Streven. Jaargang 18

[p. 1099]

Literaire kroniek
Nederlandse poëzie
Drie verzen van Vroman
Th. Govaart

DE zojuist met de P.C. Hooft-prijs onderscheiden dichter en prozaschrijver Leo Vroman is in 1915 in Gouda geboren. Tijdens zijn biologiestudie in Utrecht brak de tweede wereldoorlog uit; hij week uit naar Engeland en ging vandaar naar Java, waar hij in Batavia zijn doctoraal deed en assistent was aan de Geneeskundige Hogeschool. Via een krijgsgevangenschap op Java en in Japan belandde hij na de oorlog in New York waar hij tot op heden leeft en werkt.

Hij publiceerde (alles bij Querido-Amsterdam):

De dichtbundels

Gedichten (1946)

Gedichten, vroegere en latere (1949)

Poems in English (1953)

Inleiding tot een leegte (1955)

Uit slaapwandelen (1957)

De ontvachting (1960)

Twee gedichten (1961)

Fabels (1962)

Manke vliegen (1963)

126 gedichten (1964) - (bevat alle bundels behalve Poems in English en Manke vliegen).

De prozaboeken:

Tineke (1948)

De adem van Mars (1956)

Snippers (1958)

Verzameld proza-werk (1960) - (bevat alle drie de bovenstaande titels).

Uit het vele dat her en der al over Vroman geschreven is noem ik:

Th. Govaart in De Gids jan. 1957

S. Vestdijk in De Gids febr. 1958

P. Rodenko in De sprong van Münchhausen, Den Haag, 1959

P. Calis in De Gids aug. 1960.

In de reeks Stemmen van Schrijvers zegt Vroman zelf een drietal verzen (SVS 6008 - 45; uitg. Ned. Lett. Mus. - Querido; opname 1960) op zeer farppante wijze.

Uit de tweede bundel van Leo Vroman, uit de ‘vroegere’ gedichten (dit is van 1940 of 1941) kies ik: De rechterhand.

[p. 1100]

 

Op deze tafel - dit leeg strand -

 

spoelde de eb van het gebaar

 

dat haar tot wrak heeft aangerand

 

 

 

Vermoeid, vergeten, doch altoos

 

nog levend, mijn bedwelmde hand

 

armloos en ikheidsloos.

 

 

 

Was zij een maanvis die de stroom

 

dood nadreef of die dit verkoos?

 

Zij spelt een antwoord in haar droom:

 

 

 

‘Ik heb mijn eigen ziel ontkend

 

sinds gij mij driftig van de zoom

 

van zelfbewustzijn afgewend,

 

 

 

sinds gij geleerd hebt om als kind

 

te mennen en mij hebt gemend

 

en zinneloos ontzind.

 

 

 

Onnozele! Wie wil dat ik

 

U liefhoud in het nachtlamplicht?

 

Meer dan Uw wederlieve blik

 

 

 

houdt mij de smart om Uw slecht zicht,

 

Narcissus, neembaar neergestuwd

 

onder Uw bloot gedicht’.

De schrijvende rechterhand is hier iets heel anders dan het scheppende wonderwerktuig dat Teirlinck evoceert in zijn essay Ode aan mijn hand; hier: een wrak, bedwelmd, zonder arm, zonder individueel bestaan. Maar toch is de schrijvende rechterhand symbool van het dichterschap, op een vreemde, negatief lijkende wijze.

De negatie, de leegte, de zinloosheid wordt in de eerste drie strofen van het vers opgeroepen door een aan schipbreuk of iets dergelijks ontleende woordenreeks: leeg strand, eb, wrak, bedwelmd, maanvis, stroom, dood nadreef. - De als het ware van de dichter losgeraakte hand, rustend op het blad van de schrijftafel, wordt bekeken: zij ligt daar slap, lusteloos, moe, bedwelmd; losgeraakt van de schrijver, vergeten, bovendien zonder een eigen bestaan. Maar: ‘altoos nog levend’ en zonder dat men vast kan stellen, of ze zich maar met de stroom heeft laten meedrijven öf zelf misschien een weg gekozen heeft.

Op deze vraag - willoos of uit vrije keuze? - antwoordt de rechterhand dan in het tweede deel van het vers.

Er is een moment geweest, dat de hand bijna zichzelf bewust is geworden, tot ‘de zoom van zelfbewustzijn’ is gekomen. Wat Bordewijk ergens in zijn Vertellingen van generzijds van de pen en de schrijfmachine zegt, geldt nl. ook van de hand. Ze kan op een gegeven moment haar eigen gang gaan. Aanvankelijk gecoacht door het verstand en de wil, neemt zij opeens de leiding, doet en geeft vorm; en het denken volgt haar nu. Penser avec les mains? Al doende uitvinden hoe het moet, wat geschikt en ongeschikt, goed en kwaad, prettig en onaangenaam is? Het mag (mocht?) niet. Het denken moet leiding geven, ‘mennen’ - en de hand is dan ook gemend, heeft geen eigen leven kunnen leiden: ‘ikloosheid’ en ‘ontzind’.

[p. 1101]

De bedwelmde, maar nog steeds levende hand heeft tenslotte de ‘eigen ziel ontkend’, komt echter wel tot een oordeel over deze gang van zaken: zinneloos! Wanneer de dichter nu in het ‘nachtlamplicht’ (een woord van Da Costa, uit Hagar: ‘een laatste flikkerschijn van stervend nachtlamplicht’) verliefd naar zijn hand zit te staren, heeft de hand alleen maar medelijden met hem. Met deze op zichzelf, op zijn innerlijkje verliefde Narcissus, die in het vers dat hij net gemaakt heeft weer te kijk staat. - De gefrustreerde ‘rechterhand’ is bedroefd om de mens die haar vrije, scheppende activiteit heeft afgeremd, alleen maar de geestesvermogens heeft gekoesterd en zo een der bronnen van vitale creativiteit heeft laten opdrogen.

Het gaat tenslotte in dit vers om de kwetsbaarheid van de ‘geestelijke’ mens, van de intellectueel als u wilt, die de cultuur tot geestescultuur heeft beperkt en die tenslotte alleen nog maar met zijn ‘innerlijke’ problematiek bezig kan zijn.

We zijn minstens een tiental, misschien een vijftiental jaren verder, wanneer Vroman in Uit slaapwandelen het vers Regeneratie schrijft:

Ieder gedicht
dat ik schrijf
is het laatste,
is mijn dood.

Dan smelt mijn gezicht
bijzonder groot
uit in mijn lijf,
in mijn schoot.

Als ik wegloop
mors ik een hoop
dode manen
en kruip-organen,

en ikzelf dool,
zo dun dan
zo fijn van vrees
als een chinees
symbool
voor ‘man’,

(één lijn
voor gebaar,
en één voor voet,
waaruit bij mij
nog wat inkt bloedt)

heen.

Schaamte: het oor
groeit het eerst weer aan,
spitst, st: leest iemand dit voor?
Dan zwelt een oogbal,
ontluikt en tuurt: weent iemand al?
En dan spruit bang mijn ellendige
bonzende inwendige uit.

Om zich te bevredigen
staat daar dan
vlak achter de lezende
een geheel volledige
dodelijk vrezende
Vroman.

[p. 1102]

Er is veel veranderd aan Vroman in de loop der jaren. - De moeilijke, samengestelde, met veel deelwoorden werkende zinsbouw (zie vooral de strofen 1 + 2 en 4 -f 5 van De rechterhand) is zeer vereenvoudigd. Romantische attributen (als ‘maanvis’ en ‘nachtlamplicht’) zijn verdwenen. Allerlei moeilijk-doende samenstellingen (‘ikloosheid’, ‘liefhoud’, ‘wederlieve’, ‘neergestuwd’) zijn ook niet meer nodig. Evenmin een retorische uitroep als ‘Onnozele!’ of een ‘dichterlijke vrijheid’ als het weglaten van het hulpwerkwoord in ‘van zelfbewustzijn (hebt) afgewend’. Kortom: de dichter heeft geleerd met heel eenvoudige taalmiddelen genoegen te nemen.

Hetzelfde geldt voor de beeldspraak. Volgehouden beeldenreeksen als die rondom het woord ‘wrak’ zijn er niet meer bij. - Het spelen met de taal is echt zorgeloos geworden. Het heeft er de schijn van, dat een vers als het bovenstaande inderdaad ontstaan kan zijn zoals Vroman in zijn Snippers beschrijft: terwijl hij met iets heel anders bezig was, intussen een kopje thee kreeg aangeboden en een halve strofe verder een koekje.

Men zou - met kans op succes, lijkt mij - kunnen beweren, dat de zomaar wat schrijvende hand haar kans tòch nog heeft gekregen, dat de vrije associatieve activiteit nu toch belangrijker is dan het discursieve denken en - vooral - dat de zware en wat plechtstatige ernst in humor en zelfspot gerelativeerd wordt: ‘Dichters doen geloof ik ook vaak wat anders, wat dan ook, omdat ze dan niet hoeven te denken aan wat ze dichten’. - Vroman heeft dit werken met een minimum aan materiaal zeker mede geleerd, doordat hij zich met een beperkte kennnis van de vreemde taal op Poems in English heeft geworpen. Hij vertelt hier zelf iets over (tegen het gebruik van het woord ‘inspiratie’ in tegenstelling tot ‘denken’) in Snippers:

‘Poetry, een tijdschrift hier in de Verenigde Staten, publiceert gedichten die nogal pure inspiratie schijnen. Het heeft één keer, en sindsdien niet meer, gedichten van mij opgenomen. Ik had die geschreven toen ik nog maar drie maanden in het land was, en er de volgende boeken bij gebruikt: woordenboek Engels-Nederlands en Nederlands-Engels, om een woord van de juiste betekenis te benaderen; Roget's Thesaurus, om dan het woord op te zoeken dat een betere klank had; Webster's dictionary, om te controleren of dat woord heus ook de goede betekenis had; dan, als het aan het eind van een regel kwam, Wood's Rhyming Dictionary om te vinden welk woord erop rijmde. Vond ik dan niets geschikts en kon ik de rangschikking der woorden niet zo veranderen dat een ander woord aan het eind van de zin kwam, dan moest ik terug naar Roget, een ander synoniem vinden, en dan een ander en hopelijk geschikter rijmwoord. Is dat inspiratie? Misschien in één opzicht wel: ondanks al het geblader en gesleur mocht ik het ontastbare niet vergeten waar het gedicht om ging’.

Nu lijkt dat ‘ontastbare’, als we ons tweede gedicht lezen, eigenlijk niet veranderd. - Het begint allemachtig zwaar: ‘ieder gedicht dat ik schrijf is het laatste, is mijn dood’. De relativering volgt echter onmiddellijk. Het week worden van het gezicht, het uitvallen van de haren en de knikkende knieën zijn op zodanige wijze onder woorden gebracht, dat de zelfironie geen enkele lezer kan ontgaan. Het overschot van de poëet - een vreesachtig en nog wat bloed nadruppelend schimmetje - dwaalt verloren weg.

Het eerste woord van het tweede stuk van het vers noemt dan de schaamte om het narcissisme bij name. - Het zoeven vertelde is nl. niet waar; òf het

[p. 1103]

is wel waar, maar het tegengestelde kan evenzeer. Het oor spitst zich alweer, of iemand het vers leest. Het oog spiedt of er iemand met schimmetje-Vroman begaan is. En dan komt ook (schrikachtig en wel) het moeilijke ‘innerlijk’ weer op de proppen.

Vlak achter de lezende staat daar een geheel volledige Vroman. Terwijl de lezer meeleeft met het sterven en verdwijnen van de angstige dichter, slaat deze over zijn schouder de reacties gade. Een wat dubbelzinnige situatie, is men geneigd te denken. Om deze te beoordelen moeten dan echter nòg twee dingen in aanmerking worden genomen:

Ten eerste - Vroman beëindigt zijn vers niet met het heen-dolen van zijn schim; dat betekent dus, dat hij de lezer ook van zijn over de schouder meelezen op de hoogte brengt; dat hij de dubbelzinnigheid van zijn tegelijk wegsmelten èn volledig blijven bekend maakt; de lezer wordt niet voor de gek gehouden, of - minstens - hem wordt ruiterlijk meegedeeld, dat hij voor de gek gehouden wordt; waarbij men zich dan af kan vragen of er nog van voor de gek houden sprake is.

Ten tweede - van de achter de lezer staande dichter wordt bovendien nog verteld, dat hij daar heeft post gevat ‘om zich te bevredigen’ en - weer - ‘dodelijk vrezend’. Dit ‘om zich te bevredigen’ kan van alles betekenen; maar in het vers voor wie dit leest (uit 1946, 1947 of 1948) stelt Vroman duidelijk een liefdesverhouding tussen de ‘door de liefde gedreven lezer’, die dan de ‘naaktheid’ der woorden mag zien, die met zijn blik ‘hun innigste’ mag raken en die door deze woorden ‘gekust’ wordt, èn de dichter die van onder de bladzijde in het gezicht van de lezer kijkend hoopt daar ‘het smelten van de pijn’ te zullen zien. Mij lijkt het, dat dit ‘om zich te bevredigen’ daarnaar terugwijst.

De dichter kijkt dan ‘dodelijk vrezend’, omdat de kans, dat deze relatie tot stand komt enerzijds zo klein is, anderzijds voor hem een zaak van leven en dood. Hij smelt inderdaad weg, hij loopt uit in een inktvlekje, wanneer zijn angst anderen niet een katharsis bezorgt. Dit is inderdaad karakteristiek voor Vromans dichterschap (wellicht voor ieder dichterschap), dat zijn creatieve houding tegenover de levens- en doodsangst, welke het hem zelfs mogelijk maakt deze ironiserend te relativeren, bevrijdend werkt op de lezer, die de eigen angst herkent (waardoor een isolement wordt opgeheven) en deze tegelijk scheppend en vruchtbaar ziet worden in het gedicht. Een ‘regeneratie’ dus voor dichter en lezer!

Ofschoon we aanvankelijk dus in dezelfde narcissistische sfeer schenen te verkeren, blijkt bij nadere beschouwing, dat het verwijt dat de ‘rechterhand’ de dichter meende te moeten maken, toch niet of niet méér gerechtvaardigd is. Niet alleen dat de hand duidelijk veel meer vrijheid heeft gekregen (blijkens de faktuur van het vers), de dichter staat niet alleen maar over het eigen innerlijk gebogen, maar engageert zich duidelijk met de lezer. Al staat de mens in vele opzichten in de kou, al kan de angst vanwege de schijnbare (of blijkbare) zinloosheid van het bestaan hem soms dwingend aangrijpen, hij blijft scheppend in leven en ontleent zijn hoop juist aan de levenskracht die toch in hem blijft werken.

Helemaal geobjectiveerd en episch verbeeld vinden we deze levenshouding in de laatste van de Fabels:

[p. 1104]

De roos en haar blaadjes

 

Een laatste roos bloeide, omdat

 

zij daartoe nog zes blaadjes had.

 

Die zaten samen, bol en bloot

 

en van de koude donkerrood.

 

De platte bladeren der platanen

 

hingen reeds neer om los te gaan en

 

gingen los, en zwierden neer.

 

Ook reeds in zonnig windstil weer.

 

Neer ook moesten na een poos

 

twee blaadjes van de late roos.

 

Zo bloeide zij geluidloos door

 

Daar had zij nog vier blaadjes voor.

 

Zo gestorven als maar kon

 

stond hoog, diep gras nog in de zon.

 

Toen knakte het en raakte langzaam

 

de aarde aan als met één wang.

 

De roos raakte tegelijkertijd

 

Twee blaadjes, een, twee blaadjes kwijt.

 

Ze lagen plotseling gezond

 

maar dood beneden op de grond.

 

De dagen werden kort, vergeeld.

 

Slechts in de huizen werd gespeeld.

 

De roos, nu bijna menselijk oud,

 

bloeide nog, maar innig koud.

 

Twee vlerkjes rood en een buikje groen

 

daar kon zij het blijkbaar ook mee doen.

 

De sneeuw viel. In de verte snel;

 

vlakbij zweefde hij evenwel.

 

De roos ook sneeuwde levensgroot

 

met haar twee blaadjes. Een. Twee. Rood.

 

Ach dacht zij, nu heb ik dus niets.

 

Toen bloeide zij maar zonder iets.

 

moraal:

 

Wie het bloeien heeft verleerd

 

doet zeer waarschijnlijk iets verkeerd.

Het moet de bioloog Vroman bekend zijn, dat het onredelijk is van een roos te vragen in winterkou en sneeuw te blijven bloeien. Als de ons hier ten voorbeeld gestelde roos dit toch wèl doet, bloeit zij dan ook op een hoogst uitzonderlijke manier! Zonder blaadjes! Dit schijnt dan tenslotte zo te horen: wie er niet in slaagt, ‘doet zeer waarschijnlijk iets verkeerd’.

Indertijd, toen Inleiding op een leegte de meest recente bundel van Vroman was, zag ik de dichter op weg naar -273, 14° C., naar het absolute nulpunt. Veroordeeld in deze temperatuur te leven (de roos kan het hierbij vergeleken warm hebben), redde hij het dank zij de ‘hullende adem’ van ‘Tineke’. Zij blijft warmtebron ook in de latere verzen van Vroman. Zij is - ook na 1955 - dè liefdesrealiteit in het dichtwerk. - De drie hier gepresenteerde verzen werpen licht op een ander facet van dezelfde ervaring: de mogelijkheid zich in de leegte te handhaven door deze steeds weer vol te spinnen met relatie-draden, de mogelijkheid te scheppen vanuit het niets, de mogelijkheid te bloeien zonder blaadjes, en dit dan omdat men weet, dat iemand zich aan de draden zal kunnen vastklampen, een ander zijn eigen niets zal kunnen relativeren, weer een ander zich om het leeg-bloeiende roosje zal vertederen.