Streven. Jaargang 19

[p. 927]

Leuven en de sociale mutatie
Lode Claes

Eens te meer heeft een poging om een evolutie tegen te houden de verandering slechts kunnen versnellen en onvermijdelijker maken. Dit is waarschijnlijk juist voor de weerslag van de verklaring van de bisschoppen op de binnenkerkelijke evolutie; het is zeker het geval voor de sociale mutatie en het politiek evenwicht in het land. Deze mutatie, waarover in de Brusselse pers zoveel te doen is wanneer zij de deproletarisatie en de standsvervloeiing betreft, is blijkbaar ook de bisschoppen ontgaan toen het ging over de diepe veranderingen in het Vlaamse land. Misschien niet aan alle bisschoppen; het verbale machtsvertoon van de tekst kan men verklaren door innerlijke onzekerheid en inwendige verdeeldheid. Het getuigt overigens van weinig politieke zin een beslissing als definitief aan te dienen; beslissingen van grote draagwijdte waarop vele machten inwerken zijn dat nooit. Het is bijna naief tevens mede te delen dat men in de toekomst geen druk meer zal aanvaarden. In de huidige wereld oefenen alle ideële en materiële belangen pressie uit waar ze dat noodzakelijk achten; ook de kerkelijke hiërarchie zelf (zoals ook de andere instellingen, de administratie, de magistratuur, het hof) treden bij gelegenheid als pressiegroep op. Pressiegroepen zijn juist gekenmerkt door het feit dat ze ongevraagd druk uitoefenen; de Nederlandse socioloog Van Doorn last dit zelfs in zijn definitie in: het zijn groepen die ongenodigd de politieke arena betreden. Overigens is de verklaring van het episcopaat niet in de eerste plaats als een tegendruk te zien, gericht tegen de Vlaamse stromingen inzake Leuven, maar meer als een onderdeel van de politiek van de Belgische gevestigde machten, de ‘establishment’ waartoe deze hiërarchie sociologisch behoort, al is men verrast haar in dit geval een ‘position en pointe’, zulk een vooruitgeschoven positie, te zien innemen. De mutatie is nochtans duidelijk: bij de studenten, bij hun ouders, bij de professoren, en in het algemeen.

Vijftig of dertig jaar geleden kwamen de Vlaamse studenten bijna uitsluitend uit de kleine burgerij en de landbouw. De economische afhankelijkheid en de bestaansonzekerheid brachten een mentaliteit van gedweeheid mee waarop dan de ideeën van gehoorzaamheid die het katholicisme toen kenmerkten, werden geënt. De ouders van de huidige studenten zijn meestal meer bemiddeld, en als beoefenaars van vrije beroepen, als ondernemers of kaderleden, en zelfs als middenstanders en landbouwers kennen zij een toenemende welvaart. Deze

[p. 928]

welvaart inspireert zelfvertrouwen en onafhankelijkheidszin, zelfs indien de feitelijke interdependentie nog bestaat of zelfs toeneemt.

De ouders van de huidige studentengeneratie zijn in hun jeugd vaak sterk beinvloed geweest door de Vlaamse beweging. Als collegestudenten hebben velen van hen het Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond gekend, dat het moest afleggen tegen het toenmalige episcopaat. Velen hebben de repressie van dicht of van ver meegemaakt. Meestal waren ze door de omstandigheden gedwongen van iedere politieke activiteit af te zien en zich terug te trekken in de sfeer van het privé leven. De overtuigingen werden echter aan de volgende generatie doorgegeven in het gezin en op de school. Het is niet omdat deze bladzijden uit de jongste geschiedenis nog niet in de geschiedschrijving zijn behandeld (de inhibities op dit stuk in België, in tegenstelling met Nederland, zijn op zichzelf reeds tekenend) dat zij niet bestaan. Het gewicht van de geschiedenis weegt zwaar door en velen hebben lang gewacht op ‘le jour qui paiera tout’.

Aan de sociologische evolutie van de huidige Vlaamse volwassenen hebben ook de hoogleraren deel. Dertig jaar geleden kon men te Leuven de twee of hoogstens drie professoren noemen die het zich konden permitteren openlijk voor hun Vlaams nationale overtuiging uit te komen omdat hun uitzonderlijke professionele bekwaamheid hen onmisbaar maakte. Nu is de Vlaamsgezindheid vanzelfsprekend geworden in een overigens veel talrijker Nederlandstalig professorencorps. De ‘harden’ van nu waren in hun studententijd vaak gematigden of onverschilligen. Het vak op dat de invloed van de katholieke actie onder dit opzicht niet van blijvende aard is geweest. De omstandigheden waren sterker. De Vlaamse professoren behoren tot de nieuwe Vlaamse bovenlaag of elite die zich in een onvermijdelijke rivaliteit bevindt met de Franstalige elite. Onvermijdelijk, omdat zelfs indien zij het zouden wensen, zij zich niet meer kunnen assimileren in de Franstalige groep, vanwege de onvoldoende beheersing van het Frans. Voor assimilatie is niet alleen de kennis van de vaktaal, maar het beheersen van de vlotte omgangstaal, het ‘colloquial’ nodig. Hier ziet men het diep ingrijpend effect van de vernederlandsing van het onderwijs, ongetwijfeld de meest doelmatige taalwet van de jaren dertig.

Zoals iedere machtselite staat de Franstalige elite de commandoposten niet zonder strijd af en dan nog altijd ‘trop peu et trop tard’. Bovendien legt zij een aanmatigend meerderwaardigheidsgevoel aan de dag, dat bijzonder irriterend werkt en overigens de excessen van Vlaamse zijde grotendeels verklaart. Te Leuven, zoals elders, is de kern van de Vlaams-Waalse spanning van sociaal-psychologische aard.

De Vlaamse hoogleraren voelen zich overigens gesteund door de andere groepen uit de Vlaamse bovenlaag, in het economisch leven, de beroepsorganisaties, de administratie en de politiek. Hun gevoel van afhankelijkheid tegenover de academische overheid is aanzienlijk verminderd door het besef dat zij in de huidige wereld sterk gesolliciteerde specialisten zijn die zonder moeite elders hun inkomen als hoogleraar terug kunnen vinden.

Er is tenslotte de evolutie bij de jeugd zelf. Dit is een algemeen verschijnsel,

[p. 929]

en in de huidige baldadigheid van de Vlaamse studenten en collegeleerlingen vindt men iets van het optreden van de provo's in Nederland en van gelijk-soortige groepen in andere landen terug. Wij zullen dit vaak behandelde verschijnsel hier niet ontleden of beoordelen. Het komt ons als een winstpunt voor dat de anarchistische opstandigheid van de jeugd in Vlaanderen tenminste op een concreet en positief object kan gericht worden. Dit maakt haar voor de gevestigde orde misschien gevaarlijker dan elders, maar tevens constructiever voor een nieuwe orde.

In de plaats van de Vlaamse studentenbeweging die dertig of veertig jaar geleden gedragen werd door een minderheid van idealisten, is nu een algemeen verspreide openbare mening gekomen, in een studentengroep die ook veel talrijker is geworden, en die vrijwel zonder organisatie tot agitatie overgaat. Ook deze spontane agitatie is een algemene trend. Reeds enkele jaren geleden wees de Franse politoloog Jean Meynaud erop, dat in de plaats van de sterk georganiseerde en daardoor ook logge belangen- en pressiegroepen thans meer en meer ongeorganiseerde anonieme en spontane ‘movements’ komen, die op snelle en spectaculaire wijze optreden (en dit optreden wordt weerkaatst door de massamedia zoals de TV). Zo ook in Vlaanderen. De Vlaamse beweging is buiten haar traditionele organisatie getreden. Dit is ons voor het eerst duidelijk geworden een vijftal jaren geleden bij de spontane reactie op het optreden (uitgezonden door de TV) van de toenmalige ambassadeur Baron Guillaume. Sedertdien zijn de ‘marsen op Brussel’ er gekomen; dit jaar de stakingen in Limburg en nu in Leuven. Nadat de Vlaamse beweging gedurende vele jaren het werk was van studiegroepen en van ‘état majors’ met weinig troepen, is er thans meer agitatie van de troepen dan stafwerk.

De uitbarstingen zijn veelvuldiger en er zijn herhalingen te verwachten. Iedereen denkt hierbij in de eerste plaats aan Brussel, waar inderdaad een klimaat van burgeroorlog niet denkbeeldig zou zijn indien er dezelfde agitatie als die van mei te Leuven ontstond. In de hoofdstad worden ook de anti-vlaamse krachten, gesteund door een machtige pers, steeds actiever. En wat zou er gebeuren indien de Vlaamse jeugd dezelfde destructieve agressiviteit ontplooide tegenover de symbolen van het Belgisch gezag die zij nu ongestraft aan de dag heeft gelegd tegenover het geestelijk gezag?

De conflictstof hoopt zich op. Enige tijd geleden kon men hopen dat de Vlaams-Waalse spanning althans op economisch gebied over haar hoogtepunt heen was, toen de structurele werkloosheid in Vlaanderen een einde had genomen en een behoorlijk nationaal groeiritme een gelijke stijging van de welvaart over heel het land scheen te verzekeren. Diepingrijpende veranderingen die door de algemene economische evolutie worden medegebracht, kunnen dit precaire evenwicht opnieuw verstoren: de ommekeer in de energiesector, de schaalvergroting in de staalproduktie, de versmelting in tal van andere bedrijfstakken, zoals de textiel. Dit alles kan belangrijke concentraties, en dus geografische verplaatsingen van bedrijven en wijzigingen in de machtsverhoudingen aan de top tot gevolg hebben. De spanningen die hieruit voortkomen, tekenen zich zelfs in homogene en grote landen af.

[p. 930]

Natuurlijk zullen de unitaire instellingen in de breedste betekenis van het woord zich verder inspannen om het federaliseringsproces tegen te gaan. Hun weerstandskracht op dit terrein is echter geringer dan men op het eerste gezicht zou menen. Al deze instellingen, partijen, syndicaten, administraties, grote economische groepen - hebben bij voorrang andere belangen te verdedigen dan die van de unitaire structuur. Hun kracht ligt op hun eigen terrein, en tegenover sterke stromingen van de openbare mening, die zich bovendien agitatorisch doen gelden, komen zij gemakkelijk tot een opportunistische aanpassing. Waar zij zich verzetten, bereiken zij het tegenovergestelde effect. De kortstondige beslissing van de bisschoppen bijvoorbeeld heeft het federaliseringsproces naar de Christelijke Volkspartij overgebracht en heeft het vooral versterkt in de opinie, zowel in 't noorden als in 't zuiden van het land.

Het valt inderdaad niet te ontkennen dat het anti-flamingantisme even grote vorderingen maakt als het flamingantisme. Een minderheid van Franssprekenden, opnieuw onder de indruk van de onstuitbaarheid van de Vlaamse emancipatie, doet grote inspanningen om zich aan te passen. Onlangs was de verandering in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel hiervan een teken. De studie van het Nederlands, zowel bij de jeugd als bij volwassenen, neemt in een aantal Brusselse kringen snel toe. Daartegenover staat het feit dat groepen als het Front Démocratique des Francophones meer vat krijgen op de Brusselse openbare opinie.

Bij de oude stereotypes over Vlaanderen komen er zich thans enkele nieuwe voegen. De associatie Vlaming en arrivist komt meer voor. De Franstalige ziet de Vlamingen in talrijke kringen doordringen en opkomen, snel, onvormelijk en met een grote onderlinge solidariteit. Het stereotype ‘arrivist’, hoewel pejoratief, heeft dus niets verwonderlijks.

De associatie van Vlaanderen met racisme, ‘jus soli’ en ‘nationalisme intégral’ stemt meer tot nadenken. Eerst en vooral omdat zij goed aanslaat bij de buitenlandse openbare mening. Zij dreigt er onder meer de werkelijke draagwijdte van de recente antiklerikale revolte aan het oog te onttrekken; in plaats van als een progressistische emancipatie van de katholieke leek in de lijn van het Concilie, wordt ze voorgesteld als een reactionaire beweging.

Het is daarom nodig terug te keren tot de kern van de zaak. Het taaistatuut van België is op de homogeniteit van twee grote gebieden gebouwd, en dit niet sedert 1963 maar sedert 1932. In het Waalse gebied doen zich geen moeilijkheden bij de toepassingen voor en is de culturele integriteit niet bedreigd. Onze Waalse landgenoten kunnen zich occasioneel zelfs gestes veroorloven in de richting van de tweetaligheid, zoals het gemeentebestuur van Dinant of de pastoor van Florenville, die bereid zijn tot concessies aan de Vlaamse toeristen, welke de Vlamingen en de buitenwereld dan als voorbeelden van verdraagzaamheid worden voorgehouden. Bij het Europees Gerechtshof te Straatsburg komen de klachten van taalminderheden tot nog toe niet van de Vlamingen in Wallonië, maar van de Franstaligen in Vlaanderen.

In Vlaanderen wordt de culturele integriteit nog steeds bedreigd door de bijzondere omstandigheid dat de taaidifferentiatie gedeeltelijk met de sociale

[p. 931]

gelaagdheid samenvalt. Men had de Vlamingen meer zelfvertrouwen in de uiteindelijke afloop en dus ook meer zelfbeheersing kunnen toewensen, maar mocht men dit redelijkerwijze verwachten? Hun zogenaamd ‘nationalisme intégral’ en hun ‘droit du sol’ is niets anders dan de toepassing of de logische consequentie van het huidige taaistatuut in België. Nog steeds zijn de Vlamingen niet meer nationalistisch dan de rest van de wereld, integendeel. Vrijwel overal vindt het nationaal besef zijn garantie in eigen, meestal souvereine en slechts uitzonderlijk federale staatsinstellingen. Dit is de meest bruikbare regeling gebleken voor de mogelijke conflicten tussen volkeren, naties of als men wil socio-culturele grote groepen. Als de woorden nog een zin hebben, kan er van nationalisme pas sprake zijn wanneer dergelijke politieke instellingen reeds bestaan of tot stand worden gebracht. Nog steeds zien, naar het woord van de Franse politoloog George Burdeau, de volken in hun territoriale integriteit het symbool van hun bestaan: ‘La collectivité emprunte à la géographie un symbole de sa volonté d'être’. De nationale instellingen impliceren haar vanzelfsprekend; in nationale staten is er geen herrie over het ‘droit du sol’, omdat ze daar een feit is dat niet eens meer wordt opgemerkt.

De strekking die in de Vlaamse beweging tot nog toe de bovenhand heeft gehad, heeft de integriteit van de Vlaamse cultuur willen bereiken, niet door nationale staatsinstellingen maar door taalwetten. In plaats van te steunen op het gezag, de macht en de invloed die van instellingen uitgaan, werd getracht het taalgebruik onder controle te brengen met specifieke wetten. Nu is enerzijds de taal overal in de menselijke samenleving aanwezig en anderzijds neemt de openbare sector steeds uitbreiding. Bovendien is er de ontoereikende toepassing van de bestaande wetten. Dit brengt mede dat de taalwetgeving voortdurend moet worden aangevuld, uitgebreid, gepreciseerd en gesanctioneerd; dus meer wetten, meer uitvoeringsbesluiten, meer controleorganen, meer doseringen, enz. De taalwetgeving wordt byzantijns, omslachtig en hinderlijk, wat dan weer tegen haar wordt uitgespeeld.

Het is volkomen verkeerd, in het federalisme een extreme vorm van taalwetgeving te zien, zoals nochtans ook vele Vlamingen doen. De taalwetgeving is een ‘kurieren am Symptom’, een poging tot beheersen via de periferie. Eigen staatsinstellingen zijn in feite de meest normale, de meest afdoende, de meest gematigde en de minst dirigistische regeling van een conflict tussen socio-culturele groepen. Zo kan men zich heel goed voorstellen dat indien België sedert tien jaar een federatie was geweest, de culturele integriteit van het Vlaamse land reeds zo goed verzekerd zou zijn, dat het probleem van de overplaatsing van de Franstalige Leuvense universiteit naar Wallonië zich niet eens meer zou hebben gesteld. Het is overigens opvallend dat deze ‘overheveling’ nooit op het programma van de Vlaams-nationalisten tussen de twee wereldoorlogen gestaan heeft; evenmin was dit het geval met een taalwetgeving voor het bedrijfsleven. De Vlaams-nationalisten verwachtten dat behoorlijke politieke instellingen de regeling van deze aangelegenheden vanzelf zouden hebben medegebracht.

Vóór deze politieke instellingen er zijn, is het naief te willen experimenteren met een nieuwsoortige regeling van socio-culturele verhoudingen. Het territori-

[p. 932]

ale principe vervangen door een persoonlijk cultureel statuut van iedere burger is misschien de ideale oplossing, maar zij werd nog nagenoeg nergens toegepast. Gastvrijheid is een schone deugd, maar haar beoefening vergt de beschikking over een behoorlijke woning.

De stelling dat het Vlaams-Waalse probleem een ‘faux probleme’ is, verliest bij de Franstaligen snel veld, maar de opvatting blijft bestaan dat het een uiterst beperkt probleem is, dat in het niet zou moeten verzinken tegenover de belangrijke aangelegenheden. Men vraagt zich af, welke. Bijna alle actuele kwesties die zich op dit ogenblik in het land stellen, hebben rechtstreeks of onrechtstreeks met de Vlaams-Waalse verhoudingen te maken. Zelfs de ongunstige toestand van de openbare financiën: onder meer aan openbare werken worden de uitgaven opgedreven omdat men de Vlaams-Waalse spanning tracht te ontgaan door een gelijktijdig inwilligen van de eisen van alle pressiegroepen, zowel voor nuttige als voor nutteloze werken. Het ontwrichtend effect van de pressiegroepen is in België echter slechts groter dan elders omdat hier het tegengewicht van een ‘civic spirit’ ontbreekt. En deze ontbreekt omdat er geen natie is.

Afgezien van deze implicaties is de Vlaamse beweging overigens opnieuw een veel bredere emancipatiebeweging gebleken dan meestal wordt aangenomen. Nu de andere factoren van klasse-aard zijn afgestompt, is zij de sterkste factor van democratisering en van sociale emancipatie die thans in het land aan het werk is. De gebeurtenissen van mei hebben haar incidentie op de emancipatie van de katholieke leek in het licht gesteld. In enkele dagen tijd heeft de Vlaamse beweging de termen zelf veranderd waarin het traditionele probleem van het wereldbeschouwelijk evenwicht tussen christelijken en vrijzinnigen zich stelde, het evenwicht waarvan het behoud zo dikwijls zelfs tegen de culturele autonomie werd gesteld. Indien er sprake kan zijn van een mutatie: dit is er een.