Streven. Jaargang 18

[p. 1095]

Beelden in het honderdjarig Vondelpark
Paul Mertz

‘DE ligging achten wij zeer gelukkig gekozen; de Leidschepoort toch alleen mag, waar er sprake is van wandeling, centraal heeten, nagenoeg even ver van den Dam als van de Botermarkt, van de Muider- als van de Haarlemschepoort, door een breede straat met het midden der stad verbonden’. Dit stond op 18 januari 1864 in de Amsterdamsche Courant over (u kunt het wel raden) het Vondelpark, waarvan het eerste deel in 1865 voor het publiek werd opengesteld. Het Handelsblad schreef op 15 juni 1865: ‘Ook Amsterdam heeft thans zijn Bois de Boulogne, zijn vereenigingspunt voor equipages, ruiters, wandelaars, nu heden het Park achter het Leidsche Bosch is opengesteld. Treedt men het hek binnen dan vermoedt men de vele schoonheden niet, die het Park, is men een eindweegs verder gekomen, in overvloed biedt. Niettegenstaande het minder verlokkende weer wemelde het Park van wandelaars, en zag men er verscheidene fraaye equipages en ook eenige ruiters’.

Honderd jaar later, om precies te zijn op 1 april j.l., opende drs. J.M. den Uyl, thans minister van Economische Zaken, maar toen nog wethouder van Publieke Werken van de Gemeente Amsterdam, onder grote belangstelling in het Vondelpark de internationale tentoonstelling ‘grote beelden van heden in Amsterdam’. Bij die gelegenheid zei hij o.a.: ‘Dit is het gelaat van ònze stad, van de nieuwe stad van morgen. Deze beelden horen hier thuis, ook die afgrijselijke crapaud van Schippers, ze horen thuis in een nieuwe stad, die een enorm mechanisatieproces ondergaat, ze horen er thuis evenals een raffinaderij en een grote elektronische industrie. Ik hoop dat vele signalen die hier nu te zien zijn, in het Amsterdam van morgen een plaats zullen vinden’. De door drs. Den Uyl geopende expositie - op de grote speelweide dicht bij de Amstelveenseweg - werd op verzoek van het gemeentebestuur georganiseerd door jonkheer Sandberg. Het is de eerste expositie van beelden in de openlucht sinds jaren in de hoofdstad (de laatste vond lang geleden plaats op het Frederiksplein). Het is voor het Vondelpark ook een première: bij mijn weten is er daar nog nooit een omvangrijke internationale beeldententoonstelling gehouden. Jonkheer Sandberg bracht er nu 25 grote beelden bijeen (alle hoger of breder dan drie meter), die dicht bij elkaar zijn opgesteld op de speelweide en in de vijver. Al direct vallen verschillen op met bijv. het Arnhemse Park Sonsbeek, waar enkele malen met een tussenpoos van een paar jaar beroemde beeldententoonstellingen werden gehouden. In Arnhem stonden de sculpturen verspreid door het hele park en niet op een kluitje bij elkaar, terwijl er meer zorg werd besteed aan de opstelling en een dankbaar gebruik werd gemaakt van de natuurlijke verschillen in hoogte van het terrein. Ook met de exposities in het Middelheimpark en op de Keukenhof is er verschil: de Vondelparkmanifestatie is incidenteel, de tentoonstellingen in Antwerpen en Lisse komen regelmatig terug. Daarbij komt nog dat het door Zocher ontworpen Vondelpark, dat in 1953 voor de somma van een gulden uit particulier bezit werd overge-

[p. 1096]

dragen aan de Gemeente Amsterdam (burgemeester d'Ailly: ‘We hebben een witte olifant gekregen’) toch duidelijk gecultiveerder is dan de andere genoemde parken. Het Vondelpark - dat overigens pas op 18 oktober 1867 op instigatie van mr. Jacob van Lennep bij de onthulling van een door de Vlaamse beeldhouwer Louis Royer gemaakt beeld van Vondel de naam Vondelpark kreeg - neemt in de harten van velen, Amsterdammers en niet-Amsterdammers, een bijzondere plaats in. Ed Hoornik en Annie M.G. Schmidt schreven er gedichten over, de recente roman Juffrouw Lot van Simon Vestdijk speelt voor een groot deel in en bij het Vondelpark, Remco Campert situeerde zijn kleine roman Het leven is vurrukkulluk in het Melkhuis in het park en de Nederlandse Parijzenaar, schilder Kees van Dongen zei jaren geleden al: ‘Het is een bijzonder park omdat het met zijn Engelse aanleg zo Hollands is’.

In dit bijzondere park, waaraan Jo Elsendoorn onlangs een charmant boekje vol plezierig beschreven wetenswaardigheden wijdde (Uitgeverij Broekman & De Meris N.V., Amsterdam), staan dus nu Sandbergs jubileumbeelden. Ze hebben bijna net zoveel deining verwekt als in 1892 het verbod te fietsen in het park. Pers, radio en televisie hebben op grote schaal aandacht besteed aan de expositie en de commentaren waren lang niet altijd even mals.

Hans Redeker schrijft in het Algemeen Handelsblad nog welwillend: ‘Iets meer theoretische verkenning van de hier aanwezige mogelijkheden had geen kwaad gekund. In elk geval hebben wij een voor Amsterdam unieke openluchttentoonstelling van hedendaagse plastiek, met een aantal minder bevredigende aspecten, maar niet dogmatisch, eerder ruim te noemen. Een zomer lang is het Vondelpark Sandbergpark en dat betekent dat geen mens er zich zal vervelen’.

Alain Teister oefent in Het Parool kritiek op vrij veel afzonderlijke beelden, maar komt toch tot deze slotconclusie: ‘Sandberg heeft, al met al, via zijn vriendjes wel een collectie van formaat in het Vondelpark weten te brengen’. Hij verbindt daaraan tevens de wens: ‘Zou het voor de Gemeente Amsterdam geen aanleiding kunnen zijn het voorbeeld van Antwerpen na te volgen dat door de Biënnales van Middelheim een schitterende vaste collectie beeldhouwwerk heeft aangekocht die het park tot een van de kostelijkste van Europa maakt? Het is nog altijd vroeg genoeg, aan zoiets te beginnen’. Ed Wingen legt in De Telegraaf de vinger op de eenzijdige keuze: ‘De eerste indruk van Sandberg's vriendenexpositie in het Vondelpark is mager. Eén ding is duidelijk: Sandberg's vriendjespolitiek heeft een uiterst eenzijdig resultaat tot gevolg. Geen Zwitsers, op Marini na geen Italianen, op Moore na geen Engelsen. En die eenzijdigheid is nog opvallender bij de Nederlanders’. Het felst trekt Marius van Beek van leer in De Tijd - Maasbode. Onder de kop ‘Lunapark van de beeldende kunst - Chaotische tentoonstelling in het Vondelpark’ zegt hij o.m.: ‘Een tentoonstelling als deze kost tonnen. Ik weiger te geloven dat de enorme kosten aan transport en verzekering een dergelijke bewust zorgeloze opstelling rechtvaardigen, waarbij het ene beeld het andere dood slaat, waarbij sommige plastieken door de opstelling in het zand nauwelijks tot hun recht komen’. Aan het eind van zijn stuk zegt hij: ‘Met de staart tussen mijn benen en in diepe verontwaardiging arriveerde ik tenslotte op de Overtoom, waar tenminste verse koffie te krijgen was’.

Tot op zekere hoogte is de - vaak wel wat makkelijke - kritiek op Sandberg niet geheel ongegrond. Toch moet worden bedacht dat niemand anders dan juist hij in staat geweest zou zijn voor (zoals drs. Den Uyl in zijn openings-

[p. *44]

1

[p. *45]

2

3

4

[p. *46]

5

[p. *47]

6

7

[p. *48]

8

[p. *49]

9

[p. *50]

10

11

[p. *51]

12

[p. 1097]

toespraak verklaarde) minder dan een ton zó lang zóveel beelden van zó bekende kunstenaars bijeen te brengen. Karel Appel, Libero Badii, Alexamder Calder, Ettore Colla, Wessel Couzijn, Shamai Haber, Reinhoud d'Haese, Rudolf Hoflehner, Jaques Lipchitz, Marino Marini, Henri Etienne-Martin, Henry Moore, Pearl Perlmuter, Pablo Picasso, Wim Schippers, Rolf Szymanski, Shinkichi Tajiri, Sofu Teschigahara, Jean Tinguely, Hans Uhlmann, Per Olov Ultvedt, Carel Visser, André Volten, Fritz Wotruba en Ossip Zadkine zijn vertegenwoordigd en dat is toch heus geen gewone zaak. Het is geen geheim dat dit alleen maar bereikt kon worden door de persoonlijke vriendschap tussen jonkheer Sandberg en de kunstenaars. Dat de uiteindelijke keuze dan wat eenzijdig is, moet - dacht ik - als een logische consequentie worden aanvaard. (Dit element heeft trouwens altijd al meegespeeld toen Sandberg nog de scepter zwaaide over het Stedelijk Museum).

Nog afgezien van de overigens begrijpelijke persoonlijke voorkeur van Sandberg is het trouwens ook nimmer de bedoeling van het stadsbestuur geweest een educatieve overzichtstentoonstelling te houden. In de door hemzelf ontworpen catalogus maakt Sandberg in een voorwoord de opzet van de expositie duidelijk: ‘Het spreekt vanzelf dat we in deze beperkte groep niet iedereen konden opnemen die we graag hadden getoond, maar we hopen er in geslaagd te zijn de meest vitale stromingen van heden te laten zien’. Ik geloof dat het Sandberg gelukt is, al is er zeker kritiek op een aantal inzendingen mogelijk. De ijzeren stemvork (triduo) van Colla bijv. heeft mij volkomen onberoerd gelaten, het Menselijk Woud van Ossip Zadkine vind ik uitgesproken lelijk en de Prins van Sofu Teschigahara (afb. 11) haalt het niet bij zijn in de tuinzaal van het Stedelijk Museum opgestelde kamerscherm. Er staan echter heel wat fraaie beelden tegenover. Henry Moore's Reclining figure bijv. (afb. 3), midden op het veld opgesteld, dat zeker tot de beste plastieken behoort die ik van deze 67-jarige Engelse beeldhouwer ken, Etienne-Martin's grotachtige Lanlèff ook (afb. 2) en tevens zeer zeker Onze Stad van André Volten, een grote ijzerconstructie (afb. 7) van de in Amsterdam-noord wonende en werkende beeldhouwer-constructeur. Er staan ook speelse beelden, waaraan alle zwaarwichtigheid ontbreekt: in de vijver een vertederend waterspuwend draaiding van Jean Tinguely (afb. 8) en een tijd lang op de weide een heerlijk houten klepperding, helemaal in de trant van Bewogen Beweging van de Fin Per Olov Ultvedt (afb. 10). Helaas is deze Hommage à Christopher Polhem eerst door klimmende kinderen onklaar gemaakt, waardoor hij niet meer bewoog en later door een fikse storm omvergeblazen, waarna de constructie niet meer werd opgesteld.

Tot de andere beelden die naar mijn smaak beslist bekeken moeten worden, behoren onder meer de hier afgebeelde Grosse Skulptur van de Oostenrijker Wotruba (1) en de staalplastiek van de in Oost-Berlijn wonende Uhlmann (9). Het beeld van Marino Marini is een ander dan bij de opening van de expositie (er stond tijdelijk een te kleine ruiterfiguur); het recente beeld Between heaven and earth van de 74-jarige Lipchitz (afb. 12) is wel typerend voor het werk van deze Pool, maar is naar mijn mening al half kunsthistorie. Van de Nederlanders is er voorts een constructie van Carel Visser (over wie ik al geschreven heb in Streven van juni, pag 925). Een goed bronzen beeld, Rising Africa, van Wessel Couzijn en een mij minder aansprekende plastiek van Pearl Perlmuter, de vrouw van Couzijn, eveneens in brons, onder de titel Earthbound.

[p. 1098]

Karel Appel beschilderde speciaal voor deze gelegenheid een drie meter lange boomstronk in primaire kleuren. Het is een vrolijk en aantrekkelijk ding geworden, dat duidelijk een feestelijk karakter heeft (afb. 4). Van Tajiri is er een fantastisch mooie erotische plastiek in plantenvormen, waarmee de in het Limburgse Baarlo op een kasteel wonende kunstenaar, die dit jaar gastdocent is in Amerika, goed voor de dag komt. Wim T. Schippers, de A-dynamicus die enkele jaren geleden in het hoofdstedelijke museum Fodor een zaal gevuld met glas exposeerde, maakte een vijf meter hoge stoel uit hout en vies paars gespoten polyester, waarover hij zelf zei: ‘Deze metershoge vloek in plastic werkt verpestend op zijn omgeving. De rest wordt er meteen kunst door’. De stoel is fel bekritiseerd (‘Jammer dat het apparaat niet meegereden heeft in het bloemencorso van de bollenstreek’ schreef Marius van Beek), maar persoonlijk sluit ik me graag aan bij Alain Teister, die betoogde: ‘Hij staat volledig absurd in het groen, heeft m.i. geen enkele schoonheids- of kunstpretentie en werkt daardoor op een plezierige manier verbazingwekkend’.

Amsterdam krijgt twee sculpturen in eigendom: een 7 meter hoog betonnen beeld Figure découpée van Pablo Picasso die het ontwerp aan de gemeente schonk op voorwaarde dat het dan door Amsterdam zou worden uitgevoerd (afb. 6) en dat beslist de moeite niet waard is, alsmede - via dezelfde procedure - een fraaie leistenen terrasconstructie van de in Parijs wonende Israelische beeldhouwer Shamai Haber in het water van de vijver (afb. 5).

Al met al vind ik de expositie in het Vondelpark een uiterst belangrijke tentoonstelling, niet alleen om het principe (eindelijk weer eens een daad op het gebied van de beeldhouwkunst in Amsterdam) maar ook om een groot deel van het gebodene waaronder zich enkele bijzondere uitschieters bevinden. Amsterdam mag zich gelukkig prijzen dat het sinds 1 april en tot 1 oktober aan deze expositie onderdak verleent. Als u dat nog niet gedaan hebt, moet u beslist voor 1 oktober gaan kijken (het weer doet er eigenlijk niet eens zo heel veel toe). Neemt u deze tekst van 4 juni 1876 echt maar ter harte: ‘De Amstelveenseweg moeten we bereiken, dat is het beloofde land, waar we allen reikhalzend naar uitzien. Het Kanaän dat voor ons ligt moeten we bereiken’.