Streven. Jaargang 19

[p. 973]

Naar een scheiding van staat en kerk in Zweden
Lennart Ejerfeldt

De Zweedse lutherse kerk is staatskerk. Dat brengt ondermeer mee dat de koning en het parlement de hoogste autoriteiten zijn in de kerkelijke zaken; dat financieel de kerk geheel afhankelijk is van de staat; dat de burgerlijke stand met zijn administratie is ondergebracht in de kerk - hetgeen de predikant gemiddeld op een twee uur per dag administratief werk komt te staan. Sinds enige tijd echter worden er voorbereidingen getroffen om tot een nieuwe verhouding van kerk en staat in Zweden te komen.

De eis tot scheiding van kerk en staat heeft heel lang op het program van de sociaaldemocratische partij gestaan en vanzelfsprekend was het ook de wens van de vrije kerken. De onmiddellijke initiatieven tot een onderzoek van de kwestie kwamen van het parlement. Zes jaar geleden werd een commissie ingesteld die de kwestie moest onderzoeken en die sindsdien het resultaat, deels in de vorm van detailvoorstellen, in boekvorm heeft gepubliceerd. Een voorstel, dat verschillende alternatieven voor een oplossing zal bevatten, zal, naar men aanneemt, binnen twee jaar aan het parlement worden voorgelegd.

De politieke kwestie

De standpunten van de verschillende politieke partijen zijn niet gemakkelijk te overzien. De sociaaldemocratische partij, die vroeger afschaffing van het staatskerk-systeem eiste, heeft dit punt nu uit haar program geschrapt en door een nietszeggende formulering vervangen. Het schijnt dat de inzichten binnen de partij verdeeld zijn. Degenen die de huidige stand van zaken willen bewaren, doen dit vanuit de overweging dat er een soort staatscontrole op de kerk nodig is, die door het huidige systeem enigszins gewaarborgd is.

Van de burgerlijke partijen in Zweden, d.w.z. van de conservatieven (Hoger) en van de Centrumpartij (die eigenlijk een boerenpartij is), kan men aannemen dat zij in het algemeen de statusquo willen bewaren. Daartegenover staat dat de Volkspartij (liberaal), die hoofdzakelijk uit ‘cultuurliberalen’ en leden van de vrije kerken bestaat, grotendeels voor de scheiding van kerk en staat is. Maar hoe de kwestie bij de komende parlementsdebatten beslist gaat worden, is onzeker. Men heeft ook gesproken over een eventuele volksstemming. Maar het is onwaarschijnlijk dat men die weg zal kiezen.

[p. 974]

Bisschoppen en kerkvolk

De bisschoppen van de lutherse kerk zien in het algemeen wel in dat een wijziging van de bestaande verhoudingen noodzakelijk is, omdat de fundamenten van het huidige systeem stammen uit een tijd lang voor het opkomen van de huidige democratische staatsstructuur en omdat de geestelijke situatie in Zweden een verandering zeer wenselijk maakt. De kwestie heeft echter ook binnenkerkelijke en kerk-politieke aspecten en het standpunt van de afzonderlijke bisschoppen in de kwestie rond de betrekkingen tot de staat moet gezien worden in het licht van bepaalde binnenkerkelijke tegenstellingen.

Over eventuele reacties van het kerkvolk is moeilijk iets te zeggen. De vraag kan ook gesteld worden wat men in Zweden onder kerkvolk moet verstaan. Waarschijnlijk is dat het grootste deel van het Zweedse volk - zowel diegenen die slechts bij gelegenheid gebruik maken van de diensten van de kerk voor doop, huwelijk en begrafenis (de lutherse predikant is ambtenaar van de burgerlijke stand en de statistieken tonen aan dat 91,82% van de huwelijken en 96,42% van de begrafenissen volgens kerkelijke, lutherse ritus voltrokken worden), als zij die meer contact met hun kerk zoeken - van mening is dat de huidige stand van zaken de beste is. De kerk kan immers elk moment haar diensten verlenen en de kerkbelasting wordt op een dragelijke manier geheven. De vrije kerken behoorden, zoals reeds gezegd, tot degenen die aanvankelijk de kwestie aan de gang hebben gebracht. Op het ogenblik zijn ze echter niet meer de drijvende kracht in deze zaak. Dat schijnt deels daarop te berusten dat naar zij vrezen de afschaffing van het staatskerkelijke systeem zou kunnen leiden tot een nog grotere secularisering van het hele sociale leven. Het christelijke element zou dan totaal uit het openbare leven verdrongen worden. Daarnaast schijnt hun houding ook bepaald te zijn door het feit dat de laatste tijd dominees van de vrije kerken van staatswege erkenning hebben gevonden, bijvoorbeeld voor het sluiten van huwelijken, begrafenissen etc.

Wat het seculariseringsproces betreft kan men zeggen dat in ieder geval het kerkbezoek en de actieve deelname aan het kerkelijke leven het dieptepunt bereikt heeft. Vooral in bepaalde streken van Zweden, zoals de grote steden (Stockholm, Göteborg, Malmö), waar het kerkbezoek vroeger het slechtste was en waar grote groepen van de bevolking hun kinderen ook niet meer lieten dopen, kan men een duidelijke verbetering constateren. Daarentegen is op het oude kerkelijke platteland, waar men sterk leefde uit het erfgoed van de 19e eeuwse revivalbewegingen, de secularisering nog altijd in opmars en te bespeuren aan het sterk afnemende kerkbezoek.

De traditionele verbondenheid van de Zweedse kerk met de staat en het karakter van de lutherse dominee als ‘beambte’, evenals het eigen karakter dat de Zweedse pastorie op het land had, waren tegelijk in de volledig nieuwe sociologische situatie met haar snelle urbanisering een zeer ernstige hindernis voor de aanpassing van de kerk. Een herverdeling van de zielzorgers moest plaatsvinden en velen moesten naar de stad verplaatst worden. Maar heel evident heeft men de nieuwe vormen en functies nog niet gevonden, is men er nog niet

[p. 975]

achter hoe de kerk in de nieuwe satellietsteden, in de industriewijken pastoreel moet werken. Juist in de genoemde satellietsteden, als bijvoorbeeld Stockholm, is daarom nauwelijks iets van een verbeterd contact met de kerk te bespeuren, dat bijvoorbeeld in de Verenigde Staten en Engeland zo typisch is.

De gevolgen

De gevolgen van een scheiding tussen kerk en staat zullen natuurlijk afhangen van de oplossing die men voor de verschillende afzonderlijke problemen vindt. Zal men bijvoorbeeld bij de scheiding een verandering brengen in de vorm van het lidmaatschap van de Zweedse kerk? Tot nu toe is het zo dat kinderen van Zweedse staatsburgers niet door de doop maar door geboorte lid van de Zweedse kerk worden, tenzij de ouders uitdrukkelijk kenbaar maken dat zij niet wensen dat hun kinderen als kerkelijk geregistreerd worden. In samenhang met de wens naar nieuwe verhoudingen is de eis gesteld dat dit punt in zoverre gewijzigd gaat worden dat het lidmaatschap van de kerk verworven wordt door een formele intrede. Van kerkelijke zijde werd dit afgewezen. Maar het is waarschijnlijk dat er toch een oplossing gaat komen die in deze richting gaat. Dit zal ingrijpende gevolgen hebben voor de lutherse kerk.

Een andere kwestie is de financiering van de kerkelijke arbeid en de vraag of bij een eventuele scheiding van kerk en staat een bepaalde vorm van kerkbelasting behouden zal blijven. Of dat naar een andere vorm van ondersteuning van staatswege gezocht moet worden. Ook hier lopen de meningen uiteen. De derde kwestie betreft de theologische vorming van de lutherse geestelijken en de plaats van de theologische faculteiten, waarvan er in Zweden twee zijn: Uppsala en Lund. Dit zijn geen kerkelijke en confessionele faculteiten, maar zij hebben in princiepe een gelijke positie als alle andere faculteiten, zonder enige binding aan de lutherse kerk wat betreft professoren- en docentenkeuze etc. Vanzelfsprekend richt een groot deel van de cursussen zich op de vorming van de toekomstige zielzorgers in de Zweedse lutherse kerk, maar een aantal cursussen wordt ook bezocht door studenten die godsdienstleraar willen worden aan de onderwijsinstituten van de staat. (Een niet-confessionele ‘kristendomsundervisning’ is verplicht leervak in alle Zweedse scholen).

Men heeft de vraag opgeworpen of deze theologische faculteiten bij een scheiding van kerk en staat nog moeten blijven bestaan. Ook de beantwoording van deze vraag is van groot belang voor de toekomst van de kerk in Zweden. Op dit ogenblik is een van de ernstigste tekenen van een crisis de zeer stagnerende aanvulling van de clerus. De jaarlijkse aanwas is geslonken tot op ⅓ van het aantal jonge theologanten dat nodig zou zijn om het huidige aantal lutherse zielzorgers in stand te kunnen houden.

Dit priestergebrek komt naar mijn mening grotendeels voort uit de inwendige crisis van de Zweedse kerk. De strijd en de tegenstellingen in de Zweedse kerk hebben de kerk in de publieke opinie grote schade toegebracht. De kerkelijke verscheurdheid is opengelegd, maar de zwaartepunten zijn daarbij ook van het theologische naar het kerk-politieke vlak verschoven. Tenslotte heeft de crisis de kerkelijke krachten ook in deze zin verlamd dat een ‘aggiornamento’ van de

[p. 976]

kerk tegenover de wereld rondom slechts in ontoereikende mate kon doorzetten. Het schijnt dat momenteel vele jonge - met name hoogkerkelijke - theologiestudenten de priesterwijding uitstellen of daar helemaal van afzien, juist uit innerlijke onzekerheid omtrent de toekomstige ontwikkeling van de lutherse kerk.

De lutherse kerk tracht zich wel voor te bereiden op nieuwe levensomstandigheden. Door de lutherse bisschopsconferentie is een commissie ingesteld die een ‘plan van bereidheid’ moet opstellen. Dat is een poging zich rekenschap te geven op welke wijze men zich van de kant van de kerk organisatorisch en structureel moet aanpassen aan de mogelijke oplossingen bij een nieuwe verhouding tussen kerk en staat. Men heeft er zich nu rekenschap van gegeven dat diepingrijpende veranderingen zeker gaan komen en men wil de gang van zaken nu niet meer - zoals helaas tot nu toe vaak het geval was - aan buitenkerkelijke krachten overlaten.

Inwendige vernieuwing

Deze structurele vernieuwingen moeten natuurlijk gedragen worden door een innerlijke vernieuwing. De vernieuwing die in deze eeuw in het Zweedse kerkelijke leven vooral in het oog valt, is de liturgische. Ongetwijfeld heeft het hele liturgische leven de laatste vijftig jaren een veel waardiger en zinvoller vormgeving gekregen. Hand in hand daarmee gaat een grote belangstelling voor het kerklied, voor kerkelijke architectuur, etc. Op dit gebied kan men ongetwijfeld van een vernieuwing spreken.

Daarbij kunnen dan ook nog de instituten genoemd worden als bijvoorbeeld Sigtunastiftelsen. Dit instituut heeft grote betekenis voor kerkelijke studiedagen en vormingsweken, als ook voor kerkelijke en theologische contacten met beroepsgroepen als journalisten, architecten, artsen etc. Daarnaast zijn er in Zweden nog een hele rij van zogenaamde ‘Stiftsgardar’ (Stift = bisdom) die voor inkeerdagen en vormingscursussen voor de afzonderlijke bisdommen dienen. Deze instituten waren zeker van betekenis voor de verinnerlijking van het religieuze leven in de Zweedse kerk door ‘retraten’, die vooral in navolging van anglikaanse voorbeelden een snelle weerklank vonden.

Een derde positief punt is het vergrote geestelijke contact van de kerk met het Zweedse ‘cultuurdebat’ en de grotere weerklank die christelijke en kerkelijke stemmen de laatste tijd daarin gevonden hebben. In dit verband moet ook gewezen worden op de vormingsarbeid die van centrale kerkelijke zijde onder-nomen is om leken tot een grotere verantwoordelijkheid in de kerk te brengen, onder het motto ‘Leken nemen de verantwoordelijkheid over’. Merkwaardigerwijze was de lutherse kerk, ofschoon er vaak over het algemeen priesterschap gesproken werd, in nog veel sterker mate dan de katholieke kerk een ‘cleruskerk’, waarin het voor leken heel moeilijk was zinvolle taken op zich te nemen. In verband met een nieuwe wet inzake de leiding van parochies, die de leken een grotere invloed moet geven in de parochietaken, tracht men systematisch leken te interesseren en te vormen. De concrete resultaten vallen misschien nog niet op, maar de moeite die men er zich voor getroost, is aanzienlijk.