Streven. Jaargang 19

[p. 148]

Bouwen in hout
Moderne ontwikkeling van de bouwmethodes
A. van Haaren, architect B.N.A.

De primaire taak van de architect is het scheppen van ruimten ten behoeve van de menselijke activiteiten, zoals wonen, werken, ontspannen, e.d. Om deze ruimten te begrenzen en te beschutten tegen invloeden van buitenaf, gebruikt hij de materie, die in de vorm van bouwmaterialen wordt verwerkt. Deze bouwstoffen hebben ieder hun karakteristieke eigenschappen met betrekking tot hun gedragingen, sterkte, isolatievermogen, levensduur en weerstand tegen invloeden van allerlei aard. Daarnaast kunnen gelijksoortige of ongelijksoortige materialen niet op willekeurige wijze worden samengevoegd. Deze samenvoeging, die we constructie noemen, moet aan vele regels voldoen wil daaruit een bouwwerk ontstaan dat, naar gelang van zijn bestemming, van voldoende soliditeit zal zijn. Hieruit volgt dat de architect niet alleen een ruimtekunstenaar moet zijn, maar tevens een technisch vakman die de eigenschappen van de bouwmaterialen en de constructieregels terdege moet kennen.

Het zal duidelijk zijn dat in een tijd van technische ontwikkeling, gestoeld op wetenschappelijke vooruitgang, de techniek van het bouwen moeilijker en veeleisender is geworden. Bouwde men vroeger vooral uit wat genoemd kan worden de ervaringswetenschap, thans is het bouwen meer gericht op de uitkomsten van de theoretisch-wetenschappelijke onderzoekingen. Dit vereist van de architect een grotere technische kennis op een hoger wetenschappelijk niveau dan vroeger het geval was. Wil hij zijn taak tenvolle kunnen vervullen dan zal hij, naast de eerdergenoemde ervaringskennis, ook inzicht moeten hebben in de resultaten van research, laboratoriumbeproevingen en in de methodes waarop constructies worden berekend naar hun sterkte en stabiliteit. Dit klemt te meer omdat door de gewijzigde maatschappelijke verhoudingen het gebruik van bouwmaterialen moet worden beperkt. De prijzen daarvan zijn zo hoog, de bewerking en verwerking zo kostbaar, dat het niet meer past in de huidige economie daar roekeloos mee om te springen. Deze beperking nu is alleen mogelijk wanneer men de eigenschappen van de bouwstoffen en de mogelijkheden van de constructie ten volle weet te benutten.

Daarnaast is er een nieuw gebied waarvan de architect moet kennis nemen, n.l. de industriële vervaardiging van allerlei zaken die tot voor kort vrijwel uitsluitend door middel van het handwerk tot stand kwamen.

[p. 149]

Industrieel bouwen een noodzaak

Van oudsher is het bouwen een ambachtelijke bezigheid geweest. De tradities, die daaruit groeiden, waren zo sterk en zo onuitroeibaar dat in de achter ons liggende jaren, waarin de industrialisatie op allerlei gebied tot grote ontwikkeling kwam, de bouwmethodes nauwelijks wijziging ondergingen.

Het verwijt wordt dan ook wel gehoord, en niet geheel ten onrechte, dat de bouwnijverheid een achtergebleven gebied is.

Ondanks onze technische vooruitgang, die het mogelijk maakt elk produkt á la minute te leveren, bijkans in elke gewenste hoeveelheid, blijft het met onze woningproduktie een trieste zaak. Het staat nu wel vast dat de rationalisatie in de traditionele woningbouw door vele aannemingsbedrijven zover is ontwikkeld en doorgevoerd, dat langs deze weg met het beschikbare arbeidspotentieel geen noemenswaardige vergroting van de woningproduktie kan worden verwacht, tenzij men nog verder zou gaan met de beperkingen ten aanzien van andere bouwwerken. Dit laatste is echter vrijwel onmogelijk; een gemeenschap met een groot tekort aan bedrijfsgebouwen, scholen, kerken, sportaccomodatie, e.d., zou een verminkte gemeenschap zijn, die nooit tot volle ontplooiing kan komen.

Het wonderlijke is dat iedere deskundige de oplossing van het woningprobleem kent, n.l. industrialisatie.

Een kenmerk van de industrie is immers dat deze eerder neiging vertoont tot overproduktie dan tot onderproduktie. Deze neiging geldt echter sterker naarmate het produkt dichter bij zijn eindvorm is wanneer het de fabriek verlaat. Hier nu ligt het eerste probleem bij de fabriekmatige woningbouw. Noch door zijn aard (de plaatsgebondenheid) noch door zijn afmetingen kan de woning als eindprodukt de fabriek verlaten, zeker niet wanneer we meerdere woningen tot één bouwwerk samenvoegen. Een ander probleem is dat een dergelijke grote omzwaai onmogelijk door de enkeling in al zijn consequenties kan worden overzien en nog minder kan worden gerealiseerd. Hier is teamwork van de industrie, de bouwnijverheid en de architecten een eerste vereiste. Deze samenwerking wordt nog slechts sporadisch gevonden. Waarom? Misschien omdat de industrie als een nieuwe en daarom vreemde partner in de nogal gesloten bouwgemeenschap wordt ervaren? Misschien ook omdat de participanten in de bouwwereld, ieder voor zich vrezen iets van eigen arbeidsterrein te moeten prijsgeven.

Welke fabricagevorm?

Tussen het volledig industrieel en het ambachtelijk bouwen bestaan nog vele tussenvormen, die er alle op gericht zijn het aantal werkuren op de bouwplaats te beperken. Een vorm van de verst doorgevoerde industrialisatie vindt men in Canada, waar 2 woninghelften geheel compleet met vloerbedekking, lichtarmaturen, keuken- en verwarmingsinstallaties, in de fabriek worden gebouwd, op een trailer naar de bouwplaats worden gevoerd, daar op een vooraf gemaakte

[p. 150]

fundering worden geplaatst en in enkele uren voor bewoning worden opgeleverd. Deze methode wordt hoofdzakelijk gevolgd voor de kleine nederzettingen in de ‘territories’, de noordelijk gelegen, bijna onbewoonde gebieden van het land, waar geen of nagenoeg geen bouwvakarbeiders zijn. De woningen zijn bestemd voor hen die onderwijs geven aan de eskimo's, voor de geologen en voor degenen die ter plaatse nieuwe mijnontginningen voorbereiden. Om een dergelijke bouwwijze mogelijk te maken, moet het totale bouwsel zo licht mogelijk zijn in verband met het transport en het stellen ter plaatse. Voor Canada biedt dit geen enkel probleem, men gebruikt hoofdzakelijk het produkt waaraan het land zo rijk is, n.l. hout. Door de gunstige thermische eigenschappen van hout en door het aanbrengen van warmteisolerende materialen in de buitenwanden, bieden deze woningen ruim voldoende weerstand tegen de polaire koude.

Een dergelijke bouwmethode is ongeschikt voor Nederland omdat de afmetingen van elke woninghelft, die in Canada 3,5 × 14 m bedragen, te groot zijn voor transport over onze wegen en omdat het woningtype, n.l. een vrijstaande bungalow, te weinig kans maakt in ons dichtbebouwde land.

De meest gangbare produktiewijze is die, waarbij men op de bouwplaats geprefabriceerde elementen samenvoegt. Wanneer de fundering is gemaakt kan in twee montagedagen de opbouw waterdicht zijn. Alle arbeid die daarna verricht moet worden om de woning af te werken, is dus onafhankelijk van de klimatologische omstandigheden.

Al naar gelang de hoofdconstructie kent men voor de houtbouw in Canada 4 bouwmethodes, waarvan de z.g. ‘platformframe-construction’ voor ons land het meest in aanmerking komt. In dit systeem worden ‘panels’ ter hoogte van de kamers fabriekmatig gemaakt. Ter voorkoming van beschadiging van de afwerklagen worden deze pas na de montage aangebracht.

Van welke betekenis een dergelijke werkwijze is, blijkt uit het feit dat ons land, alleen door vorst- en regenverlet, per jaar een produktieverlies heeft van rond 32.000 woningen. Telt men hierbij de overige belemmeringen, zoals lichtverlet, ziekte, e.d., dan blijkt slechts 53% van de beschikbare manuren effectief. Hierdoor moeten voor elke woning die in ons land in 900 tot 1200 manuren tot stand komt, in feite rond 2000 manuren beschikbaar zijn, hetgeen betekent dat elke bouwvakarbeider per jaar 1 woning maakt.

In Engeland worden thans in de bovengenoemde bouwmethode door iedere arbeider op de bouwplaats 2,5 woningen per jaar gemaakt terwijl dit, blijkens mededelingen, in de toekomst zal kunnen worden opgevoerd tot 3,5 à 4 woningen per jaar.

Wanneer we in de toekomst zien, mogen we aannemen dat de mechanisch gemaakte woning van licht bouwmateriaal (hout, plastic, e.d.) uiteindelijk een betere kans zal maken dan de geprefabriceerde woning van zware bouwstoffen (beton, mechanisch metselwerk, e.d.) omdat zowel de fabricage als de montage van zware elementen kostbaarder outillage vragen en het transport beduidend duurder is. Daar komt nog bij dat de lichte materialen zich in het algemeen beter lenen voor verschillende functies; deuren en kasten van beton zullen wel

[p. 151]

ongebruikelijk blijven, in hout of kunststoffen zijn ze zeer wel uit te voeren. Dit betekent dat de woningindustrie minder ongelijksoortige materialen behoeft te verwerken, en dientengevolge eenvoudiger van opzet zal zijn.

Kwaliteit van de houten woning

De fabriekmatig vervaardigde houten woning zal slechts dan een bijdrage kunnen leveren in de oplossing van de woningnood wanneer hij voldoet aan de in ons land gangbare normen, zowel wat betreft de woongebruiken als de technische kwaliteit en het prijsniveau.

Het zou te ver voeren al deze facetten uitvoerig te behandelen. Volstaan wordt met enige kanttekeningen. In Canada zowel als in Amerika wordt het grootste gedeelte (ca 70%) van de houten woningbouw uitgevoerd in het bungalowtype. Deze woningsoort is in ons land weinig gangbaar, zoals reeds werd opgemerkt. De houtbouw leent zich echter zeer wel voor het eensgezins rijenhuis met een bouwhoogte van 2 tot 3 lagen. Aangezien in ons land rond 50% van alle nieuwbouwwoningen van dit type zijn, ligt hier een ruim ontginningsgebied. De woningplattegronden leveren geen enkel probleem, deze kunnen in overeenstemming met de Nederlandse wooncultuur worden ontworpen.

Hoewel de houten woning van prima kwaliteit kan zijn, voldoet hij in enige opzichten niet aan de in ons land vigerende bepalingen. Uitgebreide proeven hebben echter aangetoond dat de houten woning, onder bepaalde voorwaarden, niet onder hoeft te doen voor de woning van steenachtig materiaal, ook niet ten aanzien van de levensduur. Tevens is gebleken dat een toereikende brandveiligheid kan worden bereikt. Er zijn dus zeker termen aanwezig de bestaande bepalingen zodanig te herzien dat de houten woning daarin zal passen. Een prijsvergelijking met de traditionele woningbouw is moeilijk. Uitgaande van de beschikbare gegevens mag worden aangenomen dat bij vergelijkbare woningen de prijs in hout ca. 10 tot 15% hoger zal liggen dan in steen. Dit prijsverschil zegt echter weinig. Wanneer de industriële houten woningbouw in ons land tot ontwikkeling zou komen, is het zeer wel mogelijk, nadat de aanloopmoeilijkheden zijn overwonnen en de produktie tot een redelijk peil is opgevoerd, dat de prijs tot het niveau van de traditionele woning kan dalen, wellicht zelfs daaronder kan komen. Deze zaken zijn echter sterk afhankelijk van het goedkeuringsbeleid door de overheid. Zonder een vaststaande continuïteit zal immers een dergelijk bedrijf onbestaanbaar zijn.

Verschillen met de traditioneel gebouwde woning

Zo goed als er wezenlijke verschillen bestaan tussen het ambachtelijk vervaardigde trouwkoetsje en de geïndustraliseerde auto, zullen er ook kenmerkende verschillen zijn tussen de traditioneel gebouwde woning en het industriehuis. Op de eerste plaats zal de constructie (de samenvoeging van de onderdelen) anders zijn omdat de elementen van grotere afmetingen zijn, hetgeen speciale problemen oproept. Vervolgens zal de samenstelling van de elementen (de

[p. 152]

detaillering) veelal anders zijn omdat de machine andere mogelijkheden biedt dan het ambacht. Deze verschillen zullen in het algemeen echter de toekomstige bewoner onberoerd laten, ze dienen te worden achterhaald en opgelost door de vakman.

Daarnaast zijn er echter andere zaken die wel van belang zijn voor de afnemer van het produkt.

Industriële bouw met behulp van lichte bouwstoffen zoals hout is een z.g. droge bouw, d.w.z. er wordt weinig water gebruikt omdat noch metselspecie, noch stucspecie nodig zijn. Het gevolg hiervan is dat de woning direct na voltooiing droog kan worden opgeleverd. Hierdoor is niet alleen het woongenot van de aanvang af volledig aanwezig maar worden ook andere ongemakken voorkomen, zoals het ontstaan van krimpscheuren tengevolge van vochtonttrekking. Een ander voordeel is dat bij industriële produktie de maatvastheid in het algemeen beter zal zijn dan bij ambachtelijke arbeid. Hieruit kan de mogelijkheid van aselecte montage groeien, hetgeen inhoudt dat elk onderdeel vervangbaar is door een ander van gelijke nominale hoofdmaten zonder dat dit door een vakman behoeft te worden pasgemaakt. Weliswaar doet zich hierbij een bijzonder en ogenschijnlijk ongerijmd probleem voor. Het blijkt namelijk, tegen alle regels van de rekenkunde in, dat de totaalmaat van een reeks elementen altijd groter is dan de som van de delen. Om deze klip te omzeilen zullen de elementen dus kleiner moeten zijn dan de theoretisch vastgestelde maat, ook al omdat bij iedere wijze van vervaardiging kleine maatafwijkingen onvermijdelijk zijn. Ook dit is echter weer een technische kwestie die door de deskundigen kan worden opgelost wanneer zij bereid zijn in de leer te gaan bij de werktuigkundigen die met het probleem van maattoleranties en passingen vertrouwd zijn.

De voordelen van de aselecte montage komen voor de bewoner nog meer tot hun recht wanneer de maatvoering van het geheel en van de onderdelen berust op maatstandaardisatie, het z.g. modulaire maatsysteem. Hieraan wordt voldaan wanneer alle afmetingen, met inachtneming van de eerder genoemde toleranties en passingen, veelvouden zijn van een vooraf vastgestelde maateenheid, bijvoorbeeld 10 cm, genaamd M. In de praktijk wordt deze basismoduul veelal vergroot tot een werkmoduul van 3 M, 5 M, enz. Wanneer alle fabrikanten zich hieraan houden, kan niet alleen het aantal varianten van een bepaald element beperkt blijven maar bestaat voor de bewoner tevens de mogelijkheid een willekeurig onderdeel te vervangen door een element met geheel andere functie (bijv. een kamerdeur door een kast), zonder gebonden te zijn aan een bepaalde fabrikant.

De constructie in lichte materialen laat meestentijds op weinig kostbare wijze vergroting van overspanning toe. Hierdoor behoeven minder tussenwanden dan gebruikelijk is in de traditionele bouw, een dragende functie te vervullen. Het wegvallen van deze functie voor de binnenwanden betekent het ontstaan van een grote flexibiliteit in de woningplattegronden.

Reeds tijdens de bouw zijn wijzigingen op eenvoudige wijze te verwezenlijken, maar wat belangrijker is, men kan later de plattegrond op goedkope wijze

[p. 153]

aanpassen aan een veranderde wooncultuur of aan een gewijzigde gezinssamenstelling. Dit nu is wel één van de aantrekkelijkste eigenschappen van de lichtgewicht woning, te meer omdat hierdoor de toekomstwaarde van het object gunstig wordt beïnvloed.

Er bestaat in Nederland nog veel misverstand over de houten woning, misschien wel omdat er kort na de tweede wereldoorlog, houten huizen zijn gebouwd die, althans voor een deel, niet meer waren dan noodwoningen. Ook ten aanzien van de verschijningsvorm bestaan er misverstanden. Het is beslist niet zo dat de houten woning zich onvermijdelijk naar buiten moet manifesteren als een uitsluitend houten bouwsel. De woning kan aan de buitenzijde met alle daartoe geëigende materialen worden bekleed. Op de eerste plaats natuurlijk met hout, maar daarnaast ook met metselwerk, tegels, leien, pleisterwerk en zelfs aluminium of met combinaties van deze stoffen. Al deze materialen hebben echter geen constructieve functie, die blijft voorbehouden aan het hout.

Ook kan men naar verkiezing in de gevels houten dan wel aluminium of desnoods stalen ramen en kozijnen laten aanbrengen.

Conclusie

Industrieel bouwen zal in de toekomst een grotere rol moeten gaan spelen dan thans het geval is.

Deze bouwwijze is niet alleen een middel om met minder bouwvakarbeiders meer bouwwerken tot stand te brengen maar vloeit ook logischerwijze voort uit de technische ontwikkeling in onze samenleving, die tot gevolg heeft dat het ambacht een steeds kleinere en ondergeschiktere rol gaat spelen. Men kan dit betreuren, het ambachtelijk produkt geeft immers vaak zowel aan de maker als aan de eigenaar een voldoening die tot een levensverrijking kan uitgroeien. De vloedgolf van de voortrollende industrialisatie is echter zo sterk dat het onmogelijk is daar tegenin te zwemmen.

Daar komt nog bij dat ons groeiend gebouwenbestand een steeds groter aantal vaklieden voor onderhoudswerk vraagt, dat noodgedwongen aan de nieuwbouw moet worden onttrokken.