Streven. Jaargang 18

[p. 997]

Verkiezingen in België
Een proeve van verkiezingssociologie
H. de Bruyne

OP het gebied van de electorale geografie staat men in België bepaald zwak. Vroeger kon men misschien nog denken dat de politici door een praktisch aanvoelen toch wel een duidelijk beeld hadden van de verschuivingen welke zich bij de kiezers konden voltrekken. Wat men door het ontbreken van political science en sociologische analyses miste, kon aangevuld worden door het ‘gezond verstand’ van de politici en hun concrete kennis van wat er in het volk leefde. Sedert de verkiezingen van 23 mei dient men daar echter een vraagteken achter te zetten. De beroepspolitici zijn helemaal niet in staat geweest de omvang te voorzien van de verschuivingen die zich gedurende het vierjarige bewind van de regering Lefèvre voltrokken hebben.

Wijsheden post factum zijn er na de verkiezingszondag meer dan genoeg verkondigd. Plotseling schenen zeer veel waarnemers bij voorbaat geweten te hebben welke zware nederlaag de twee regeringspartijen zouden lijden. Wie echter enigszins vertrouwd is met de feiten, weet welk een verrassing het tenslotte voor iedereen geweest is dat de Belgische Socialistische Partij er 20, de Christelijke Volkspartij er 19 kamerzetels bij inschoot, en dat de Partij voor Vrijheid en Vooruitgang en de Volksunie zoveel terrein wonnen.

Zijn voorspellingen mogelijk?

Misschien is dit een goede aanleiding om zich eens af te vragen hoe ver de kennis van de publieke opinie eigenlijk gaat en in welke mate het mogelijk is een wetenschappelijke verkiezingsprognose op te stellen. Daarmee betreedt men het terrein van een van de moderne mode-disciplines: de demoscopie, de wetenschappelijke opiniepeiling, gecombineerd met allerlei specialisaties waarmee men soms tot bij de rand van de massale psycho-analyse belandt. Het samenstellen van het ‘sample’, het ontwerpen van de vragen, de analyse van de antwoorden, de statistische verwerking van de resultaten, de vergelijking ervan met vroegere uitslagen, het calculeren van de vergissingsmarges en de correctie ervan, en allerlei knepen van extrapolatie in de toekomst - het zijn allemaal fenomenen van wat men later allicht een nogal kinderlijke superstitie van deze tijd zal noemen: de illusie dat men slechts een goede greep sociologisch-economische gegevens in een computer hoeft te steken om er alles van te weten. We hebben ooit in alle ernst de vraag horen stellen of er eigenlijk nog wel algemene verkiezingen nodig zijn, aangezien de specialisten van de opiniepeiling het toch allemaal kunnen berekenen. Men heeft zich in een soort science fiction van de sociologie en van de politieke wetenschappen vermeid, en dat gebeurt nog dagelijks. Dat is alleen mogelijk omdat men in vele gevallen werkt met een ontzettend simplistische, mechanistische opvatting van wat een mensengemeenschap eigenlijk is.

Met name wat betreft de banden die de enkeling, de kiezer, binden aan de politieke gemeenschap, aan de Staat, aan de partijen, aan de figuren van het openbaar leven, houden vele specialisten er bijna infantiele opvattingen op na. Wat de kiezer in het stemhokje ten slotte beweegt op het ogenblik dat hij

[p. 998]

meestal voor de enige politieke optie staat die hij in jaren doet - en dikwijls gaat het dan nog om een heel vage keuze, ingegeven door redenen die de kiezer zelf niet verwoorden kan -: dat is een vraagstuk dat veel meer omvat dan men doorgaans wil erkennen. En de beïnvloeding van die kiezer om hem van keuze te doen veranderen of hem bij zijn vroegere keuze te houden, is ook veel gecompliceerder dan de vlijtig meeting-gevende politicus of de kalkende en plakkende militanten vermoeden.

Een eerste opmerking in dit verband is deze: alle vergelijkingen van nieuwe verkiezingsresultaten met vroegere uitslagen zijn statistisch gezien gebrekkig, omdat bij elke nieuwe verkiezing het kiezerscorps anders samengesteld is dan vroeger. Dat geldt uiteraard ook voor alle prognoses. Om de vier jaar zijn er een aantal kiezers verdwenen; ze worden vervangen door jongere jaarklassen, die de vorige keer geen deel genomen hebben aan de verkiezingen. Om tot een volledig stabiele onderlinge verhouding van de partijen te geraken, zouden de nieuwe kiezers sociologisch-politiek tot dezelfde groepen moeten behoren als degenen die verdwenen zijn, en dit in dezelfde relatieve verhouding. Het spreekt vanzelf dat die volledige gelijkheid onmogelijk is. Wie hiermee rekening houdt, komt toch wel onder de indruk van de soms jaren durende stabiliteit van de onderlinge verhoudingen der partijen. Dit is waarschijnlijk te verklaren door het feit dat de banden die de kiezer op een min of meer duidelijke manier met een politieke partij verbinden, het resultaat zijn van maatschappelijke, sociaal-economische en historische verhoudingen die zelf slechts zeer langzaam veranderen.

Een van de weinige specialisten inzake electorale sociologie die men in België kan aanwijzen, Prof. Evalenko, heeft destijds uitvoerig betoogd dat het een illusie is te denken dat men in normale omstandigheden kiezers voor een bepaalde partij kan doen stemmen dank zij allerlei propagandistische hulpmiddelen: affiches, meetings, krantenartikels, enz. Het feit dat iemand zich tot een partij bekent, is in algemene regel het gevolg van het sociologisch-geestelijk klimaat waarin hij leeft, en natuurlijk van de relatie die bestaat tussen de verschillende partijen én dat sociologisch klimaat. We zullen hier verder nog nader op ingaan. Maar als voorlopige conclusie uit deze stelling zou men kunnen stellen dat de verschuivingen van de machtsverhouding tussen de partijen zich slechts voltrekken in het langzame tempo waarin de maatschappelijke structuren veranderen.

Dit verklaart dan de grote stabiliteit van de partijpolitieke verhoudingen in België gedurende bijna een halve eeuw. Het verklaart echter niet de nogal grote verschuivingen van stemmen waarvan we op 23 mei getuige zijn geweest.

Indien de partijverhoudingen inderdaad slechts de weerspiegeling zijn van langzame sociologische veranderingen, die hun oorsprong vinden in de economische structuren - dat is Evalenko's opvatting, en men zou van deze intellectuele socialist moeilijk anders kunnen verwacht hebben - zouden de electorale prognoses hoogstens betrekking kunnen hebben op geringe stemmenverschuivingen, die veelal plaatselijk bepaald worden door accidentele en persoonlijke factoren.

Ideologie en sociologie der partijen

Wat er ook van zij, met Evalenko's electorale methodologie staan we heel wat dichter bij de kern van de zaak dan met de loutere improvisatie (post

[p. 999]

factum) die men ook in professionele politieke milieus al te veel beoefent.

Naargelang van het maatschappelijk verband waarin de kiezer leeft - en voor een marxist wil dat hoofdzakelijk zeggen: naar gelang van de manier waarop de kiezer deelneemt aan het produktieleven, en naargelang van de eigendomsverhoudingen van de produktiemiddelen waarmee hij in contact is - krijgt de kiezer een bepaalde politieke oriëntering mee, die hem naar een of andere partij doet uitzien als naar een actie- en verdedigingsgemeenschap waarmee hij meer te maken heeft dan met een andere. Daarin schuilt natuurlijk een stuk historisch materialisme. Maar als werkhypothese kunnen we er een heel eind mee opschieten. Zelfs wanneer Evalenko de laatste stap zet in deze hypothese, kunnen we hem volgen: naarmate de mensen in toenemende mate zullen leven in een verband (technisch, economisch, sociaal, urbanistisch, enz.) waarin de socialistische levensvormen de meest logische, de meest voordelige, de meest menselijke zijn, zullen de mensen socialist worden en socialistisch stemmen. Hij neemt dan wellicht aan dat de groei van de maatschappelijke vormen in socialistische zin zich historisch- en technisch-noodzakelijk en onafwendbaar aan het voltrekken is, en dit niet krachtens de min of méér efficiënte propaganda van socialistische militanten, maar krachtens de zin van de geschiedenis die de wetenschappelijke socialist meent te kennen.

Men dient dan tevens aan te nemen - en voor een marxist staat dat vast - dat de partijen op een beslissende wijze met deze sociaal-economische evolutie en met het klasse-belang verbonden zijn - hetzij positief, en dat zou dan b.v. de Belgische Socialistische Partij zijn of de christelijke democratie; hetzij negatief, en dan zou men dienen te denken aan de conservatieve krachten in de Partij voor Vrijheid en Vooruitgang en in de conservatieve vleugel van de Christelijke Volkspartij, enz. In Evalenko's soepele geest is uiteraard plaats voor tijdelijke regressieverschijnselen. De ontwikkeling voltrekt zich niet mechanisch rechtlijnig, en ook niet zeer snel. Maar op lange termijn nemen de zaken toch die loop.

We zouden het jammer vinden indien in de toekomst met deze werkhypothese geen rekening werd gehouden. Ze is een van de zeldzame algemene concepties die ter zake in dit land zijn voorgesteld. Maar er zitten uitraard ook zwakke kanten aan vast. Van de ene kant is ze, hoe soepel en schrander ze ook gebruikt wordt, toch te sterk beïnvloed door een te starre socialistische opvatting van de maatschappelijke ontwikkeling. Van de andere kant houdt ze te weinig rekening met de vele varianten waarin de socialisatie kan bevorderd worden: ook liberaal getinte partijen hebben kansen om zich in progressistische zin te manifesteren. Verder zijn er in het kiezerscorps krachten aanwezig die niet overheersend economisch-sociaal zijn. Het ligt voor de hand dat de nederlaag van de twee regeringspartijen en de overwinning van de Volksunie ook verband houden met een verschijnsel van nationale bewustwording in Vlaanderen. Wel is de manier waarop die bewustwording zich voltrekt, in ruime mate sociaal-economisch bepaald. Het zou b.v. de moeite waard zijn eens nader te onderzoeken waarom tussen de twee oorlogen het Vlaams-nationalisme gemakkelijk wortel schoot op het platteland, terwijl het nu veel meer een verschijnsel van de Vlaamse grootstad en van de middelgrote Vlaamse steden geworden is. Met een idealistisch-politieke hypothese komt men er in dit geval evenmin als met Evalenko's dubbel vlak van de economische infrastructuur en ideologische bovenbouw.

Langs deze weg vinden we geen pasklare oplossingen voor het probleem dat

[p. 1000]

we hier stelden, nl. hoe komt men tot een zinvolle verklaring van een verkiezingsuitslag als die van 23 mei. Maar het is wellicht een aanloop die bruikbaar is voor een dieper onderzoek.

Impulsen op korte termijn

Daarnaast dient men echter nog allerlei sociologische micro-analyses te plaatsen. Het is evident dat in het algemeen socialistisch ontwikkelingsschema, met zijn electoraal determinisme, te weinig plaats gelaten wordt aan de betekenis van de agressieve massale actie. Wat dit betreft zijn de leemten in de socialistische methodologie toch wel verrassend. De marxist kreeg van zijn geestelijke pioniers een erfenis mee die hem een o.i. onvolledige maar toch bruikbare visie schonk op de massa in de moderne, geïndustrialiseerde samenleving. Maar vanaf het ogenblik dat de maatschappelijke evolutie die de socialist voorziet, op gang komt en zich in crisistijden revolutionair versnelt, wordt hij inzake actie-in-de-straat-zelf voorbijgestreefd door rechtse radicalismen. Dit lijkt ons de betekenis te zijn van wat zich in de jaren twintig in Duitsland heeft afgespeeld en in 1933 zijn uiterste consequenties heeft gekregen: als het erop aankwam de massa te activeren, vonden Hitler en Goebbels veel beter dan de sociaal-democraten de beweeglijke centra en de hefbomen waar zij de massa konden aanpakken. De techniek van het in beweging zetten der menigten lag de sociaal-democratische partij veel minder.

Misschien zijn de socialisten minder geschikt om zich in te schakelen in de impulsen op korte termijn die het kiezerscorps bewegen. Misschien zijn ze geneigd het belang van deze impulsen te onderschatten. Of misschien komen ze te sterk onder de indruk van de communistische groepen die hen wat directe actie betreft te vlug af zijn.

We geven grif toe dat we ook met deze hypothese nog ver verwijderd zijn van een zinvolle analyse van de partijpolitieke verschuivingen in België en met name van de nederlaag van de B.S.P. Zowel van Waalse als van Vlaamse zijde hebben nationalistische motieven hun woord meegesproken. In Wallonië heeft de invloed van de verdwenen socialistische voorman André Renard blijkbaar veel dieper nagewerkt dan de leiders van de B.S.P. vermoed hadden. Renards actie moet diep ingegrepen hebben in de crisis van de socialistische vakbeweging, in het algemene onbehagen omtrent de actiemiddelen van de B.S.P. en van het Algemeen Belgisch Vakverbond, in de innerlijke verscheurdheid van de socialistische massa en haar tweeledig verband: de sociale actiegemeenschap en de politieke partij.

Gebrek aan informatie

Wat de Vlaams-Waalse tweeledigheid betreft, deze is in het verleden van België altijd van kapitaal belang geweest en in de naaste toekomst zal ze dat blijkbaar nog méér zijn. De twee regeringspartijen, die vier jaar hebben samengewerkt, hebben dat wel beseft. Ze hebben op dit punt initiatieven genomen die tenslotte naar een nieuw ontwerp van grondwet hebben geleid. Maar ook op dit gebied hebben zich blijkbaar kortsluitingen voorgedaan die de partij-strategen niet voorzien ofwel onderschat hebben. Er leefden in de Vlaamse en in de Waalse massa nationale impulsen waarvan de leiders van de grote partijen te weinig op de hoogte waren.

[p. 1001]

Hiermee stoten we op een probleem waarnaar verschillende politici na de verkiezingen verwezen hebben: gebrek aan informatie is een van de oorzaken van de nederlaag van de twee regeringspartijen. Natuurlijk bedoelt men daarmee niet de informatie in haar eenvoudigste vorm: dag- en weekbladen en andere periodieken zijn er meer dan genoeg. Maar een echte kennis van wat er in de gemeenschap en in haar verschillende organismen, formele en andere, omgaat: dat is de informatie waaraan regeerders behoefte hebben om hun doelstellingen en hun prestaties op een doelmatige manier voor te stellen en voort te drijven.

Zulk een informatie is er niet genoeg voorhanden.

De twee regeringspartijen hebben zich gedurende hun bewindsperiode niet onttrokken aan de formele controle van hun besturen. Algemene vergaderingen en gewestelijke en centrale confrontaties zijn er genoeg gehouden om de polsslag van de partijleden te voelen. Niets wees op een zo diepe malaise in het land als uit de verkiezingen is gebleken. Het moet dus wel zijn dat dergelijke algemene vergaderingen niet tot een juiste analyse leiden.

De ontelbare persoonlijke contacten van de beroepspolitici met hun publiek schijnen al evenmin bij te dragen tot een precieze kennis van wat er in het volk leeft. De beroepspoliticus komt misschien te uitsluitend in contact met ondergeschikten, of met simplistische militanten en volgelingen, of met mensen die een gunst van hem verwachten. Geraakt de politicus op die manier niet totaal verwikkeld in een begrensd compartiment van de gemeenschap? Kan hij wel op de hoogte blijven van wat er gaande is bij de overgrote meerderheid van zijn medeburgers die hem ten slotte kunnen missen en met wie hij nooit contact heeft?

In welke mate neemt de beroepspoliticus - dikwijls een werkzaam man die overbelast is met allerlei dienstbetoon - nog deel aan het algemeen geestelijk-politiek leven van zijn tijd? Dringen verschillende componenten van het geestelijk-maatschappelijk bestel wel voldoende door in de partijpolitieke hiërarchie?

We hebben vaak de indruk dat we als eenzaten op zoek zijn naar een geldige verklaring van de jongste verkiezingsuitslagen. In de milieus der beroepspolitici is er tot nog toe niets te bespeuren geweest van een objectivering van het probleem. En toch zouden ook de partijen de weg op moeten van de wetenschappelijke analyse, van de wetenschappelijke beoefening van het vak. De politiek kan toch niet het enige beroep in deze tijd zijn waarvoor de maatschappelijke ontwikkeling en het ontstaan van nieuwe keninstrumenten zonder betekenis zouden zijn....