Streven. Jaargang 18

[p. 130]

Prof. F.G.L. van der Meer zestig jaar
Anthony Mertens

DE eerste maal dat we de eerwaarde Frits van der Meer hebben ontmoet - het moet ruim 22 jaar geleden zijn, in het holst van de oorlog - zat hij, op een zomerse middag, aan een vensterbank te lezen in een volumineus boekje van Sainte Beuve. Dat was op dezelfde kamer, links aan het eind van een stille gladde kloostergang in het sint Jozefgesticht te Lent over de Waal, waar hij nu nog woont, werkt, leest, ontvangt: een ordelijke, welverzorgde, sober en toch precieus ingerichte zitkamer, groenig-bruin van tint zoals heesters op de aardbodem, met alles op zijn precieze plaats: de meestal lege tafels, de radio, de schrijfmachine, de pot met potloden, het kruisbeeld, de Godslamp voor de ikoon, de edele bibliotheek die onverbiddellijk op gezette tijden wordt leeggewied van vergankelijke trivia. Voor zover we kunnen beoordelen is daar de laatste jaren slechts één meubelstuk bijgezet, op die kamer, te weten het elektronisch kijkvenster van de TV waarop de kamerheer in de late avond het nieuws volgt van de Westduitse of Noordnederlandse journaalbegeleider. We herinneren ons na talloze latere bezoeken nog altijd dat eerste vanwege twee provocante opmerkingen, ons toegevoegd terwijl we de deur nog niet eens argeloos hadden kunnen sluiten: een over de anatomische vorm van ons torso dat de kritische plaatjeskijker verried, de andere over de onverenigbaarheid van priester- en kunstenaarschap. In de radde spraak waarvan deze geleerde Fries zich pleegt te bedienen - altijd toch even onderbroken door spekulatieve reflecties met licht gebogen nek en vooruitgehouden hoofd - voegde hij aan de begroeting toe: ‘Als je eenmaal hebt gekozen priester te zijn, moet je geen ambities meer hebben in de artistieke richting, dat is een andere wereld die niet past bij de eerste, ik houd daarom helemaal niet van priesters die litteraire verhaaltjes schrijven of goede schilderijen willen maken’.

Waarschijnlijk moet hij op zijn vensterbank hebben zitten lezen in de studies over Jeanne d'Arc of Pascal van de norse franse criticus, waarbij hem deze boutade in de mond kwam. Want als er al één priester is die graag een groot leesboek of een monumentaal schilderstuk had willen maken dan is het zeker F. van der Meer, die trouwens van de wereldlitteratuur en de beeldende kunst uit voorbije eeuwen meer weet dan de meeste van zijn ambtgenoten tezamen.

Nu wordt hij dus zestig, en begint hij daarmee aan de laatste faze van een rijkbegiftigd en rijkscheppend mensenbestaan. Zelf vragen kranten hem graag om huldigende stukjes bij jubilea van andere prominenten (zo heeft hij briljante miniatuurbiografieën gepubliceerd van vrienden die hij bewondert: de exegeet Grossouw, de geschiedschrijver Rogier, de typograaf Nypels). De vergeldende gerechtigheid eist daarom thans enkele regels bij het feit van zijn feestdag, medio november.

Over zijn biografie, en de kwaliteiten van persoon en werk, is afgelopen voorjaar allerwege geschreven toen hij, als eerste priester in de Nederlanden, door de regering werd bekroond met de Hooftprijs niet alléén voor zijn kuituur-historisch oeuvre. Daarbij viel op hoe deze hoogleraar eigenlijk een bescheiden biografisch ‘chassis’ heeft: geboren te Bolsward als enig zoon uit een Fries

[p. 131]

onderwijzersgezin, moeder vroeg gestorven, knaap opgevoed aan het klassiek-steil, neutraal gymnasium van Sneek, daarna op de seminaria van het aartsbisdom Utrecht en aan het pauselijk instituut voor christelijke archeologie te Rome; vervolgens kapelaan te Hilversum, lector te Nijmegen, tenslotte hoogleraar in de faculteiten voor theologie, letteren en wijsbegeerte. Eenvoudiger kan het moeilijk. Tussentijds tal van studiereizen, alleen of met zijn leerlingen, kris kras door Europa, en van Klein-Azië tot Californië.

Dat de geleerde kapelaan, dank zij de benigne en ver-ziende protectie van zijn streekgenoot, oudleraar en latere kardinaal De Jong, tot een zo apostolisch leermeester kon groeien is niet de geringste verdienste van deze strenge kerkvorst. Maar het vaderland dankt de start van Van der Meer als publicist, die uit de besloten kring van vakmensen (er zijn op de wereld misschien 25 christelijke archeologen van professie) vermocht uit te breken, aan de inval van een jong Utrechts uitgever. Het was menen wij de huidige leider van De Fontein, destijds een der twee stichters van Het Spectrum, de heer Bloemsma, die aan het eind van de dertiger jaren een onbekend kapelaan van de Hilversumse Sint Vitus aanklampte: hij had vernomen dat deze jonge zielzorger interessante voordrachten met plaatjes hield over Franse kathedralen.... of daar geen boekje van te maken zou zijn? Zo ontstond Geschiedenis eener Kathedraal (dit ‘eener’ naar de geest des tijds), typografisch fraai verzorgd door Charles Nypels, met vignetten van de auteur en van Karei Thole.

Dit zou het eerste worden van een pleiade van onderzoekende, beschrijvende en verhalende boeken zoals er in onze taal nog geen bestonden, voor en na uitgeven bij Spectrum, Contact en Elsevier, en waarvan de Catechismus (vijf grote drukken tussen 1940 en 1955) het bekendste zou blijven, Augustinus de Zielzorger (1947) internationaal het meest gezaghebbend, althans zo lang het leven van Gregorius de Grote, waar men sedert jaren op mag wachten, niet gereed is.

Universiteiten zijn gewoonlijk geen trefcentra van grote schrijvers. Leiden mocht eertijds, met mensen als Fruin, Van Vollenhoven, Huizinga, een zeldzaamheid heten. Het kleine en jonge Nijmegen van vóór de oorlog had grote vakgeleerden van europese faam (Schrijnen, van Ginneken, Dagens, Drerup) maar in de vijftiger jaren deed zich het bijzondere verschijnsel voor dat juist Nijmegen een vindplaats werd van bekwame kultuurhistorische auteurs zoals de katholieke Nederlanden er nimmer op zo klein gebied tegelijkertijd aantroffen: Post, Rogier, Brom, Van Duinkerken, Grossow, Mohrman, Van der Meer. Als zo vaak wordt gezegd dat sedert de rebellen van De Gemeenschap katholiek Nederland geen auteurs van betekenis meer voort heeft gebracht, dan kan zulks waar zijn voor de schone letteren in strikte zin - zij mogen trouwens nu niet meer ‘schoon’ aandoen - toch beschikt het Nijmegen van na 1945 over een reeks boekwerken van eigen allure die geen andere universitaire gemeenschap tussen Leuven, Leiden en Groningen kan tonen. Het lijkt alsof Van der Meer de gangmaker dezer produktie werd in vijf en twintig jaar van ongemeen vruchtbaar en toch nooit overhaast, nooit tijdgebonden schrijversschap, dat over nogmaals vijf en twintig jaar zo vakkundig, spontaan en leesbaar zal blijven als nu.

* * *

Een menselijk vaatwerk vol veelvormige geleerdheid, uitdrukkingskracht en welsprekendheid ook nog te beoordelen als eenvoudig priester van de roomse

[p. 132]

Moederkerk is, uiteraard, vermetel en delikaat zo niet onmogelijk voor een leek. Maar professor Van der Meer waarnemend bij het toedienen van sacramenten of bij het vieren der heilige Eucharistie, meent men een andere persoonlijkheid te zien: een veeleer sober, bijna streng man van nuchtere onderdanigheid. Hij die als weinig anderen vonken van spottend anekdotisme kan laten regenen over mensen en zaken, vooral als die pretentieus en ijdel zijn, duldt niet de geringste spot waar over de heilige Kerk en haar werkelijke eredienst wordt gehandeld. Wie hem in kleine kring horen oordelen over sommige tijdsverschijnselen, weten van zijn toorn; maar ook zijn duizenden lezers en de duizenden toehoorders bij zijn voordrachten zullen zich deze eloquente verontwaardiging kunnen indenken.

Tenslotte: een legende zegt dat Friezen een hard mensensoort vormen dat zich maar stug uit, en graag zijn ware gevoelens verbergt achter onderkoelde gebaren en woorden. Van de Meer is een echte Fries en toch kan hij, oneerbiedig gezegd, barsten van romantische overdaad en sentimenteel genot. Zijn legendarische liefde voor al wat Frankrijk was en is, toont dit ten overvloede. We nemen de vrijheid, hier enkele regels te citeren uit een recente brief (juni 1964), een ontboezeming onderweg, terwijl hij bezig is de laatste hand te leggen aan zijn vierde Atlas, ditmaal een documentair werk over de middeleeuwse Cisterciënserbouwkunst met door hemzelf vele malen gereconstrueerde en getekende kaarten van onvoorstelbare akribie:

‘Dit Frankrijk is toch een door en door katholiek land: je had in dat laiquement laic preventorium voor kinderen te V. moeten zien hoe de lekeverpleegsters en de dokter bleven staan en in de discussie ingrepen, toen een heilige oude kanunnik van Sens mij in een lang gesprek wilde bewijzen dat het evangelie van Johannes tóch allereerst historisch en niet symbolisch is opgezet. Die vrouwen, die ook moslimkinderen uit Algiers verplegen, kennnen haar evangelie net zo goed als wij. En zo'n kleine jonge dikke hotelier in het Cheval noir te V. die des avonds ellenlange verhalen weergeeft over de abdij van Foigny: “Ik heb vorige zomer nog in de historische optocht voor de abt gespeeld met precies het kostuum van uw schilderij in Douai” zei hij. Hij was een jezuietenleerling, en de hall hing vol met gecalligr af eerde verzen van Botrel, Mistral, Bainville, Claudel, kriskras tussen zijn hoteldiploma's. Entre parenthèses, buiten de steden is het landschap van de Picardie, Artois, Frans Vlaanderen, Argonnes en Ardennes nog precies zo als op de achtergronden van Rogier van der Weyden, namelijk beeldschoon’.

Gelukkig de reisbeschrijver met zulke voor-liefdes, die in zijn modern gaan en staan bouwt op wat hij leerde bewonderen uit de wereld der antieken, van Jerusalem, Hellas, Rome. Voor hem is het leven te kort, en Europa onuitputtelijk. Moge dit dankbaar getuigschrift van een zijner vele lezers en luisteraars besloten worden met de verjaardagswens, dat wij nog lange tijd van Van der Meer's peripatetisch onderricht in boek, beeld en woord mogen genieten.