Streven. Jaargang 18

[p. 546]

Naar een hervorming van het kath. verplegingswezen in België
M. Watté

ALS we hier het katholieke verplegingswezen in België even aan een onderzoek onderwerpen, dan laten we de medische organisatie buiten beschouwing: deze hoort tot de exclusieve bevoegdheid van de geneesheren en de verantwoordelijke instanties. Evenmin hebben we een economisch of administratief hervormingsplan op het oog. Onze bedoeling en de vragen die wij stellen, zijn uitsluitend van pastorele en apostolische aard: welke is de eigen finaliteit van het katholieke verplegingswezen, in welke mate wordt die finaliteit nu bereikt, op welke manier kan men de beschikbare middelen beter aan het voorgestelde doel doen beantwoorden?

Het katholieke verplegingswezen bezit in België een grote verscheidenheid: algemene en gespecialiseerde ziekenhuizen, kraaminrichtingen, psychiatrische instellingen, bejaardentehuizen, medisch-pedagogische instituten, diensten voor thuisverpleging. Allen samen vertegenwoordigen deze diensten een werkelijke macht in het land. Circa 50% van het aantal bedden in de Belgische ziekenhuizen horen tot het katholieke verplegingswezen; in de psychiatrische inrichtingen is dit zelfs 90% en meer. Ze worden als katholiek bestempeld niet alleen omdat hun ontstaan en hun werkwijze te verklaren zijn vanuit de katholieke ideologie, maar ook omdat ze exponenten zijn van de kerkelijke politiek op het gebied van de volksgezondheid.

Ideologische grondslagen en historische groei

Om het katholieke aandeel in het geheel van het nationale verple-gingsapparaat nauwkeurig te situeren, is het nodig even terug te gaan tot de beweegredenen die het bestaan van de katholieke instellingen motiveren.

Ideologisch vindt het katholieke verplegingswezen zijn diepste beweegreden in de evangelische leer van de naastenliefde, die bij voorkeur uit wil gaan naar de meest noodlijdenden. De eerste en fundamentele bestaansreden van de caritatieve bedrijvigheid van katholieken is de getuigenis van deze barmhartige liefde, getuigenis die niet alleen de individuele gelovige, maar de hele katholieke gemeenschap als gemeenschap ten deel valt.

[p. 547]

Historisch hebben in het ontstaan van de katholieke verplegingsinstellingen echter ook nog twee andere, heel belangrijke, motieven meegespeeld. Gedreven door haar wezenlijke behoefte om getuigenis af te leggen van de liefde, heeft de Kerk haar zorg steeds bij voorkeur op die terreinen gericht waarop het burgerlijke gezag in gebreke bleef. Over dit in gebreke blijven willen we hier de staf niet breken: mede ten gevolge van de middeleeuwse twisten tussen Kerk en Staat heeft de burgerlijke maatschappij pas laat haar volwaardige zelfstandigheid kunnen verwerven. Het is aldus een feit, dat op het gebied van de ziekenverzorging het initiatief lange tijd overgelaten werd aan de Kerk. De caritatieve werkzaamheid van de Kerk had dan ook een tweevoudige betekenis: een suppletieve betekenis, waarmee bedoeld wordt dat de Kerk een taak op zich nam die door de Staat verwaarloosd of niet voldoende behartigd werd, en een exemplatieve betekenis, waarmee gezegd wordt dat de Kerk een voorbeeld wilde geven van de manier waarop gezondheidsproblemen opgelost dienden te worden.

Door de omstandigheden is dit ‘voor-doen’ echter vaak vergroeid tot een ‘zelf en alleen doen’. Omwille van de heersende mentaliteit is de vervangende activiteit dikwijls uitgegroeid tot een monopolie de facto.

En verder nog: gezien in het geheel van de toenmalige politiek van de Kerk, is het gemakkelijk te begrijpen dat het feitelijke monopolie stilaan beschouwd werd als een monopolie de jure. En dit vermeende monopolie is met de tijd zo sterk in de gedachten vastgeankerd, dat de oorspronkelijke exemplatieve en suppletieve bedoelingen in de vergeethoek zijn geraakt.

Toen die machtspositie psychologisch eenmaal verworven was, heeft men ze, vooral sedert het begin van de 20e eeuw, in de werkelijkheid willen omzetten: overal werden de katholieke verplegingsinstellingen vermenigvuldigd.

De laïciserende strekking van de Staat op het einde van de 19e en in het begin van de 20e eeuw heeft aan deze wil tot machtsvorming een motief van zelfbescherming toegevoegd. Het antikerkelijke liberalisme heeft gedeeltelijk een uitbreiding van het katholieke verplegingsfront uitgelokt.

De vermenigvuldiging van de katholieke verplegingsinstellingen is gebeurd in het wilde, zonder de minste planmatigheid. Nieuwe klinieken werden opgericht, niet alleen om de officiële instellingen te bestrijden, maar ook uit naijver tussen verschillende congregaties. Er werd gebouwd en verbouwd en uitgebreid zonder algemene opzet. De oversten van vele congregaties en hun respectievelijke kerkelijke overheid hebben zich in de voorbije decennia schuldig gemaakt aan een verspilling van

[p. 548]

geld en personeel en tevens aan een zeer kortzichtige politiek die niet vrij te pleiten is van klerikalisme en onverdraagzaamheid.

Het gevolg daarvan is, dat wij nu enerzijds staan tegenover een mateloze versnippering van katholieke instellingen, en dat wij anderzijds de bediening van openbare ziekenhuizen verwaarloosd hebben, waardoor de laicisering van deze instellingen in de hand werd gewerkt.

Huidige moeilijkheden

De moeilijkheden waarin het katholieke verplegingswezen op dit ogenblik verkeert, vinden hun oorsprong wellicht in die historische evolutie, waarbij het getuigenis vervangen werd door de bestrijding, de exemplariteit door de veelvuldigheid en de suppletieve rol door het monopolie.

De katholieke instellingen voor gezondheidszorg voelen zich enerzijds gehandicapt door hun eigen structuren en anderzijds bedreigd in hun machtspositie.

De innerlijke zwakheid van het katholieke verplegingswezen komt voort uit zijn ongeordende groei: er zijn teveel kleine klinieken en bejaardentehuizen; hun geografische spreiding is slecht; ze zitten vast in traditionele vormen en vaak concurreren ze met elkaar. Deze innerlijke zwakheid is een geweldige handicap voor hun leefbaarheid, voor de collectieve behartiging van hun belangen en uiteindelijk voor het bereiken van hun finaliteit.

Bovendien voelen ze zich ook van buiten uit bedreigd. Enerzijds wordt hun machtspositie beknot; anderzijds worden ze gedwongen tot een strijd met ongelijke middelen.

Er is een geest van concurrentie ontstaan tussen de openbare en de privé instellingen. De oprichting van ziekenhuizen en bejaardentehuizen gebeurt dikwijls in een sfeer van (politiek) opbod: het is niet uitzonderlijk dat een Commissie van Openbare Onderstand en een kloostergemeenschap om het vlugst en om het grootst een kliniek of een rusthuis bouwen, in dezelfde stad (soms in dezelfde straat). Met zo'n manier van werken blijft er geen enkel spoor meer over van de exemplatieve, noch van de suppletieve rol van de katholieke instellingen. Bovendien is het economisch beschouwd onverantwoord en een zuivere verspilling van kredieten voor het budget van volksgezondheid.

Daarnaast voelt het katholieke verplegingswezen zich bedreigd door de ongelijkheid in de subsidiëring. Terwijl een Commissie van Openbare Onderstand voor het bouwen van een ziekenhuis of een bejaardentehuis op 60% Staatstoelagen, 20% Provincie- en 20% gemeentelijke

[p. 549]

hulp kan rekenen; wordt een privé ziekenhuis slechts voor ± 15% gesubsidieerd en een privé bejaardentehuis helemaal niet.

Het meest echter wordt de katholieke machtspositie bedreigd door de planificatie die thans door de openbare instanties ontworpen wordt. Tegenover een algemene planning van ziekenhuizenbouw en een globale aanpak van de bejaardenzorg staan de katholieke instellingen machteloos. De katholieke gemeenschap kan onmogelijk de nodige kapitalen bijeenbrengen om gelijke tred te houden met de openbare instanties, temeer daar het hier gaat om investeringen die vlug afgeschreven moeten worden. Een algemeen ziekenhuis met 150 bedden (wat als minimum capaciteit wordt beschouwd) kost minstens 100 miljoen Fr. De katholieke gemeenschap kan zich de weelde niet veroorloven om in elke stad een dergelijk ziekenhuis te bouwen! Inzake bejaardenzorg spreekt men nu van centra voor ambulante behandeling, waar bejaarden (die zelfstandig blijven wonen) alle consultaties en behandelingen zullen ter beschikking hebben, met bovendien sociale hulp, ontspanningsmogelijkheden, maaltijden enz. A rato van één centrum voor 5.000 bejaarden zou men 250 centra moeten oprichten. Tegenover een dergelijk project wordt de katholieke bejaardenzorg tot een nietigheid herleid.

Doch niet enkel op financieel vlak kunnen wij de problemen van het hedendaagse verplegingswezen niet aan. Wij hebben evenmin het vereiste personeel, althans niet indien wij onze huidige opvattingen terzake niet grondig wijzigen.

In de eerste plaats hebben wij tot nog toe bijna exclusief op het religieuze personeel gerekend; het is de hoogste tijd dat wij het leken-personeel als evenwaardig gaan beschouwen, zowel op technisch vlak als voor de leidende functies. Verder wordt het personeel vaak ondoelmatig gebruikt: verplegenden in de administratie of in de keuken; dubbel gebruik bv. in de diensten voor thuisverpleging die eenzelfde sector bedienen. Het is noodzakelijk zich te bezinnen over de specificiteit en de verdeling der taken.

Tenslotte, wat men ook moge denken over de moeilijkheden waarin het katholieke verplegingswezen zich op het ogenblik bevindt, men moet de gevoerde politiek naar haar vruchten beoordelen. Heeft de kerkelijke machtspolitiek dan de gewenste resultaten opgeleverd als getuigenis van christelijke caritas? Men zal ons toelaten vrij sceptisch te zijn op dat gebied. Ten eerste hebben wij voor een groot deel de bediening van openbare ziekenhuizen prijsgegeven. Het gevolg is dat het georganiseerde getuigenis in de openbare ziekenhuizen praktisch tot nul is herleid in de Brusselse agglomeratie en in Wallonië, en sterk gehalveerd

[p. 550]

werd in Vlaanderen. Vervolgens hebben de katholieke klinieken en bejaardentehuizen bij de bevolking vaak (en deels terecht) de bedenkelijke reputatie gekregen van instellingen voor rijke mensen. Al bij al schijnt de machtspolitiek faliekant te zijn uitgelopen, althans voor de ziekenhuizen en de bejaardentehuizen. Dit is echter niet het geval voor de psychiatrische instellingen, de medisch-pedagogische instituten en de diensten voor thuisverpleging, waar zowel de exemplatieve als de vervangende opgave beter zijn bewaard gebleven.

Naar een hervorming

Tegenover dit failliet van het huidige katholieke verplegingswezen dient gezocht te worden naar een nieuwe richting voor de toekomst. Deze zal m.i. moeten bestaan in een terugkeer naar de oorspronkelijke finaliteit van de katholieke instellingen, dit wil zeggen in een consequente toepassing van hun exemplatieve en suppletieve betekenis.

Wij kunnen dan als beginsel stellen dat katholieke verplegingsinstellingen slechts verantwoord zijn, waar zij een betekenis hebben hetzij als type-beeld, hetzij als voorziening in een leemte die niet door anderen kan verholpen worden. Eerst dán kunnen zij hun waarde als getuigenis realiseren. Het komt er derhalve op aan, voor elke sector van het verplegingswezen na te gaan of de katholieke instellingen er al dan niet een bestaansreden hebben.

In de eerste plaats dan lijken katholieke ziekenhuizen of klinieken ons nog slechts verantwoord voor de opleiding van het medisch en het paramedisch personeel. Voor de opleiding van geneesheren en specialisten veronderstelt dit ten eerste dat de overblijvende klinieken op een of andere manier verbonden zijn aan de Universiteit van Leuven; vervolgens dat zij een minimum omvang hebben om effectieve stagemogelijkheden te bieden; ten slotte dat zij werkelijk voorbeeldig zijn inzake medische organisatie, nursing, en algemeen beheer. Wat de opleiding van het paramedische personeel betreft, moeten wij mensen vormen, religieuzen en leken, die bekwaam zijn om in een pluralistische maatschappij en in neutrale ziekenhuizen een volwaardig getuigenis te brengen. De waarde van dit getuigenis zal zowel bepaald worden door hun technische bekwaamheid en hun openheid voor de problemen van deze tijd als door hun geloofsvorming en -beleving. Op dit gebied lijkt het mij van kapitaal belang dat de bekwame en toegewijde leken als gelijkwaardig worden beschouwd met de religieuzen. In deze opleidings-instellingen moeten wij de congregaties ontlasten van administratieve en economische taken waarvoor meer bevoegde leken te vinden

[p. 551]

zijn. De religieuzen in deze sector moeten vrijgesteld worden voor hun eigen opdracht: de verpleging en de vorming en bezieling van de leken-verplegenden. De klinieken die niet voor opleiding in aanmerking komen, kunnen ongetwijfeld een andere bestemming vinden die meer beantwoordt aan een apostolische opgave: in gespecialiseerde of onderontwikkelde sectoren (men kan b.v. denken aan tehuizen voor ‘chronische bejaarden’).

Men zal wellicht opwerpen dat de katholieke kraaminrichtingen een belangrijke opvoedende taak hebben en als dusdanig dienen behouden te worden. Daarop kan men antwoorden dat een materniteit niet zo vanzelfsprekend een opvoedende waarde heeft. Wanneer een kraaminrichting niet verbonden is aan een algemeen ziekenhuis of niet beschikt over alle bijkomende technische diensten (labo, RX, bloedtransfusie) is zij, medisch gezien, waardeloos en derhalve ook van katholiek opvoedend standpunt onverantwoord. Daarbij komt dat vele materniteiten erg passief gebleven zijn inzake opvoedende invloed en geen enkel initiatief terzake hebben genomen. Overigens kan die opvoedende taak (inlichtingsvoordrachten over huwelijks- en opvoedingsproblemen; psychosomatische voorbereiding op de baring) evengoed waargenomen worden door andere personen of organismen (geneesheren, huwelijks-scholen; huwelijks- en gezinsraden; opvoedende bewegingen).

Het grootste belang dient gehecht aan de bediening van de openbare of privé ziekenhuizen. Voor zover het mogelijk is moet de voorkeur nog steeds gaan naar de instellingen die de meest-behoeftigen of de meest-noodlijdenden opnemen. Ook moet men selectief optreden tegenover de aard van de bediening: niet de algemene en de technische diensten zijn prioritair, maar wel de eigenlijke nursing en dan nog in de eerste plaats de verzorging van de bejaarde patiënten, van de zware zieken, van de besmettelijken.

Daarna komen de bejaardentehuizen aan de beurt. Te veel katholieke bejaardentehuizen beperken zich tot de opname van valiede, zelfbetalende dames, wat evengoed kan gebeuren door het privé lekeninitiatief. Een werkelijke nood vormt echter de hospitalisatie van invaliede of seniele bejaarden van beider kunne: daar is voor de katholieke instellingen een reële vervangende opdracht weggelegd. Ook wat de bediening van openbare bejaardentehuizen betreft, moet onze zorg slechts uitgaan naar die instellingen waar de meest noodlijdenden worden opgenomen, namelijk invalieden en senielen.

De psychiatrische instellingen en de medisch-pedagogische instituten vormen een sector waar het katholieke initiatief momenteel onvervangbaar is. Ook hier is echter een zekere aanpassing nodig. De medische

[p. 552]

leiding door geneesheren-specialisten dient consequent doorgedreven te worden; de administratieve en economische functies moeten overgedragen worden aan bevoegd lekenpersoneel. De medisch-pedagogische instituten zouden vooral moeten gericht zijn op de hospitalisatie van niet-opvoedbare en half-opvoedbare kinderen; de opname van opvoedbare kinderen kan men aan anderen overlaten.

Van zeer groot belang is m.i. de uitbouw van de thuisverpleging. Hier is voor ons een onvervangbare taak weggelegd. Om die taak volwaardig te vervullen zijn er echter enkele hervormingen door te voeren. In de eerste plaats dient men een einde te maken aan het systeem van inwonende, verzorgende religieuzen: waar het aantal zieken en bejaarden zo groot is en de beschikbare religieuzen zo gering in aantal, kunnen wij ons niet langer veroorloven om een verplegende full-time in dienst van één enkele persoon of familie te laten. Ook de versnippering van autonome diensten met elk hun ‘eigen zieken’, of die geografisch of financieel met elkaar concurreren, kan niet langer aanvaard worden. Al die diensten, hetzij met leken of met religieus personeel en van welke congregatie ook, dienen samengebundeld tot één organisatie die volgens dezelfde technieken en aan dezelfde financiële voorwaarden het hele land bestrijken. Deze organisatie moet bovendien onafhankelijk zijn van elke partij-politieke macht en ter beschikking staan van alle zieken zonder onderscheid van geloof of overtuiging.

Samenvattend kan men deze visie op het katholieke verplegingswezen als volgt beschrijven. Wij wensen niet langer als tegenstanders van de openbare of privé-verplegingssector door te gaan, maar wij willen ons integendeel ter beschikking stellen van de noodlijdende bevolking, vooral daar waar de nood het grootst is. Niet een machtspositie streven wij na, maar een loyale, onbaatzuchtige dienstbaarheid. Tot die dienstbaarheid willen wij religieuzen en leken opleiden in een geest van doorgedreven technische bekwaamheid en ruime openheid tegenover de wereld en de mensen. Dit is naar onze mening de noodzakelijke her-oriëntering van de verplegingsinstellingen in een pastoraal perspectief. Dergelijke hervorming kan slechts op lange termijn tot stand komen en na een grondige studie door alle betrokken partijen. Met dit artikel hadden wij geen andere bedoeling dan dit onderzoek en verder een nieuwe globale aanpak van het katholiek verplegingswezen te stimuleren.