoel’. Deze passage begint met de zin: ‘Zij zweefde aan de grens van een openbaring....’. Deze openbaring (wat James Joyce zou noemen ‘the epiphany’) is de eigenlijke bevrijdende uitkomst van deze meesterlijke roman. Symbolisch is dan ook wel Sera's daad, wanneer ze onmiddellijk daarna uit de brokstukken in de vuilnisbak hét fragmentje redt waarin ze een gedeelte van de kinkhoorn herkent en van de hand die hem omhoog had gehouden. Met deze kinkhoorn roept de Meermin in de sagen God aan.