Streven. Jaargang 18

[p. 274]

Theaterkroniek
100 jaar Heijermans
C. Tindemans

OP 3 december 1864 werd te Rotterdam de romancier en toneelauteur Herman Heijermans geboren. Bekijken we thans zijn globale oeuvre, dan kost het weinig moeite de literaire handboeken gelijk te geven: Heijermans is inderdaad een socialistisch auteur geweest. Deze constante in een werk, dat dan toch over een dertigtal jaren gespreid ligt, brengt ons echter al te gemakkelijk tot het besluit dat Heijermans een ongecompliceerde natuur zou zijn geweest. Eens tijdens zijn jeugd in het bezit gekomen van een levensideaal, zou hij daaraan gehecht zijn gebleven zondermeer. In werkelijkheid zijn er in deze onverdacht rechte lijn echter wel enkele schommelingen waar te nemen. Als ieder ander waarachtig mens heeft ook Heijermans een innerlijke strijd moeten leveren om zelfzekerheid en inzicht te winnen. Uit een vluchtige reconstructie van zijn toneelwerk valt dit aspect thans niet te verwijderen.

Een sociaal-democraat is Heijermans zonder twijfel geweest. De vraag is echter, waar hij zijn levensdroom vandaan heeft gehaald. Niet van zijn ouders, wier streng-burgerlijke en Israëlitische milieu hij dadelijk heeft opgegeven. Na zijn mislukt experiment in de Rotterdamse zakenwereld stort hij zich in de Amsterdamse bohémiensfeer. Na het moeizame debuut via Dora Kremer en Ahasverus, duikt hij daaruit op met een eigen stem, die onmiskenbaar sociaaldemocratisch klinkt. Deze gezindheid blijft vrij complex. Aan de basis ligt nog de 19e-eeuwse kijk op het leven in rationalistische zin; zijn houding tegenover de gevestigde ethische normen is echter veeleer instinctief afwijzend dan dat ze het scherpe resultaat is van een filosofische tocht; ook in zijn later werk zal hij nooit een overtuigend filosoof worden. Met deze rationalistische instelling hangt zijn breuk met de Joods-gelovige traditie van het vaderhuis samen. Zijn toevlucht vindt hij in een Spinoza-getinte verering van de kosmos, een optimistisch vertrouwen in de natuur van de mens. Heijermans ontdekt bij zichzelf een rijke liefde voor de arbeider, omdat hij diens bestaan ervaart als een onharmonische verstoring van de wereldorde. Deze evangelische waardering van de evenmens is het die hem tot het lidmaatschap van de SDAP brengt. M.a.w. hij wordt lid van de sociaal-democratische partij omdat hij in zijn hart al socialistisch voelt. Niet een bepaalde partij ideologie heeft hem tot de bekennende stap gebracht, maar de strikt-persoonlijke getuigenis. Deze individuele ethiek zal hem trouwens ook later bijblijven.

Zijn intuïtieve naastenliefde past Heijermans nu toe op de maatschappelijke toestanden. Zijn anti-burgerlijkheid is daarbij verantwoordelijk voor zijn pro-socialisme. Zelf heeft hij reeds de burgerlijke levensmoraal afgewezen omdat de gelukzalige burger zich niet het minst inzet voor de persoonlijke welvaart van de arbeider. Deze opvatting bepaalt de toon van zijn eerste werken, De machten, Eén Mei, ook Op Hoop van Zegen, maar ze keert ook terug in b.v. Glück auf! Daarbij sluit onmiddellijk aan zijn overtuiging dat zowel de Staat

[p. 275]

als de Kerk in dit conflict duidelijk de stelling van de werkgever hebben gekozen en hierop baseert hij Het antwoord en Het pantser.

De soliede maatschappij wordt echter niet alleen om haar houding tegenover de arbeider aangepakt; Heijermans' agressiviteit bestrijkt een breder front. Hij acht de burgerlijke moraal verantwoordelijk voor de ontaarding van de huwelijksopvattingen en hij demonstreert dat in Het zevende Gebod, in Schakels, in Vreemde Jacht. De conventionele moraal verwaarloost de niet meer arbeidsnuttige bejaarden en dat motief behandelt Heijermans in De geduldige Dood, in Op Hoop van Zegen, maar vooral in Bloeimaand, waarin hij de georganiseerde liefdeloze caritas te lijf gaat. Hij komt principieel op voor hen die het niet eens zijn met de normen der maatschappij, in Feest, in Nr 80, in Op Hoop van Zegen. Tevens levert de kastegeest van het militarisme hem stof voor Op Hoop van Zegen, Het pantser, Een heerenhuis te koop en het ontroerende Brief in schemer.

Toch zitten er in Heijermans' rationalistische levensopvatting barsten. Vrij vaak ligt het begrip God in de mond van zijn figuren, vooral dan op die momenten van ernst en bezinning waar blijkbaar diepere levenslijnen worden bedoeld. Daarom vooral is het moeilijk in dit woord God alleen maar een oppervlakkig citaat te zien. Wel heeft deze vage Godsidee, die staat voor goedheid en begrip, weinig overeenkomst met enig omlijnd Godsbegrip in christelijke zin. Heijermans' geloof is de Liefde als het principe van heelal, wereld en samenleving. Zijn God heeft alle mensen bestemd voor een leven vol aardse vreugde en heerlijkheid. Een aantal menselijke krachten zweert echter samen om dit goddelijke plan te dwarsbomen. Deze krachten liggen echter niet in de mens zelf en daarmee wijst Heijermans elke mogelijkheid op antieke of christelijke tragiek af. Deze krachten liggen buiten de mens en ze treden op zonder enige fataliteit als kern; het zijn de bourgeoisie en het kapitalisme. Ze te bestrijden met hart en lichaam is dan ook de plicht die de wet der Liefde de mens oplegt.

De dualiteit van deze zelfgestelde opdracht, het medelijden en het bestrijden, is in 't hele oeuvre van Heijermans evident. Zijn talent is er een van polemische aard; zijn karakter echter tendeert naar het meeleven, naar de goedheid; herhaaldelijk ontspoort hij dan ook in overgevoeligheid en bereikt hij meer tranen dan zuivere emotie. Daarin schuilt tevens zijn eenzijdige tendens: hij munt meer uit in het voorstellen van negatieve facetten dan van positieve, een kenmerk dat hij moet delen met vele socialistische auteurs, een gevaar dat hen als dramatische auteurs steeds bedreigt.

Dit socialisme, meer op temperament dan op overtuiging gebaseerd, is niet het definitieve etiket voor Heijermans. Na enkele ijverige jaren van barricadegevechten, rispen hem burgerlijke voorkeurtjes op. Nominaal blijft hij een socialist en zijn begrafenis kan dan ook een manifestatie worden. In feite staan de laatste jaren van zijn leven in het teken van een individuele levensethiek, reeds ingezet met Matthijs de Sterke uit De Opgaande Zon, gedocumenteerd door zijn sterk verzet tegen de voorgenomen toneelcarrière van zijn dochter Hermine. En niet toevallig dus zijn die stukken die zich in een burgerlijke omgeving afspelen, zoals Schakels, dramaturgisch het best geslaagd, misschien zelfs het meest geldig gebleven. Dit belet niet dat ook in deze niet helemaal partijgetrouwe thema's het socialiserende levenskader het klimaat bepaalt; in Het Kind, in Schakels, in De Opgaande Zon, in Eva Bonheur komen de karak-

[p. 276]

ters uit de middenstand, maar de kritiek op de maatschappij blijft volgehouden tot in De Wijze Kater. Het socialisme in Heijermans' werk mag dan wellicht niet dominant zijn gebleven, het is beslist organisch geweest. Prof. Dr. B. Hunningher ziet Heijermans' eigenlijke betekenis als ‘'n signaal van zijn tijd’. In 1964 is die tijd voorbij. Dat houdt in dat zijn stukken veel van hun trefkracht en dus van hun belang hebben verloren. Hij heeft zonder twijfel zijn eigen artistieke programma kunnen harmoniëren met zijn politieke intenties. De realistische omgeving heeft hij nooit laten ontaarden tot een naturalistisch cliché, precies omdat hij al vóór de aanvang alle objectiviteit had opgegeven. Zijn stijlesthetische positie is daarom realistisch te noemen omdat hij toch iets meer heeft willen uitbeelden dan alleen maar een wereldbeeld; het moest immers dienen als socialistisch exempel van sociale misstanden. Zijn dramatische impuls vertrok uit het motief en niet uit de literatuur.

Bovendien is de traditionele aanduiding van Heijermans als een naturalist wel te oppervlakkig. Zelfs in die drama's die het best lijken te passen in de naturalistische beweging, zijn er nog altijd min of meer opvallende tekens van romantisme. Er zijn beslist ook neo-romantische trekjes aan te stippen (of die nu langs of zonder Hauptmann in zijn werk zijn geslopen), of althans scènes waarin de droomsfeer en de kinderlijke verbeelding domineren. Wáár blijft, dat Heijermans herhaaldelijk de naturalistische techniek heeft overgenomen voor een gedetailleerde milieubeschrijving. Maar met zijn humor, zijn belangstelling voor het individuele karakter en zijn optimistisch geloof in het leven is Heijermans beslist geen naturalistisch auteur geworden.

Heeft hij in zijn levensbeeld inderdaad dàt gevat wat wij mogen aanzien als een fragment waaruit voor ons zijn tijd voelbaar wordt? Er is reden tot enige twijfel. Weliswaar missen wij thans de noodzakelijke distantiëring om in zijn realistisch decor ook iets meer te zien dan de expressie van een esthetische mode, de artistieke opzettelijkheid van een voorbije generatie. Te weinig echter herkennen we precies daarin de manifestatie van een waarheid, die zich telkens op een andere wijze opdringt. Dat deze waarheid voor ons afgesloten blijft, is niet volledig onze eigen fout alleen; deze veranderlijkheid heeft Heijermans niet kunnen uitdrukken; het directe belang en de primaire eisen van zijn eigen tijd hebben de bovenhand gehaald. Daarin zit een der oorzaken waarom Heijermans geen repertorium heeft kunnen houden. Ontdaan van zijn maatschappelijk getuigenis is er dikwijls niet veel meer overgebleven dan bijzonder knap maakwerk met verbluffend scherpe en juiste details. Vakkennis kan dan wel een factor worden van professionele, zelfs artistieke waardering; om een levend auteur te blijven en om te blijven aanspreken en boeien is er echter meer nodig.

Heijermans is te weinig psycholoog geweest om de mens diep te peilen, om hem uit te beelden in een tijdeloze gestalte. Het individu bleef deel uitmaken van een milieu en uit deze sfeer haalde Heijermans zijn dramatische suggestiviteit. De ziel van de mens zelf, de evolutie aan de binnenkant is hem vreemd gebleven, op enkele figuren na. Heijermans' conflict was er een van maatschappelijke krachten, gekozen om ideologische en niet om dramatische redenen. Hem interesseerde de mensheid, niet de mens. Dat is tegelijk zijn grootheid en zijn tekort.

Het is voor Heijermans eigenlijk een meevaller geweest dat zijn stukken tendentieus zijn uitgevallen. Want daardoor kan hij altijd zijn indrukwekkende compositietechniek verantwoorden. Zelden gebruikt hij immers zachte ingehou-

[p. 277]

den tonen; bijna voortdurend werkt hij fel dramatisch, hevig. Atmosfeer en effect samen brengen in een handeling perspectief en diepte welke deze als probleem in die perfectie eigenlijk niet verdient. Deze technische vaardigheid is er trouwens de oorzaak van waarom Heijermans een peil bereikt dat geen enkele toneelauteur in de Nederlandse taal vele decennia voor hem (en evenmin na hem) bereikte. Zonder zijn engagement zou zijn technische drukte vaak alleen maar schreeuwerig werken; thans is zijn oeuvre, ondanks de sterk pathetische fragmenten, rijk aan menselijke inhoud en dramatiek.

Heijermans heeft het in zijn leven en in zijn loopbaan moeilijk gehad. Als hij zijn boodschap te duidelijk uitstalde, beschuldigde de theaterkritiek hem van propaganda, wat blijkbaar als hoogstverderfelijk gold; maakte hij, zoals in Schakels, zijn motief ondergeschikt aan het drama om het te impliceren in karakters en handeling, dan peroreerden de critici dat Heijermans helemaal niets te vertellen had als het geen propaganda was. Als hij, zoals in Ghetto, het sectarisme in de Joodse gemeente aanviel, dan ging hij door voor een anti-semiet; klaagde hij diezelfde ongeest aan onder de roomskatholieken, zoals in Allerzielen, dan noemde onze eigen Karei Van de Woestijne hem een typische Jood. In zijn hart een sentimentele man, in zijn hoofd een maatschappelijk profeet, wenste hij, en niet eens stiekem, toch altijd tegelijk een kunstenaar, zelfs een literator te zijn. Geen mooischrijver, zoals de aanvankelijk door hem vereerde Nieuwe-Gids-redacteurs, van wie hij nadien giftig zei: ‘Zij denken aan hún verdrietjes, hún vreugdetjes, hún liefdetjes’. Dàt heeft Heijermans, kunstenaar of toch net niet, nooit gekund; hij kende de opdracht van een literator en hij formuleerde ze als ‘een willen spreken, willen begrepen en gewaardeerd worden door een gemeenschap’. Over de afstand heen stelt hij ons daar nog steeds voldoende toe in staat. Dat zal zijn onvervangbare waarde blijven uitmaken. Ook na 1964.