Streven. Jaargang 18

[p. 269]

Christelijke en Atheïstische Religiositeit
L. van Bladel S.J.

IN samenwerking met de Stichting-Lodewijk de Raet werd door de groep Eenheid op 24-25 oktober 11. te Antwerpen een week-end ingericht over ‘geloof en ongeloof bij vrijzinnigen en katholieken’. De Stichting-Lodewijk de Raet is als algemene Vlaamse Volkshogeschool ook in Nederland wel geen onbekende. Zij organiseert sinds 1952 studieweken, studiereizen en korte bijeenkomsten, met cursussen en vooral discussies over problemen van staatkundige, sociaal-economische en culturele aard. Deze vraagstukken worden in onze ‘verzuilde’ maatschappij vaak alleen maar vanuit de gezichtshoek van een politieke partij of ideologische groep bekeken. De Stichting daarentegen trekt cursisten aan uit alle levensbeschouwelijke, politieke en sociale kringen en laat hen de behandelde vraagstukken vanuit hun eigen standpunt benaderen, in de geest van een loyale ontmoeting met andersdenkenden. Juist deze pluralistische gezindheid en structuur van de Stichting maakten haar zo geschikt om samen te werken met de groep Eenheid, die op haar eerste publieke bijeenkomst direct de levensbeschouwing als levensbeschouwing ter sprake wilde brengen. De groep Eenheid is nog niet zo lang bekend. We kunnen haar het best karakteriseren als een intellectuele pressiegroep. Dat is zij althans geworden. Zij bestaat uit een tiental intellectuelen met verschillende levensopvattingen, die door regelmatige contacten eikaars standpunt van binnen uit leerden verstaan en waarderen. Spontaan ontdekten zij gemeenschappelijke objectieven. Als eerste concretisering van hun streven naar een meer ‘open’ gemeenschap ontwierpen zij een nieuw universiteitstype, dat o.m. pluralistisch gestructureerd zou zijn en dat volgens hen in Antwerpen gecreëerd zou kunnen worden. De manifesten welke zij daaromtrent publiceerden, hebben nogal wat deining veroorzaakt in de openbare opinie.

Levensbeschouwelijke verstandhouding

Uit het succes van hun eerste week-end blijkt dat er in Vlaanderen heel wat mensen zich daadwerkelijk beginnen te interesseren voor de eigenlijke vraag waar het de groep in eerste instantie om te doen is. Die vraag luidt, of er tussen andersdenkenden alleen maar een ‘praktische coëxistentie’ mogelijk is, of het een utopie is te streven naar een verstandhouding op het levensbeschouwelijke vlak zelf. We kunnen de vraag nog pregnanter formuleren: kunnen wij wel echt tot verdraagzaamheid en praktische samenwerking komen zolang wij op het vlak waarop wij eigenlijk existeren, gewoon langs elkaar heen blijven lopen? De groep Eenheid meent dat een diepere verstandhouding niet alleen nodig, maar ook mogelijk is.

Onder levensbeschouwelijke verstandhouding kan men nog twee dingen verstaan. Men kan er alvast mee beginnen elkaar te leren kennen. Hiervoor is het nodig - en volstaat het in zekere zin ook - dat men van weerszijde het eigen

[p. 270]

standpunt zo open mogelijk uiteenzet en zo eerbiedig mogelijk probeert te benaderen. De meesten die naar dit week-end kwamen, hadden waarschijnlijk slechts een dergelijke wederzijdse kennismaking of confrontatie verwacht. Die heeft in zekere mate ook plaats gevonden, in bepaalde opzichten echter helemaal niet. Maar daar komen we verder op terug. De groep Eenheid schijnt de gewenste verstandhouding echter maximaal op te vatten: niet enkel als een open dialoog maar als een echte toenadering. Hiervoor is het nodig een gemeenschappelijk uitgangspunt te vinden, een mogelijk gemeenschappelijke kernbeleving. En hiermee komen wij tot het merkwaardige van dit week-end.

Atheïstische religiositeit

Niet alleen namen de talrijke aanwezigen (250, terwijl men hoogstens op 60 had gerekend) actief deel aan de groepsdiscussies, maar zij discussieerden, op zeer hoog niveau, nagenoeg uitsluitend over één zelfde thema: het religieuze, zowel bij christenen als bij agnostici en atheïsten. Dit kwam niet voort uit het feit dat de meerderheid van de deelnemers uit katholieken (en nogal wat priesters) bestond, maar uit de vragen zelf die ter discussie werden voorgelegd. Wat is het specifiek-religieuze in de verschillende godsdiensten? Hoe moeten de verhoudingen van de godsdiensten tot elkaar gedacht worden? Wat is het essentiële van het atheïsme? Hoe moeten de verhoudingen tussen de verschillende godsdiensten en het atheïsme gedacht worden? Dat deze vragen, ook de laatste twee, hoofdzakelijk van religieus standpunt uit benaderd werden, was echter vooral te danken aan de manier waarop precies twee van de niet-christelijke leden van de groep Eenheid, Erik van Ruysbeek, agnosticus, en prof. Leo Apostel, atheïst, de discussies inleidden. Ongetwijfeld wilde Erik van Ruysbeek alleen maar zijn eigen agnostisch standpunt uiteenzetten. Maar hij werkte het direct als een religieus standpunt uit, sprak over het verschil tussen religiositeit en godsdienst, en was er vooral mee begaan de gemeenschappelijke wortel van de God-gelovige en de agnostische religiositeit in het licht te stellen. Zijn omschrijving van het religieuze als de beustwording van de verbondenheid van het menselijke leven met het universum als het mysterieuze, maar zich communicerende Andere, heeft de discussies diep beïnvloed. Nog doorslaggevender was de inleiding van Leo Apostel, wiens bijna verbeten wil om kost wat kost tot een verstandhouding tussen gelovigen en ongelovigen te komen, het hele week-end heeft beheerst. De uiteenzetting van zijn standpunt bestond uitsluitend in een pleidooi voor een nieuwe methodische aanpak van het religieuze fenomeen zoals dat in de religieuze taal tot uitdrukking komt. Er is geen dialoog, laat staan een toenadering tussen gelovigen en ongelovigen mogelijk, zolang men de religieuze taal niet volgens haar eigen structuur over haar geldigheid ondervraagt. Op zich is dat natuurlijk geen onthutsend nieuwe bewering. Verrassend was echter ten eerste dat hier een atheïst, op zoek naar een gemeenschappelijk uitgangspunt, door precies de religieuze taal tot uitgangspunt te nemen, resoluut de eerste stap zette naar de ‘anderen’. Verrassend was ook zijn suggestie om voor deze nieuwe aanpak de hulp in te roepen van twee filosofische stromingen die schijnbaar niets met elkaar te maken hebben: de Engelse taai-analytische wijsbegeerte en de Duitse existentiële theologie (Bultmann e.a.).

De taalfilosofie heeft ons geleerd dat de taal niet alleen een descriptieve functie heeft. Als men iets belooft, doet men iets. Als men iets vraagt, schept

[p. 271]

men een relatie. De symbolische taal beschrijft niet, zij verwijst, roept op. Volgens Apostel is nu precies kenmerkend voor de religieuze taal dat zij als zodanig multifunctioneel is, wezenlijk uit een mengeling van ‘beschrijvende’ en niet-beschrijvende functies bestaat. Ontleedt men het credo van een gelovige, dan bemerkt men dat de taal die hier wordt aangewend, niet alleen bevestigt: zij roept aan, roept op, verwacht, wijzigt de persoon die spreekt en intendeert een beïnvloeding van diegene die wordt aangesproken. Een wetenschappelijke analyse van deze taal moet de manier bestuderen waarop de niet-beschrijvende functies met de bevestigende kernfunctie en met elkaar samenhangen. Pas daarna kan de geldigheidsvraag gesteld worden.

Voor een juiste probleemstelling omtrent de geldigheid van de religieuze taal moeten wij er ons echter ook van bewust worden dat de ervaring die zich in de religieuze taal verwoordt, van een totaal eigen geaardheid is. Hier kunnen wij in de leer gaan bij de Duitse existentiële theologen. Het geloof in de Verrijzenis b.v. drukt de existentiële beleving uit dat degene die mijn heil is, niettegenstaande dat hij vernietigd is, toch leeft. De kwestie van het lege graf is daartegenover bijkomstig. Het verrijzenis-geloof drukt volgens Apostel het existentieel vertrouwen uit dat de daadwerkelijke zegepraal van de diepste menselijke waarden gewaarborgd wordt door de natuur van de wereld zelf. Volgens hem moet men althans de vraag stellen of dat zo niet geïnterpreteerd moet worden. Het gaat hier niet over de vraag of dit de christelijke interpretatie is. Het gaat hier over een instelling ten opzichte van de religieuze ervaring en de religieuze taal welke Apostel vordert van diegenen die het religieuze altijd maar tot andere dan specifiek religieuze categorieën reduceren, zonder in te gaan op de eigen aard ervan.

Hoofdzaak is dat wij, met behulp van de taalanalyse en de existentiële theologie, misschien een wetenschappelijke methode kunnen vinden om samen de religieuze taal te bestuderen die zowel door ongelovigen als gelovigen gebruikt wordt. Er bestaat namelijk ook een atheïstische religieuze taal. Er bestaat m.a.w. een andere, veel fundamentelere distinctie tussen de mensen dan de gebruikelijke tegenstelling tussen God-gelovigen en atheïsten, kerkelijken en onkerkelijken, of hoe men het ook met meer nuanceringen noemen wil. Er bestaan hoofdzakelijk ‘totalitaire’ en ‘niet-totalitaire’ mensen. Mensen die met heel hun persoonlijkheid begaan zijn met de grond, de zin en de totaliteit van leven en waarden, en mensen die aan de oppervlakte blijven. Een religieuze taal spreekt volgens Apostel dan ook ieder mens die zich met heel zijn persoonlijkheid tegenwoordig stelt aan, en richt tot de grond van alle zijn en waarde. Zulke mensen vindt men aan ‘beide zijden’. Er zijn dan ook ‘gelovigen’ die niet religieus genoemd kunnen worden. En er zijn veel religieuze atheïsten. Deze onderscheiden zich van de God-gelovige religieuzen inzover zij geen waarborg erkennen buiten zichzelf of buiten de mensheid en haar wereld. Zij weten dat zij zullen vergaan, dat de mensheid kan vernietigd worden, toch geloven of weten zij dat er een zin is. De taal die deze mensen spreken, moet aan dezelfde analyse onderworpen worden als de ‘klassieke’ religieuze taal. Zij stamt volgens Apostel uit fundamenteel dezelfde kernbeleving.

Volgens hem zou ook de ingewikkelde kwestie van de verschillende godsdiensten op dezelfde methodische manier onderzocht kunnen worden. Apostel vindt alle godsdiensten eenzijdig. Een godsdienst zou echter des te waardevoller zijn naarmate hij blijk geeft van een grotere innerlijke coherentie en synthetische

[p. 272]

symbolisering van de essentieel complexe - negatieve en positieve, immanente en transcendente, verscheurde en vervulde - religieuze ervaring.

Christelijke religiositeit

Er werd hier natuurlijk slechts een mogelijke richting aangeduid. Ze werd niet eens schetsmatig in kaart gebracht. Maar dit zegt nog niets tegen de reële uitvoerbaarheid daarvan. Men kan ook de vraag stellen of prof. Apostel het religieuze wel adequaat genoeg benaderde. In verschillende discussie-groepen werd gereageerd tegen de te onpersoonlijke omschrijving van het religieuze, zoals die door Apostel en van Ruysbeek werd gegeven. Hier kwamen duidelijk christenen aan het woord. Sommigen merkten op dat een religieuze ervaring eigenlijk toch maar mogelijk is in antwoord op een persoonlijk appél. Het was overigens duidelijk dat de twee katholieke sprekers zeer sterk de nadruk legden op het persoonlijke van het christelijk geloof in ‘Gods bemoeienis met de mens’ (pater Callewaert), op de dialogale verhouding tussen de menselijke heilsverwachting en Gods antwoord in Christus (Herman De Geest). Maar het positieve geloof in Gods heilsopenbaring sluit voor de christenen niet uit, integendeel het impliceert, dat niet alleen zij hun religieuze beleving verwoorden, maar dat ook Gods Woord zich heeft ver-taald. De christelijke exegese - die toch niet zonder meer met de leer van Bultmann geïdentificeerd kan worden - wijst er met steeds meer nadruk op, dat wij in de taal van de H. Schrift de verschillende functionaliteiten moeten leren onderscheiden en dus ook hun respectieve draagwijdte. Er bestaat in christelijke theologische kringen een ver doorgevoerde belangstelling voor de vergelijkende godsdienstwetenschap: de methoden die daar aangewend worden, bestaan voor een groot gedeelte in taal- en symboolanalyses. Dit alles en nog veel meer kan ons, christenen, de suggestie van prof. Apostel alleen maar positief doen beamen.

Het allervoornaamste is echter wel het feit zelf, dat op dit week-end gezocht werd naar een mogelijk gemeenschappelijke belevingskern, dat deze belevingskern religieus werd geduid, en dat de aanwezige christenen juist door de andersdenkenden voor de vraag werden gesteld of zij zelf hun geloof wel existentieel genoeg beleefden.

Niet-religieus atheïsme

Met deze religieuze gang van zaken waren toch enkele ernstige nadelen verbonden. Dit werd zowel door atheïsten als door katholieken opgemerkt. Er zijn ahteïsten voor wie het religieuze onder om het even welke vorm volkomen zinledig is. Het standpunt van deze mensen is op dit week-end niet aan bod gekomen tenzij in een korte interventie van prof. J. Kruithof tijdens de discussie. Om met deze atheïsten in dialoog te treden kan het religieuze niet als uitgangspunt genomen worden. Betekent dit dat elke levensbeschouwelijke verstandhouding tussen christenen en niet-religieuze atheïsten uitgesloten is? Kan men er zo maar alle niet-religieuze mensen van beschuldigen, oppervlakkig te zijn, niet-totalitair in de zin van Apostel? Men kan natuurlijk opnieuw gaan discussiëren over de omschrijving welke Apostel van het religieuze gaf, en met alle geweld iedereen die de vraag naar de zin van het menselijke leven radicaal stelt, voor religieus doen doorgaan. Maar ziet men dan het specifieke van het

[p. 273]

religieuze niet over het hoofd? Zijn er geen andere dan religieuze ‘totalitaire’ levenshoudingen en levens-engagementen mogelijk? De vraag mag in ieder geval gesteld worden.

We moeten ons vooral afvragen of het christendom het adequaatst benaderd wordt vanuit de klassieke religieuze problematiek. De aantrekkingskracht van het Bouddhisme op diep-religieuze naturen is onrechtstreeks typerend voor de totaal eigen geaardheid van het christendom. Pater Callewaert wees niet alleen op het verschil tussen christendom en religie, maar zei ook dat de algemene, positieve waardering voor het religieuze, zoals die op dit week-end tot uiting was gekomen, hem bang maakte. In een van de discussie-groepen merkte iemand op: voor ons christenen is God ons heil, de mens onze zorg. Elders werd de christen omschreven als een mens die in de Kerk de dienst van Christus aan de mensheid voortzet. Zou het christendom zich niet wezenlijk van alle andere godsdiensten onderscheiden als een openbaringsbeleving en een gelovige mee-voltrekking van Gods radicaal antropocentrisme, van Gods dienende menslievendheid? Dit impliceert zeker een religieuze beleving, maar wentelt die toch eigenlijk ook van binnen uit om, vanuit God naar de wereld, naar de mensen. Met niet-religieuze atheïsten, die zich eerlijk en totaal voor de mensheid inzetten, zouden wij ons juist als christelijke gelovigen misschien iets meer van binnen uit verwant kunnen gaan voelen, zo wij er ons meer van bewust zouden worden dat het christendom niet op de eerste plaats een weg is van de mensen naar God, maar een weg van God naar de mensen. Humanisering, evolutie, emancipatie en zoveel andere ‘aardse’ idealen zouden ons misschien meer gaan interesseren van levensbeschouwelijk, van specifiek christelijk standpunt uit.

* * *

In nagenoeg alle discussie-rapporten kwam de wens tot uitdrukking dat men ermee zou doorgaan dergelijke bijeenkomsten te organiseren, maar dan liefst over nauwer omschreven thema's en in kleinere groepen. De groep Eenheid zou daar voor zorgen. Zou het niet goed zijn dat ook de katholieken onder elkaar dergelijke symposia zouden beleggen? Uit dit week-end is gebleken dat het niet alleen nodig maar ook mogelijk is geworden tot een intellectueel diepgaand gesprek te komen, met name over de positieve inhoud van de christelijke openbaring. Het is alleen maar te vrezen dat de opkomst te massaal zou zijn.