Streven. Jaargang 18

[p. 540]

Kerk, partijen en verkiezingen in België
K. van Isacker S.J.

VRAAGT men aan de man in de straat, hoe in België de Kerk altijd tegenover de partijen gestaan heeft, dan zal hij antwoorden: de Kerk was voor de katholieke partij en daarom tegen alle andere partijen. Eigenlijk heeft hij het niet mis voor, die man in de straat, al moet zijn simplistisch oordeel genuanceerd en toegelicht worden.

Voor 1846 bestonden er in België geen partijen in de huidige betekenis van het woord. Het politieke leven werd beheerst door het unionisme, de samenwerking tussen de conservatieve katholieken en de liberalen. Door de oprichting van hun partij, in 1846, maakten de liberalen aan deze samenwerking een einde: voortaan wilden zij het land alléén besturen, en zij zouden dat doen volgens de beginselen van het rationalistische laïcisme. Aanvankelijk trachtten zij hun laïciserende politiek door te voeren in een klimaat van welwillendheid en tegemoetkoming tegenover de Kerk. Maar vanaf 1857 - ten gevolge van historische omstandigheden waarop hier niet nader kan worden ingegaan - was het met deze welwillendheid afgelopen: de liberale partij, en vooral haar radicale vleugel, ging in de Kerk, die het rationalistisch laïcisme wilde noch kon aanvaarden, een bedreiging zien voor de instellingen en besloot met de Kerk af te rekenen. De schoolstrijd van 1879-1884 is het hoogtepunt van de oorlog tussen de katholieke en de liberale opinie.

Omdat de katholieke partij juist in deze periode van strijd is ontstaan, werd zij onvermijdelijk een instrument voor de verdediging van de religieuze belangen tegen het radicale liberalisme. Zij was, zoals men het doorgaans heet, een confessionele partij. Om te begrijpen waarin dit confessionalisme juist bestaat en hoe het tot stand kwam, is het nodig de houding te ontleden die de bisschoppen in het verleden hebben aangenomen tegenover partijen en verkiezingen.

De bisschoppen uit de eerste periode van de Belgische onafhankelijkheid waren voorstanders en verdedigers van de liberale grondwettelijke staatsinstellingen: zij aanvaardden de ‘moderne vrijheden’ omdat zij de godsdienstige belangen het best gewaarborgd achtten in een regime van volledige vrijheid. De bisschoppen beschouwden het daarom als hun goed recht om, èn als staatsburgers èn als herders van de Kerk, de

[p. 541]

grondwettelijke rechten en vrijheden aan te wenden voor de verdediging van de godsdienst. Onder meer gebruikten zij de vrijheid van het woord om aan de gelovigen voorlichting en leiding te geven in verband met de verkiezingen.

Reeds in 1831, bij de eerste wetgevende verkiezingen, vroegen de bisschop van Gent en die van Luik in een herderlijke brief gebeden voor de goede uitslag van de verkiezingen. Aan de stemgerechtigden onder de gelovigen hielden zij voor dat het een gewetensplicht was, aan de verkiezingen deel te nemen en uitsluitend te stemmen voor kandidaten die ‘eerbied betonen voor de vrijheid van de godsdienst’.

Voor de wetgevende verkiezingen van mei 1833 schreef Mgr. Sterckx, de aartsbisschop van Mechelen, een brief aan de pastoors van zijn bisdom met richtlijnen betreffende de kiesstrijd. De pastoors, zei Sterckx, moeten hun stemgerechtigde parochianen voorhouden dat zij in geweten verplicht zijn aan de verkiezingen deel te nemen en alleen mogen stemmen voor ‘waardige’ kandidaten, ‘die energiek zullen werken voor het geluk en de rust van het land en voor de handhaving van de godsdienstvrijheid’; maar tegelijk diende de clerus in deze aangelegenheid ‘veel wijsheid en omzichtigheid’ aan de dag te leggen, ‘opdat hun heilig ambt niet gelasterd worde’: het was hun verboden op de preekstoel aan politiek te doen of politieke figuren persoonlijk aan te vallen. Deze brief van Mgr. Sterckx werd door de overige vijf bisschoppen overgenomen en diende ook in latere jaren als norm voor de herderlijke brieven van het episcopaat over de verkiezingen.

Tot omstreeks 1850 blijft de toon van deze brieven zo gematigd dat niemand, ook niet bij de liberalen, er enige aanstoot aan neemt. Welke nadelen er niettemin verbonden waren aan het feit dat de bisschoppen regelmatig de geestelijkheid aanzetten om de kiesverrichtingen van hun parochianen te beïnvloeden, zal pas later blijken: geleidelijk en onbewust geraakte hierdoor de katholieke opinie er van overtuigd dat voor een katholiek iedere politieke daad eigenlijk een religieuze daad was.

Na 1850 hoort men in de herderlijke brieven een nieuwe klank. Er bestaat nu een flink georganiseerde liberale partij die snel evolueert naar een antigodsdienstig radicalisme. Meteen krijgen de inspanningen van de bisschoppen voor ‘goede’ verkiezingen een strijdvaardiger karakter, in de letterlijke betekenis van het woord: door hun vermaningen betreffende de kiesplicht van de katholieken verklaren zij de oorlog aan de liberale partij. Alleen kardinaal Sterckx blijft tot aan zijn dood in 1867 trouw aan zijn vroegere gematigde houding. De nieuwe bisschoppen daarentegen, die na 1848 benoemd werden: Mgr. Malou te Brugge, Mgr. De Montpellier te Luik, Mgr. Gravez te Namen, Mgr. Dumont te

[p. 542]

Doornik, hebben de ‘moderne vrijheden’ afgeschreven omdat de liberalen ze nu gebruiken tegen de Kerk. Zij mobiliseren de katholieke opinie voor de strijd tegen de liberale instellingen.

Vooral uit de brieven van Mgr. Malou blijkt de nieuwe geest. Herhaaldelijk wijst Malou zijn gelovigen op hun zware gewetensplicht om alleen voor katholieke kandidaten te stemmen; zijn priesters vraagt hij aan de kiesstrijd deel te nemen ‘als raadgevers en leiders van het volk’. Gezien de vijandigheid van het liberalisme tegen de Kerk, schrijft Mgr. Malou, staat in feite bij iedere verkiezing ‘de godsdienst op het spel’. ‘De kiezers die voor de katholieke of conservatieve kandidaten stemmen, zo luidt zijn herderlijke brief van 8 mei 1863, zullen stemmen voor de katholieke Kerk, voor haar rechten en vrijheden; zij die tegen deze kandidaten stemmen, zullen stemmen tegen de katholieke Kerk en voor hun deel haar rechten en vrijheden aantasten.... Vraagt U af of gij in geweten uwe Moeder moogt verloochenen en aan de slagen van hare vijanden overleveren’. Dit is sterke èn duidelijke taal, met vèrreikende gevolgen: de identificatie tussen partij en Kerk die hier aan de gelovigen geleerd wordt, moet onvermijdelijk leiden tot misvorming van het politieke oordeel der katholieken. Men moet daarbij bedenken dat bisschoppelijke richtlijnen op de kansel en in de biechtstoel door pastoors en onderpastoors doorgaans met heel wat minder gematigdheid en wijsheid aan de gelovigen werden doorgegeven dan de bisschop zelf wenste.

De andere bisschoppen waren niet zo radicaal in hun uitdrukkingen als Mgr. Malou. Maar door steeds opnieuw de nadruk te leggen op de noodzaak voor katholieken, om bij de verkiezingen eensgezind voor de goede zaak te strijden en te bidden, hebben ook zij bijgedragen tot de vorming van een voor België typerende mentaliteit: alleen de bestaande katholieke partij, met haar programma en haar opvattingen, is zaligmakend en bijgevolg is de steun aan deze partij voor iedere katholiek een onvoorwaardelijke en ernstige gewetensplicht.

De schoolstrijd van 1879-1884 heeft deze mentaliteit verder ontwikkeld. De Kerk in België moest toen inderdaad vechten voor haar behoud en riep daartoe alle katholieken in het geweer. Bij iedere wetgevende verkiezing, in 1880, in 1882 en in 1884, hebben de bisschoppen de katholieke opinie gemobiliseerd om te pogen de rampzalige liberale meerderheid ten val te brengen. In 1884 zijn zij daarin geslaagd: bij de verkiezingen behaalde de katholieke partij een absolute meerderheid, die zij bewaarde tot na de eerste wereldoorlog. Tijdens deze lange periode van katholiek overwicht kreeg de katholieke partij haar definitieve confessionele gedaante.

[p. 543]

Waarin bestaat dat confessionalisme? Niet, zoals men vaak meent, in de onderdanige volgzaamheid van de katholieke parlementariërs tegenover het episcopaat. Wel zijn er vanaf het begin van de Belgische onafhankelijkheid steeds contacten geweest tussen de bisschoppen en de katholieke parlementariërs betreffende wetten of parlementaire initiatieven waarmee, rechtstreeks of onrechtstreeks, kerkelijke belangen gemoeid waren. Aanvankelijk is er daarbij echter helemaal geen sprake van enig gezag van de bisschoppen over de politici: deze contacten zijn veeleer betrekkingen tussen vrienden die tot eenzelfde maatschappelijk milieu behoren en er dezelfde opvattingen op na houden. Later, vanaf kardinaal Dechamps, die aartsbisschop van Mechelen was van 1868 tot 1883, probeerde het episcopaat wel invloed en gezag uit te oefenen op de katholieke parlementaire groep. Maar als groep heeft de rechterzijde deze pogingen steeds beslist van de hand gewezen.

Niet in de vermeende afhankelijkheid van de katholieke parlementariërs tegenover het episcopaat bestaat het confessionalisme, maar in de zorg van de clerus om de katholieke partij, het onontbeerlijke bolwerk voor de verdediging van de Kerk, sterk en één te houden: sterk, door er over te waken dat de verkiezingen een absolute katholieke meerderheid in het parlement verzekerden; één, door er over te waken dat geen enkele concurrerende partij van katholieken de éne katholieke partij zou ondermijnen of verzwakken.

De zorg van de Kerk voor de katholieke partij impliceerde het afwijzen van iedere andere partij. Aanvankelijk betrof dit alleen de liberale partij, die door de bisschoppen afgekeurd werd ter wille van haar rationalistische ideologie en haar vijandschap tegen de Kerk. Later werd ook de in 1885 gestichte socialistische werkliedenpartij veroordeeld: deze zette de rationalistische traditie van het liberalisme voort en poogde bovendien de arbeidersklas los te maken van de Kerk, die in de ogen van de socialisten een instrument was voor de verdrukking van het volk.

Dat de Kerk antigodsdienstige partijen afwees, was logisch. Maar de zorg voor het monopolie van de eigen partij heeft de bisschoppen er ook toe gebracht om nieuwe politieke partijen van katholieken af te keuren of zelfs te veroordelen.

Dit gebeurde voor de eerste maal in de jaren negentig, toen in België het cijnskiesrecht werd vervangen door het algemeen meervoudig stemrecht, hetgeen een einde maakte aan de burgerlijke politieke overheersing. Door het algemeen meervoudig stemrecht werd het Belgische kiezerscorps met meer dan één miljoen nieuwe stemgerechtigden vermeerderd. Deze nieuwe kiezers waren bijna uitsluitend volksmensen. Voor welke partij zouden zij stemmen? Normaal had men, naast de burger-

[p. 544]

lijke katholieke partij en de socialistische werkliedenpartij, voor hen een nieuwe christelijke volkspartij moeten oprichten. Maar deze logische en door geheel de christelijke democratie gewenste oplossing bleef uit: op verlangen van het episcopaat verzaakten de christelijke democraten aan de oprichting van een eigen partij en droegen zij hun politieke kandidaten samen met de kandidaten van de conservatieve opinie op één gemeenschappelijke katholieke lijst voor. Men is het er thans vrijwel over eens dat deze manke oplossing, die tot na de eerste wereldoorlog behouden bleef, noch de belangen van de katholieke opinie, noch die van het volk heeft gediend en sterk heeft bijgedragen tot het in stand houden van een ongezond confessionalisme: het behoud van de eenheid der katholieke partij, en meteen het afwijzen van een zelfstandige christelijke volkspartij, werd immers voorgesteld als een ernstige gewetensplicht die alle katholieken bond, hetgeen praktisch neerkwam op verplichting tot conservatisme om religieuze motieven.

Het argument van de noodzakelijke eenheid, waarmee in de jaren negentig de christelijke volkspartij werd afgewezen, kan men later regelmatig in de herderlijke brieven van de bisschoppen terugvinden, ook nog in de allerlaatste jaren. ‘De feiten, zo luidt een gemeenschappelijke herderlijke brief van 30 oktober 1932, bewijzen klaarblijkelijk dat alleen een sterke katholieke partij, stevig ingericht en bezield met tucht in al haar vertakkingen, het echte en enige bolwerk is onzer godsdienstige vrijheden’. En een herderlijke brief van 25 december 1936: ‘Gezien... de Belgische politiek zich niet enkel bemoeit met vraagstukken van zuiver stoffelijke en economische aard, maar in feite verbonden is met zedelijke en godsdienstige belangen, is het, voor het behoud van deze hogere belangen, volstrekt noodzakelijk dat er één machtige politieke groepering besta, welke open staat voor alle burgers die de rechten en het geweten eerbiedigen, en welke het behoud en het verdedigen der heilige rechten van het geweten en van de Kerk als eerste punt in haar programma vooropstelt’. Nog op 12 juni 1957 schreef kardinaal van Roey aan zijn priesters dat, wegens de omstandigheden - België was toen opnieuw in een schoolstrijd gewikkeld - elke politieke scheuring onder katholieken als in geweten verwerpelijk moest worden beschouwd.

De zorg voor het behoud van de éne katholieke partij leidde in 1925 tot de veroordeling van het Vlaamse Nationalisme en in 1935 tot de afkeuring van de totalitaire katholieke beweging Rex. Direct na de tweede wereldoorlog maakte kardinaal van Roey op officieuze wijze bekend dat hij de katholieken afkeurde die zouden stemmen voor de in 1945 opgerichte Union Démocratique Beige, een poging van katholie-

[p. 545]

ken om op de ruïnes van de vooroorlogse partijen een a-confessionele concentratie van katholieke en socialistische democraten tot stand te brengen. En tenslotte is er de herderlijke brief van mei 1958, waarin werd verklaard dat, wegens de toen heersende omstandigheden - na vier jaar linkse regering en een schoolstrijd - stemmen voor de linkse partijen of voor de Volksunie ‘zwaar zondig’ was, en dat het ‘een zware gewetensplicht’ was te stemmen voor de Christelijke Volkspartij.

De interventies van de bisschoppen op politiek gebied beoogden alleen de vrijwaring van ‘de hogere geestelijke belangen’: dit is een uitdrukking die men regelmatig in de herderlijke brieven aantreft. De bisschoppen onderstreepten bij iedere tussenkomst dat zij principieel de inmenging van het kerkelijke gezag in louter tijdelijke aangelegenheden verwierpen en alleen spraken wanneer hun herderlijke plicht hen daartoe dwong. Niettemin hebben deze regelmatig terugkerende interventies in de politiek geleid tot een bedenkelijke verwarring in de geesten van vele katholieken tussen de politiek en de godsdienst, tussen de katholieke partij en de Kerk; zij hebben ook het oordeel van velen over de omvang en de grenzen van hun burgerlijke plichten en over hun persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid op dit gebied onzeker gemaakt. Indirect heeft dit alles bijgedragen tot de ‘verzuiling’, het compartimenteren van bijna alle domeinen van het openbaar leven in ideologisch scherp van elkaar gescheiden vijandige groepen.

Omwille van deze negatieve gevolgen van het confessionalisme is een bezinning over zijn historische oorsprong leerrijk: zij kan er toe bijdragen om in alle partijen de geesten ruimer en verdraagzamer te maken, zodat in de toekomst tussenkomsten van de bisschoppen in de politiek en in de partijenstrijd niet meer noodzakelijk zouden zijn.