Streven. Jaargang 19

[p. 719]

Filosofie van het moderne grootbedrijf
P. Th. Smit

De titel waaronder dit artikel geschreven wordt klinkt zwaarwichtig. Als echter de vraag van waartoe en waarom voor de verschillende levensgebieden zin heeft, dan heeft die toch ook zin voor het moderne grootbedrijf, dat op het ogenblik een ontwikkeling doormaakt die leidt en leiden moet tot ingrijpende veranderingen zowel in haar eigen beleid als in het economische leven waarin het zo'n grote rol speelt.

Een modern grootbedrijf is een onderneming die zowel commercieel, technisch als fabricatorisch werkzaam is en voor haar activiteit beschikt over een volledig ontwikkelde organisatie zowel voor haar wetenschappelijk onderzoek, haar produktie-ontwikkeling, de produktie zelf als voor de daarbij behorende commerciële werkzaamheden. Een dergelijk grootbedrijf beschouwt in het algemeen de wereld, in ieder geval grote delen ervan, als haar markt en werkterrein. De ontwikkeling van dergelijke grootbedrijven is een betrekkelijk recent verschijnsel en wij mogen in het algemeen de eerste ontwikkeling wel plaatsen omtrent het begin van deze eeuw, een ontwikkeling die sindsdien sneller en sneller is gegaan en in en na de jaren 1940-1945 als het ware in een stroomversnelling is gekomen.

Teneinde het belang van deze ontwikkeling te peilen voor de vraag die wij hier stellen, is het goed even een stap terug te gaan en te kijken naar de ‘gewone’ onderneming. Deze is in principe het bezit van enkelen. Zij maakt gebruik van algemeen bekende technieken. Eigen onderzoek wordt niet of in zeer geringe mate verricht. Produktieontwikkeling geschiedt in eigen bedrijf met gebruikmaking van het normale produktieapparaat. De commerciële activiteit richt zich in eerste instantie op de directe omgeving (streek of land). Het waartoe en waarom van deze ‘klassieke onderneming’ is een duidelijk gegeven. Zij dient er toe de eigenaars van een behoorlijk inkomen te voorzien, kapitaal voor de eigenaars te vormen e.d., kortom, de materiële welvaart van de eigenaars te verzorgen en te vergroten. Of de onderneming al dan niet in de vorm van een N.V. is gegoten doet er eigenlijk weinig toe.

Kijken wij nu van hieruit naar moderne grootbedrijven, dan zien wij allereerst

[p. 720]

dat het moderne grootbedrijf eigenlijk van niemand is. Puur formeel beschouwd is het grootbedrijf van de aandeelhouders, doch het kapitaal is dermate groot en dusdanig versnipperd over vele duizenden aandeelhouders, dat men onmogelijk kan beweren, dat de bezitter van enkele aandelen in feite iets met deze onderneming als eigenaar te maken heeft. Een duidelijk symptoom van dit in ieder geval niet van de aandeelhouders zijn, biedt de jaarvergadering van elk grootbedrijf waar inderdaad de aandeelhouders vrijwel geen mogelijkheden blijken te hebben het directiebeleid te beïnvloeden.

Een tweede groot verschil bestaat hierin dat het grootbedrijf zelf wetenschappelijke onderzoekingen verricht en technieken ontwikkelt. Het klassieke bedrijf maakte ongetwijfeld gebruik van de gegevens die het wetenschappelijk onderzoek ter beschikking stelt, doch verzamelt deze gegevens niet zelf. Dit gebeurde aan universiteiten of andere instellingen van wetenschappelijk onderzoek.

Het gevolg van dit eigen onderzoek is, dat het grootbedrijf geleidelijk aan begint te beschikken over een groot wetenschappelijk en technisch reservoir, waarmede op vele plaatsen druk uitgeoefend kan worden. Wij kunnen gerust zeggen, dat het moderne grootbedrijf wetenschappelijk en technisch machtig is. Bovendien als gevolg hiervan en als gevolg van zijn grote omvang betekent het zeker in de landen van zijn hoofdvestigingen een grote economische macht.

Bezien wij dit geheel van een dergelijk modern grootbedrijf, dan dringt zich toch werkelijk de vraag aan ons op waartoe en waarom deze macht gebruikt zal worden.

Wij moeten het belang van deze vraag, meen ik, niet onderschatten want wij moeten ons realiseren, dat de ontwikkeling van het moderne grootbedrijf eigenlijk pas begonnen is en nog lang niet is afgesloten.

De ontwikkeling van grote economische eenheden, zoals de Euromarkt, de LAFTA e.d. dringen de bedrijven steeds meer op elkaar en niemand staat er dan ook verbaasd over wanneer de economische berichten van kranten en tijdschriften voortdurend rapporteren over wederom nieuwe mergers, fusies of het opnemen van kleinere bedrijven in grotere.

Wij kunnen dus gerust constateren, dat het grootbedrijf bij de behoeftebevrediging een nog steeds grotere rol zal gaan spelen en men zou zelfs kunnen verwachten, dat er per branche slechts enkele grote in de wereld zullen overblijven. (Dit impliceert niet, dat het kleine bedrijf geheel gedoemd is te verdwijnen. Ook in de industriële sfeer zal er voor het kleine bedrijf, vooral wanneer het sterk gespecialiseerd is in moeilijke technieken, steeds een bepaalde rol overblijven).

Uiteraard brengt deze ontwikkeling die vooruit te voorzien valt, duidelijk economische gevaren met zich mede, die men tracht op te vangen door antikartel- en antitrust-bepalingen waarvan het in de Verenigde Staten reeds wemelt en waarmede men in de Euromarkt thans ook een begin heeft gemaakt.

Dit zijn echter niet de aspecten waar wij het hier over willen hebben, hoewel het uiteraard een aspect is dat, zij het zijdelings, een rol bij onze overpeinzingen

[p. 721]

speelt. (Bedoeld zijn gevaren van prijsstelling, marktverdeling, overdreven beperkingen van het assortiment, kortom al dit soort commerciële en fabricatorische maatregelen, die mogelijk worden wanneer grootbedrijven in een zekere onderhandelingspositie gebruik maken van hun macht en dit kunnen doen omdat, door hun macht, hun positie quasi-monopolistisch is geworden).

Het grote vraagstuk echter is meen ik ‘Wat doet dit bedrijf met zijn grote arsenaal van kennis op wetenschappelijk gebied?’ Zoals eerder opgemerkt, was de kennis vroeger geconcentreerd bij universiteiten en instituten en daardoor min of meer eigendom van de gemeenschap en ieder lid van de gemeenschap kon zich, althans in principe, tot dit bezit toegang verschaffen. De kennis en wetenschap waar wij het nu over hebben, is duidelijk het eigendom van de onderneming en de onderneming is in de zin zoals hierboven gesteld van niemand.

Men zou deze redenering ad absurdum door kunnen zetten door te stellen: ‘Als het van niemand is, is het van iedereen, dus van de gemeenschap. Wij hebben dus in feite hetzelfde beeld als vroeger’.

Het is duidelijk, dat het niet zo is. Een willekeurig lid van de gemeenschap kan zich ongetwijfeld tot deze kennis en wetenschap geen toegang verschaffen. M.a.w. er is in onze moderne industrie-gemeenschap een grote macht aan wetenschappelijke kennis en de fabricatorische toepassing daarvan aanwezig, die niet door dezelfde gemeenschap beheerd wordt en waarvan slechts gebruik gemaakt wordt door bepaalde ondernemingen die hier het beschikkingsrecht over hebben en die dit uitoefenen met het doel een zo groot mogelijke winst te bereiken.

Ter voorkoming van elk misverstand: er wordt hier geen enkel, ook niet verborgen, oordeel uitgesproken over het winststreven van een onderneming hetzij klein of groot. Het winststreven kunnen wij toch zondermeer als volkomen oirbaar beschouwen en in feite is het de motor die het economische leven op gang houdt. Maar wel kunnen wij stellen, dat het winststreven zeker niet de maatstaf kan zijn voor alle menselijk handelen en voor menselijk samenleven. Ik ben van mening, dat een van de kernvragen van onze samenleving zowel als die van de eerstkomende generaties gelegen is in de vraag hoe wij deze schatkamer van kennen en kunnen zullen weten te beheren, waarbij wij ons tevens moeten realiseren dat deze berg van wetenschappelijk technische kennis dagelijks groeit, en zelfs in een verbijsterend tempo.

Nu wij op deze wijze het vraagstuk bekeken en geformuleerd hebben, zijn wij toch eigenlijk ook wel verplicht naar een oplossing te zoeken. Het behoeft dunkt mij voor niemand meer betoog, dat het fameuze standpunt dat in het economisch leven de zaken vanzelf door natuurlijke krachten weer in evenwicht komen, onjuist is en geheel onbruikbaar voor onze hedendaagse vraagstukken en wensen.

Bovendien is dunkt mij het vraagstuk waar wij het nu over hebben een vraagstuk dat ver buiten de zuivere economie gelegen is.

Laten wij ons allereerst realiseren, dat een oplossing voor deze vraagstukken

[p. 722]

allerminst eenvoudig is en zeker niet gevonden kan worden in algemeenheden als ‘dan maar nationaliseren’ e.d..

Een aanloop naar de oplossing is wellicht te vinden in een poging tot analyseren van de taak en de werkzaamheden van de moderne industrie om daardoor mogelijke aanknopingspunten te vinden.

De moderne industrie is in zijn huidige vorm vrijwel altijd georganiseerd in de vorm van een N.V. die tot doel heeft winst te maken. Zij doet dit door in de gebieden van haar activiteit produkten en diensten aan te bieden aan haar afnemers/consumenten.

Zolang de concurrentiefactor daarbij een redelijke rol blijft spelen, kan de consument verzekerd zijn van een behoorlijk produkt tegen een redelijke prijs. Zolang dit zo is wordt de kennis van de industrie althans tot op zekere hoogte gebruikt ten bate van de gemeenschap.

Zoals boven gesteld dreigt er steeds het gevaar, dat de concurrentiefactor juist door de macht van de grootindustrie en haar concentratie tot op grote hoogte wordt uitgeschakeld, waarbij dan het grote gevaar bestaat dat de consument geen waar voor zijn geld krijgt en gedwongen is daarmede genoegen te nemen.

Verder treedt de grootindustrie op als grote werkgever en vervult als zodanig een belangrijke taak in de welvaart van vele gezinnen.

Over het algemeen vervult zij deze taak, althans op het ogenblik, (mede gedwongen door de krapte op de arbeidsmarkt?) op een redelijke manier.

Er bestaat van de kant van de grootindustrie ook geen uitgesproken verzet tegen de verbetering van de economisch-sociale omstandigheden van de werknemers. Dit neemt anderzijds niet weg, dat wederom als gevolg van de macht van de onderneming de werknemer zeer onvrij ten aanzien van de grootindustrie komt te staan, en dit eigenlijk in grotere mate, naar gelang de werknemer meer gekwalificeerd en gespecialiseerd is en daardoor voor zijn onderneming van relatief groter belang is en elders dikwijls moeilijk dezelfde waardering voor zijn kwaliteiten zal kunnen vinden.

Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de gemeenschappen waar de industrie gevestigd is. Toch kunnen wij op zich stellen dat de grootindustrie een taak vervult, specifiek als werkgever en als belangrijk onderdeel van de economie, die van groot belang is, waarbij het irrelevant is of een dergelijke taak niet op dezelfde wijze of beter door een verzameling kleinere bedrijven verricht zou kunnen worden.

Hoe dan ook, de grootindustrie zal in staat moeten blijven om haar taak als grote werkgever te vervullen en wel op een dusdanige manier, dat de werknemer niet alleen als economisch persoon maar ook als mens aan zijn trekken komt. Hieruit kan men eigenlijk zonder meer besluiten, dat de werknemer ongetwijfeld een belangrijke rol dient te spelen bij het beheer en de toepassing van het wetenschappelijk technisch bezit van de onderneming, in de zin en de wijze zoals hierboven bedoeld.

Men kan natuurlijk stellen, dat de werknemer dat ook nu doet maar als dat zo is dan is dat toch wel op een geheel andere manier dan hier bedoeld.

[p. 723]

De tweede taak die de onderneming verrichten moet en moet blijven verrichten, die van de behoeftebevrediging, is tevens ongetwijfeld richtinggevend voor het beheer van de technisch wetenschappelijke kennis.

Ook hier kunnen wij stellen, dat het ook nu wel zo is, doch zoals het nu is wordt de behoeftebevrediging en zelfs de behoefteschepping geleid door overwegingen van winstbejag, terwijl wij ons toch duidelijk kunnen voorstellen, dat bij de oplossing van het vraagstuk, zoals wij het hier hebben gesteld, het belang van de consument op een andere wijze benaderd zou dienen te worden. Men zou dus zonder meer moeten concluderen, dat voor het juiste beheer van het in de moderne onderneming aanwezige bezit aan technisch-wetenschappelijke kennis, mogelijkheden dienen te bestaan om van buiten de onderneming, naast de bestaande economische prikkels, mede te werken om de oplossing te vinden voor de vraagstukken, zoals die hier gesteld zijn. Dit is aanzienlijk minder revolutionair dan het lijkt. Immers er wordt reeds op vele manieren in algemene zin ingegrepen in het beleid van de onderneming, met het oogmerk om het algemeen welzijn en de consument zo goed mogelijk te beschermen. Het is vele fabrikanten ook niet mogelijk om alleen te beslissen over de kwaliteiten; de prijsopbouw van vele artikelengroepen wordt door externe factoren bepaald. Vele invloeden van officiële en semi-officiële organisaties oefenen sterke druk uit in de financiële sfeer enz. Wanneer wij dus nu stellen, dat er tevens invloeden van buiten ‘geconstrueerd’ moeten worden om tot een beheers-oplossing te komen voor het technisch wetenschappelijk potentieel van de onderneming, dan voegen wij eigenlijk aan het gehele patroon van invloeden slechts een nieuwe factor toe ter oplossing van een vraag die wellicht thans officieel nog niet erkend is. Ik zou zelfs over willen gaan om te stellen, dat wanneer de vraag door de gemeenschap begrepen wordt, met enig zoeken, rukken en trekken ook wel redelijke mogelijkheden gevonden zullen worden om een antwoord op de vragen te geven, zo goed als dat met kwaliteit, prijsvorming, financiële aangelegenheden e.d. ook het geval is.

Ongetwijfeld zullen ook deze oplossingen niet ideaal zijn, maar er zou toch behoorlijk mee te leven kunnen zijn. Wij zouden irreëel zijn, indien wij menen, dat voor deze vraagstukken ideale oplossingen gevonden kunnen worden. Wij zullen echter waar wij kunnen redelijke praktische oplossingen moeten ontwikkelen. Dit laatste kunnen wij eerst doen wanneer ‘men’ inderdaad het belang en de omvang van de vragen erkent.