Streven. Jaargang 18

[p. 901]

Dick Bruna
Jaco Groot
Paul Mertz

OP 23 augustus 1927 werd Dick Bruna te Utrecht geboren. Hij is een kleinzoon van A.W. Bruna, de man die in 1868 de gelijknamige uitgeversmaatschappij oprichtte. In 1943 ontwierp hij zijn eerste boekomslag. Sinds die tijd verschenen er ruim 1000 omslagen met zijn signatuur. Hiertoe behoren praktisch alle ‘Zwarte Beertjes’, ‘Grote Beren’ en (sinds kort) ‘Witte Beren’. Maar die omslagen voor de grote Nederlandse reeks pocketboeken vormen maar een deel van Dick Bruna's werk. Hij maakt ook omslagen voor Benzinger Verlag in Zürich en Wegner Verlag in Hamburg. Hij ontwierp affiches voor het Utrechts Stedelijk Orkest, de Utrechtse Kunstmarkt, PasToe, het Verbond voor Veilig Verkeer, het Groene Kruis, de C.P.N.B., de Polytechnische School te Parijs, de Foire de Lyon etc. In 1958 en 1960 ontving hij de affichejaarprijs van het Genootschap voor Reclame. In 1960 kreeg hij bovendien de Benelux-prijs voor een van zijn affiches voor de Zwarte Beertjes.

Bruna bracht voorts wandversieringen aan in Utrechtse scholen en ontwierp 19 kinderboeken en een kerstboek voor kinderen (hij schreef er ook de tekst voor).

Poesje Nel en Kerstmis werden beide gekozen als behorende tot de best-verzorgde vijftig boeken van het jaar.

Exposities van het werk van Dick Bruna werden gehouden in Hilversum, Antwerpen en ‘De Drommedaris’ te Enkhuizen.

Gesprek met Dick Bruna

Dick Bruna ontwerpt nu tien jaar omslagen voor de Zwarte Beertjes. Bij ons weten is er geen enkele uitgeverij in Europa waar één ontwerper zo'n duidelijk stempel drukt op het gezicht naar buiten. Dick Bruna bepaalt in z'n eentje de ‘huisstijl’ van de uitgeverij: behalve de omslagen ontwerpt hij ook de affiches, de raambiljetten, de advertenties, het pakpapier, de folders, de lucifersdoosjes enz. Reden genoeg om een gesprek met hem te voeren.

Wat was er eigenlijk vóór de Zwarte Beertjes?

De uitgeverij is begonnen met spoorweglectuur. Die kon je voor 25 cent krijgen. Voor de Coupé en zo, dat was echt één van de eerste pocketbooks. Dat waren van die floddertjes. De drukker maakte de omslagen, of misschien wel de schrijver zelf. Van oorsprong was het helemaal ontspanning, aan alle kanten. Daarna kwamen de gebonden boeken. Het boek van de maand, een geel omslag had dat, getekend door Van Looy. Toen kwamen de Beertjes. In maart waren we daar 10 jaar mee bezig.

[p. 902]

Hoe ben je ertoe gekomen om de omslagen voor de Zwarte Beertjes te gaan ontwerpen?

Als kind had ik al belangstelling in deze richting. Getekend heb ik eigenlijk altijd al. Ik zat vaak buiten te tekenen en te schilderen. Op een dag, ik was toen zestien, kwam mijn vader, die hier dus een uitgeverij had, thuis met een boekje en daar mocht ik een omslag voor maken. Annemarie van Arnold Klerks. Een heel romantisch geval is dat geworden. Het was de bedoeling dat ik m'n vader op zou volgen. Ik heb dus eerst in de boekhandel gewerkt en daarna in de uitgeverij. Ik heb bij Smith in Engeland gezeten en daarna een half jaar bij Plon in Parijs. In mijn vrije tijd tekende ik nog steeds. Voor de uitgeverij bleek ik te onzakelijk te zijn. Ik deed allemaal stomme dingen. Vervolgens heb ik een jaar bij een leraar van de tekenacademie in Amsterdam gewerkt, op de Prinsengracht. Ik heb meer gespijbeld dan dat ik er geweest ben. Dat was daar allemaal tekenen naar model of naar gips. Ik had echter al vrij vroeg het gevoel gekregen: dat tekenen daar wil ik iets mee doen. Je moet niet in een kelder komen te staan met je werk en nooit meer gezien worden. In '50-'51 maakte ik omslagen voor Het boek van de maand, dat deed ik thuis. Elk omslag duurde tijden. Als ik er een afhad, gingen we uit eten om het te vieren.

Op een gegeven moment raakte ik verliefd en verloofd en mijn schoonvader vond het toen maar niks dat ik thuis werkte.

In die tijd ben ik dus vast bij de uitgeverij Bruna gekomen en in die tijd ben ik onder leiding van Jaap Romijn begonnen met de omslagen voor de Zwarte Beertjes-serie.

Hoe zijn jullie aan de naam Zwarte Beertjes gekomen?

Die beer zat al heel lang in het wapen van de uitgeverij. De reeks zou oorspronkelijk helemaal een detective-serie worden en dus zocht men een ‘spannend’ bijvoeglijk naamwoord bij beertjes. Het is toen Zwarte Beertjes geworden. De opdracht was voor mij ook om alle achtergronden zwart te maken en de eerste 25 omslagen hebben dat ook. Daarna hoefde het niet meer. Vroeger op school werd ik trouwens al beertje genoemd. De naam Dick heb ik te danken aan het feit dat mijn moeder me vroeger zo noemde, omdat ik zo'n dikke baby was, ik heet eigenlijk Henk zoals het grootste deel van de familie.

Je begint met het lezen van een boek?

Ja. Ik heb het gevoel dat veel te weinig ontwerpers het boek zelf lezen. Wat er bv. bij Amerikaanse series gebeurt, is ontzettend. Dat mag niet, dat is niet aardig tegenover de auteur. Ik lees alles. Er zijn natuurlijk schrijvers bij, zoals Cheyney en Charteris, waarbij je na twee hoofdstukken en het einde al genoeg weet. Soms heb je aan de titel voldoende, je leest dan nog een hoofdstuk na om te kijken of je er niet naast zit. Maar sommige moeilijke auteurs lees ik wel twee keer. Je leest niet leuk, je leest op zoek naar een omslag. Daarom lees ik in de vakantie nog wel eens een stel boeken over.

Hoe ontwerp je je omslagen nu eigenlijk?

Ik neem elke avond een boek mee naar huis. Dat lees ik dan. Het is gek maar het eerste dat ik van een omslag zie is de kleur, vóór ik het beeld krijg. Thuis zit ik vaak al wat met potlood te schetsen. Dat ga ik dan later uitwerken.

[p. 903]

Ik knip wat uit, vaak uit allerlei stukken gekleurd papier, dat ik spaar. Ik krijg monsterboeken van verffabrikanten. Als de kleur niet naar mijn zin is, maak ik die zelf. Ik probeer mijn vormen direct uit de hand te knippen en dan meteen in de goede kleur. Soms knip ik zo'n vorm wel tien keer over. Het moet spontaan zitten. Als ik de vormen heb, leg ik ze op een ondergrond. Ik maak altijd alles direct op het goede formaat. Dan leg ik de ontwerpen, want ik ben meestal met een heel stel tegelijk bezig, onder een glasplaat en ga verder met andere dingen. Af en toe kijk ik er dan eens naar en op een bepaald moment krijg je een bevlieging, dan denk je, zó moet het worden, dan is het goed en dan maak je het. De lettering komt vanzelf.

Mijn affiches maak ik op een kleiner formaat dan in werkelijkheid. Ik hou rekening met de afstand. De afstand die ik heb tot de grootte van het affiche is dezelfde als iemand die het op straat op 10 meter afstand bekijkt. Op de tekentafel is het ook een formaat dat ik aankan.

Ik laat nooit iets zien vóór het klaar is. Wel heb ik in mijn leven verschillende omslagen overgemaakt. Het boek is van de auteur en ergens moet hij er gelukkig mee zijn. Ik doe echter geen concessies. Je moet iets vinden waar je alle twee blij mee bent.

Maak je wel eens oude omslagen over omdat je stijl zich intussen verder ontwikkeld heeft?

Ja. Alle boeken die in herdruk gaan, komen bij mij langs en dan kijk ik of alles nog naar mijn zin is. En dan zijn er veel bij die ik gewoon weer opnieuw doe. Dan sta ik er weer achter. Het wordt allemaal simpeler. Ik heb het gevoel dat ik vroeger veel ingewikkelder werkte. Meestal, ik merk het al als ik aan het tekenen ben, begin ik met een omslag vrij ingewikkeld. Ik ga dan echter steeds meer weghalen. Dan komt er een moment dat het een maximum aan spanning heeft. Het komt er dan ook heel erg op aan dat je vormen gaaf zijn en je kleur. Hoe eenvoudiger het wordt, hoe moeilijker. Ik ga vaak kijken als het gedrukt wordt.

Heb je veel vrijheid?

Ik ben niet aan regels gebonden. Het werk wordt wel gekeurd. Als ik een serie omslagen af heb, komen mensen uit de uitgeverij kijken of het goed is. Maar ze laten me helemaal vrij. In het begin dacht men: die verknoeit de boel. Maar nu heeft de serie blijkbaar een beetje een eigen gezicht gekregen. Want of je nou knipt of plakt of scheurt, ergens blijf je toch jezelf.

Werk je wel eens met foto's?

Bij buien. Ik heb een kist vol foto's, die spaar ik. Voor ik aan een serie omslagen begin, kijk ik in die kist en soms gebruik ik er wat van.

Maak je wel eens vrij werk?

Niet meer. Zelfs niet als ik op vakantie in Spanje zit. Wel maak ik van tijd tot tijd werk in opdracht. Affiches bijvoorbeeld of een wandschildering. In Utrecht hebben ze een heleboel oude scholen, die zijn ze nu aan het opknappen en daar maak ik dan van die grote dingen op de wanden. Soms maak ik ook wel een kinderboek, of als ik helemaal leeg ben, ga ik een week naar Parijs om te vullen.

[p. 904]

Verschilt een opdracht (bijv. voor een affiche voor PasToe) veel van het werk voor de uitgeverij?

In theorie niet. Het is allemaal een kwestie van verdiepen. Voor Bruna neem ik elke avond een boek mee naar huis. Elk verhaal is weer een heel ander probleem. Zo doe je ook met Veilig Verkeer. Of PasToe. Ik ben zo'n PasToe fabriek doorgeweest.

Maar in de praktijk is het toch vaak lastiger. Je krijgt soms geen poot aan de grond. Laatst had ik nog een fijne opdracht. Maar ik hoorde toen onmiddellijk: dit moet er op staan en dat moet er op staan. Toen ben ik weggelopen. Je kunt het beter zelf doen, heb ik gezegd. In Zwitserland is dat anders. Wat er in Nederland gebeurt, is gewoon zonde. En dat terwijl je er zoveel van maken kunt. 'n Bord met affiches kan een soort wandversiering zijn in de stad.

Ik ben een tijdje geleden naar Leeuwarden geweest met de trein. Onderweg op al die kleine stationnetjes zie je dan overal van die aanplakborden met affiches. Als het goed is, kijken de mensen er naar. Soms glimlachen ze. Da's reuze fijn, kan een soort plattelandstentoonstelling zijn.

Doe je alles zelf of heb je iemand die je helpt?

Ik heb niemand, zou ook niemand willen hebben. Vind het vervelend. Ik kan ook niet werken als er mensen om me heen zijn. Ik wil helemaal alleen zijn. Ik begin ook 's ochtends voor dag en dauw. Vaak zit ik hier om half zes - zes uur. Dat vind ik een heerlijk uur, vóórdat er enig geluid komt. Had ik vroeger op school ook al. 's Avonds na negen uur was alles totaal afgelopen. Dat heb ik eigenlijk nog.

Wanneer ben je begonnen met je kinderboeken?

Vóórdat ik zelf kinderen had. M'n eerste boekje was de appel. Dat was twaalf jaar geleden. Het was toen met geen stok het huis uit te krijgen. Ik gebruik in m'n kinderboeken altijd primaire kleuren en grote vormen. Je moet de kinderen vormen leren. Je moet ook zo eenvoudig mogelijk werken, zó dat ze het zelf na zouden kunnen doen. In het begin was er veel weerstand van de ouders. Ze vonden het maar erg simpel. Mijn oudste zoon is nu tien jaar en vraagt maar steeds wanneer ik nu eens een ècht kinderboek ga maken. Met lasso's en zo er in. Je moet ook reuze oppassen dat je geen moeilijke woorden gebruikt. Vooral bij m'n boekje over Kerstmis (vertaald in het Engels, Duits en Amerikaans) was dat lastig.

Maak je eerst de plaatjes of schrijf je eerst de tekst?

Dat is heel verschillend.

Nog even over de omslagen voor de Zwarte Beertjes. Het valt ons op dat je praktisch geen sex gebruikt.

Nee, je hebt toch met dit soort werk een klein beetje een opvoedende taak, vind ik. Bovendien: de ene blote boezem na de andere, dat wordt ook vervelend.

Van welke kunstenaar houd je veel?

Van Matisse, die vond ik vroeger ook al fijn. En bij de affiche-ontwerpers van de Zwitser Leupin en de Fransman Savignac. Omdat ze het zo menselijk

[p. 905]

doen. Daar glimlach je ook om als zo'n ding ergens hangt. Het moet voor mij niet te steriel zijn. Het moet leven. Ik zou er bijv. nooit toe komen veel met letters of typografie te gaan doen, omdat ik het ergens niet menselijk vind. Ik wil echt dat je er om glimlachen moet. Als ik één letteromslag maak dan heb ik bij wijze van spreken m'n buik vol van letteromslagen. Het is te ongevoelig. Ik ga gauw de kant van het vriendelijke op. Ik hou van lichtheid. Maar ik schijn verder vrij zwaar op de hand te zijn. In het gewone leven schijn ik niet zo vrolijk te zijn.

Wat vind je van de junctie van een boekomslag?

We hebben het wel eens onderzocht een paar jaar geleden. Toen kwam naar voren dat voor onze reeks het omslag meer dan 40% van de verkoop uitmaakt. Daarom moet elk omslag een trekpleister zijn. Dat heeft Picasso ook tegen Simenon gezegd over mijn omslagjes: de kracht is dat het is opgezet als een klein affiche.

Welke omslagen maak je het liefst?

Ik vind ze allemaal fijn, maar die van Simenon maak ik het liefst.

Ken je Simenon?

Ja, ik ben verschillende keren bij hem geweest, hij is ook hier geweest. Ik lees z'n boeken ook zo graag. Het is een geweldig man. Zo'n man die zich helemaal opsluit en in een dag of tien, twaalf een boek schrijft. Vóór hij aan een boek begint, laat hij zich nakijken door de dokter en door de tandarts. Laat z'n kinderen nakijken, zodat er niks gebeuren kan in huis. Dan sluit hij zich op, dan slaapt hij in z'n werkkamer. Hij doet de gordijnen dicht, zodat er geen enkele invloed van buiten kan komen. Hij schrijft dan twaalf dagen lang, alles met de hand en zijn vrouw tikt het uit in de kamer ernaast.

In een brief aan Dick Bruna schrijft Simenon: ‘Je wint elk jaar aan eenvoud. Dat geldt ook voor je omslagen, die ik steeds sterker bewonder’.