Streven. Jaargang 17

[p. 959]

Kunstkroniek
Bij het werk van A.J. Veldhoen
C. de Groot S.J.

IN de renaissance heeft de mens gestreefd naar de ontdekking van de wereld in haar wijdte en breedte. Hij werd geboeid door het wonderlijk leven van verre exotische streken. ‘Wat is het een vreugde om nu te leven’, riep een vermaard man uit de tijd der renaissance in verrukking uit. Men heeft gezegd, dat de persoonlijkheid ontwaakte. Een eerste gevolg daarvan was een onstilbare benieuwdheid naar alles wat de wereld te bieden had, maar dan vooral, voorzover zich dit aan het oog manifesteerde. Dit betekende belangstelling voor de monumenten van vroegere kunst en beschaving, maar ook voor natuurfenomenen uit nieuwe, pas ontdekte gebieden als Amerika. Benozzo Gozzoli b.v. geeft in zijn Aanbidding van de Driekoningen allerlei pittoreske details, die hem doen kennen als een naïef verteller, die in kinderlijke blijdschap de wonderlijke wezens opsomt welke hij heeft gezien: kamelen, apen, papegaaien en andere vogels met bonte, tot nu toe ongekende pluimages.

De mens van nu, ofschoon hij meer reist dan vroeger ooit gebeurde, schijnt vaak toch meer geboeid te worden door een wereld die zeer dichtbij is. Dit lijkt althans het geval met de kunstenaar. Wellicht kan men, overigens zeer simplistisch, de verschillende levenshouding zo typeren: de mens van de renaissance ontdekte de wereld in de breedte, de moderne mens in de diepte. Daar is als 't ware een nieuwe dimensie bijgekomen. Dit is evenwel niet van vandaag of gisteren. De aanzet daartoe bespeurt men reeds nadrukkelijk bij Goya, die dan ook wel de eerste der modernen wordt genoemd. Levend op het einde van de eeuw die de grote maatschappelijke revolutie bracht, welke vele bestaande normen vernietigde, heeft Goya in zijn kunst het verval van die normen bevestigd, en nieuwe, onuitgezegde aspecten voorgedragen. De duistere diepte van de mensenziel, zeker in de kunst van de renaissance zo vaak schuil gaande onder de schone schijn, schoof naar voren. Goya heeft aan de kunst een nieuw gebied toegevoegd: het demonische. Deze verworvenheid ging niet meer verloren, maar handhaafde zich in de kunst tot op de huidige dag. Zelfs werden nog nieuwe terreinen verkend en aan het verworven bezit toegevoegd. Zo ondervond b.v. het sociaal conflict in de 19de eeuw een intense belangstelling bij kunstenaars als Courbet, Daumier en Van Gogh, om er slechts enkele te noemen. Het is niet zo vreemd dat het impressionisme, zich ontwikkelend in de periode van toenemende strijd en spanning op sociaal gebied, als leuze stelde: geen schoonheid, maar karakter. Dit woord kon ook in deze tijd gezegd zijn. En nu heeft de belangstelling van de kunstenaar zich op zo talrijke, verschillende, tot nu toe vaak ongeachte mogelijkheden gericht, dat het beeld van de moderne kunst, met vroeger kunst vergeleken, totaal veranderd is. Vaak spreekt men een nieuwe vormentaal, die niet-ingewijden nog moeten leren verstaan.

Temidden van deze dynamische ontwikkeling heeft de kunst van Veldhoen zich ontwikkeld; zij neemt er ook intens aan deel. Dat betekent evenwel niet dat hij breekt met iedere traditie, integendeel. Telkens ontdekt men in zijn werk de gezonde binding aan de grote kunstperioden van vroeger eeuwen, waardoor het ook zo'n verrassende veelzijdigheid heeft. Want traditie verarmt niet; zij maakt

[p. 960]

een nieuwe bloei mogelijk. Alleen de afgesneden tak is tot ondergang gedoemd, want hier houdt de traditie op.

Voor de kunstenaar Veldhoen is ieder object boeiend, omdat zich daarin een bepaald aspect van het leven openbaart. In werkelijkheid sluit hij zich juist daardoor aan bij de kunstenaars die vroeger belangrijk waren en ook nu als zodanig worden erkend: bij een Dürer, die een tekening maakt van zijn eigen ziek lichaam en een graspol observeert met scherp oog als van een valk; bij een Rembrandt, die in enkele, feilloos-karakteriserende lijnen de zachte melancholie van een lijdende vrouw uitbeeldt; bij een Van Gogh, die in een paar afgeslofte schoenen de suggestie oproept van een in geduldige berusting gedragen, schijnbaar nutteloos leven; bij Goya, die in zijn felle etsen de waanzin van de oorlog aanklaagt en vervloekt.

Het is dan ook bijna vanzelfsprekend, dat Veldhoen een grote bewondering heeft voor twee kunstenaars, die het mensenbestaan in al zijn nuanceringen wisten te benaderen en te boeien in de ban van hun kunst: Rembrandt en Goya. Rembrandt, die de mens tegemoet treedt in hartelijke goedheid, waardoor het armzalige, povere en schrijnende, zijn sjofele bedelaars en verlepte vrouwen, zelfs zijn navrant zelfportret met de bijna demonische grijns, uit zijn laatste levensjaren, nog de ontroerende schoonheid dragen van diep-bewogen menselijkheid. Goya, die de mens benadert met onverbiddelijke waarheidsdrang, die vreselijk en hartverscheurend kan zijn. De Spaanse kunstenaar heeft onder een van zijn etsen uit de vermaarde serie Desastres de la Guerra, waarin hij de mens toont in heel zijn boze en barre geestelijke naaktheid, geschreven: ‘Yo lo vi’ (Ik heb het gezien). Hij heeft het gezien: het woeste tumult van de guerilla tegen de troepen van Napoleon, de massamoorden van de 3de mei 1808 in Madrid, de macabere gestalte van Maria Louisa, de koningin, waarin zijn kunstenaarsoog geen glimp van koninklijke waardigheid kon ontdekken.

Voor ieder oprecht kunstenaar is steeds weer het leven het allerbelangrijkst. Het kan het leven zijn van een bloem of insect, van een vogel of een afgejakkerd paard, maar vooral van de mens. Het is in iedere verschijningsvorm boeiend en daarom valt er ook steeds schoonheid in te ontdekken: verheven, of luguber, aantrekkelijk of afstotend, zodat men tenslotte liever het woord schoonheid zou willen vervangen door karakter, of vitaliteit, of misschien menselijkheid. Zijn het feitelijk niet alle verschillende namen voor het ene doel dat de kunstenaar nastreeft?

Maar zo blijft dan ook het leven een onuitputtelijke spanningsbron, die de energie levert waarmede de inspiratie van de kunstenaar geladen wordt. Door zijn hevige belangstelling voor het leven en het menselijk gebeuren, is ook Veldhoens interesse voor het portret bijna een dwingende noodzaak. Door de eeuwen heen bleef de mens een der meest verbeelde onderwerpen. De mummieportretten op Egyptische sarcofagen, de karakteristieke portretbusten der Romeinen, de zelfbewuste, hooghartige mensentypen van de renaissance, de uitbundige feestgangers van de barok, de grübelnde mens van de romantiek en de gedeformeerde maniak van Picasso, allen proberen iets te vatten, weer te geven, van dat ondoorgrondelijke wezen: mens. Want de mens blijft in zijn diepste wezen vaak voor zichzelf, doorgaans ook voor anderen, een mysterie. En hoe kan men trachten dit mysterie enigszins te ontsluieren! Het zal waarschijnlijk beter gelukken met intuïtie dan met wetenschappelijke analyse. In het laatste geval zal men wellicht moeten opmerken wat eenmaal werd gezegd naar aanlei-

[p. *156]

Rembrandt. Jezus preekt voor de menigte (ets)

Arie J. Veldhoen
Portret van een aan één oog blinde Pakistaanse Jood Ets, 1961

Rembrandt. De rattenkruidverkoper (ets)

[p. *157]

A.J. Veldhoen
Lithografie (detail)

A.J. Veldhoen
Jhr. Sandberg (ets)

[p. 961]

ding van de psychologische roman: men kan een graankorrel ontleden en weet dan hoe ze in elkaar zit, maar ze groeit niet meer; zij is dood. Derhalve heeft een intuïtieve benadering meer kans van slagen om het leven levend te houden. Dit is wel de bijzondere gave van de kunstenaar. Daarom zal de fotografie het geschilderd of getekend portret ook nooit overbodig maken. De kunstenaar kan een bepaald aspect van de mens beklemtonen, dat voor de objectieve lens ontoegankelijk is. Het zal kunnen gebeuren, dat de eerste confrontatie met een geschilderd of getekend portret enigszins teleurstelling wekt, omdat de ogenblikkelijke gelijkenis minder sprekend is dan de momentopname die de foto geeft. Maar op de duur zal het werk van de kunstenaar een juistere weergave blijken te zijn van de volledige mens. Want de foto noteert hoe die mens was op één moment van zijn leven, dat zich nauwelijks op dezelfde wijze zal herhalen; het portret gemaakt door de kunstenaar kan een samenvatting zijn van vele momenten uit zijn bestaan, die de mens in blik en gebaar ondergaat.

Mij dunkt dat Veldhoen die mogelijkheden in de beste van zijn portretten heeft bereikt. Zo is het portret van de zelfbewuste Sandberg, het portret van zijn ziek dochtertje, dat kinderlijk bezorgd ons aanziet om die onbegrepen gewaarwording in dit kinderleven: ziek zijn; zo is ook dat portret van die Spaanse priester met de forse boerenkop, beeld van een stugge, mannelijke vroomheid.

Het is begrijpelijk dat deze kunstenaar zich als ideaal heeft gesteld een serie te maken van allerlei ‘soorten’ van mensen, omdat hij daarbij steeds nieuwe verkenningen kan doen. Want de mens is een kosmos op zichzelf.

De andere grote belangstelling van Arie Veldhoen is het landschap. De moderne mens is geslagen in de ban van de techniek. Hij heeft zo vaak het contact met de levende, elementaire en organische vormen van de natuur verloren. De mens dirigeert niet alleen het maatschappelijke leven, ook het natuurlijke leven ontkomt niet of ternauwernood aan zijn dwingende invloed. De wetenschap registreert het leven, maar reguleert het ook binnen te voren geordende banen: vanaf de medische wetenschap, die de mens met zijn natuurlijke aanleg en kwalen veilig tracht te voeren naar een hoge ouderdom, tot de eenvoudige landman, die bepaalt wanneer voor de kip de dag begint, en die de bloemen en vruchten der diverse jaargetijden laat ontbloeien op de tijd die hij bepaalt. Let wel, wij zijn dankbaar voor de hoge vlucht van het menselijk intellect, die het leven op deze aarde meer en beter mogelijk heeft gemaakt, maar het zal ook hier en daar een reactie oproepen in een verlangen naar de pure, ongerepte natuur. Voor vele mensen van deze tijd zal dit wellicht niet meer kunnen zijn dan een kinderlijk genoegen van bermtoerisme.

Wij menen, dat er in het werk van Veldhoen ook een reactie valt te bespeuren op dit mechanische en beknot natuurlijk leven. Vandaar zijn verlangen naar grillige, grootse landschappen, zoals men die in Europa nog aantreft in de uiterste Zuid-West hoek, Spanje. Wordt daaruit ook niet de vlucht van vele andere kunstenaars naar dit land verklaarbaar? Het gaat hier werkelijk niet alleen om de goedkope levensvoorwaarden die dit land biedt.

Men moet langer in Spanje geweest zijn om de sfeer van dit eenzame land met zijn melancholieke schoonheid volledig te ondergaan. De vluchtige toerist volgt doorgaans de grote, redelijk-goede wegen en de gebaande paden. Zo bereikt hij Pamplona en Burgos, Madrid, Toledo en Avila, en wanneer er voldoende tijd is Sevilla, Cordova en Granada. Hij kan zijn vreugde beleven aan volksdansen en het suggestieve ritme der tamboerijnen van dansende gitanas

[p. 962]

ondergaan. Misschien, als het lot, hem gejaagde toerist, gunstig is, kan hij de maan zien opkomen boven de droomtuinen van de Generalife. Ongetwijfeld heeft hij dan een stukje Spaanse romantiek ervaren. Maar de geheimzinnige melodie van het voor ons Noordelingen vaak zo onbegrijpelijke Spaanse wezen, hoort men pas nadrukkelijker, wanneer men zwerft door de troosteloze hoogvlakte van La Mancha, de dorre steenwoestijn van Aragon, de gesloten bergmassieven van Asturië en de donkere blauw-groene valleien van Baskië.

Veldhoen heeft in ieder geval in Spanje zeer veel gezien en gevonden dat hem sterk inspireerde. Hij kon er lange tijd verblijven en keerde na maanden naar Nederland terug, beladen met een schat van indrukken, neergetekend op steen. Egyptenaren beitelden in steen de historie van hun land en hun koningen in kunstzinnige tekens, en hun kunst trotseerde de eeuwen. De moderne tekenaar gebruikt als werktuig een minder krachtdadig instrument dan de beitel, n.l. het broze grafisch krijt. En al zullen zijn kunstwerken wellicht niet de eeuwen overleven daar zij niet in pyramiden zijn gegrift, aan uitdrukkingskracht hoeven zij niet onder te doen.

Veldhoen heeft de artistieke mogelijkheden van dit procédé reeds intensief verkend en er prachtige resultaten mee bereikt. Hij is verrukt om het zwart, dat hij in een rijk gamma van nuanceringen weet weer te geven. Het heet dat zwart geen kleur is, maar in de beste van Veldhoens litho's ondergaat men de suggestie, dat zijn zwart in staat is om alle kleuren van de regenboog te vertegenwoordigen en dat het de drager kan zijn van de meest heterogene gevoelens van de mensenziel. Of, zoals Odilon Redon het uitdrukt: ‘Het zwart is de wezenlijkste kleur, men moet het eerbiedigen. Het zwart streelt het oog niet en wekt geen enkel zinnelijk genot. Het vertegenwoordigt de geest beter dan de schoonste kleur van het palet’.

Veldhoen zou men kunnen noemen de epicus van het dagelijks gebeuren, die in het gewone het buitengewone ziet. Hij schijnt te leven in een voortdurende verwondering. Voor hem is een Spaanse hoogvlakte met grillig-gegroeide, grauw-bestoven cacteeën even verbazingswekkend als een Amsterdamse politieman, die in zijn fantastisch-opgetuigd uniform zo van een andere planeet op dit ondermaanse schijnt neergestreken. Men zou menen dat Veldhoen absoluut geen behoefte heeft aan de fantasiehelden uit diverse toekomstromans. Hij ziet ze wandelen in het Vondelpark, in de Kalverstraat en op de Westermarkt. Hij kan er dagelijks zijn hart aan ophalen, als hij rondom zich heen kijkt. En hij kijkt, kijkt met intense blik. Hij maakt zich meester van de objecten; het wordt zijn geestelijk bezit, dat hij niet egoïstisch voor zichzelf behoudt, maar veredeld, gesigneerd met het merk van zijn zeer persoonlijke visie, als 't ware weer aan ons, beschouwers, teruggeeft, overreikt. Want de betekenis van de kunstenaar is niet zozeer, hoe hij het object maakt, maar hoe hij het ziet en het geziene verwezenlijkt en overdraagt. Daardoor was Rembrandt groter dan een van zijn leerlingen, Flinck, De Gelder, Lievens en Maes, al beschikten dezen ook over een grote dosis techniek, die vaak voor die van hun meester niet onderdeed.

Arie Veldhoen is nog jong, maar als graficus heeft hij reeds een groot meesterschap bereikt. Volgens de definitie van Hebbel zijn er drie soorten kunstwerken. Van de eerste zegt men: het kan zo zijn; van de tweede: het is zo; en van de derde: het moet zo zijn. Dit laatste zouden wij graag willen toepassen op de kunst van Arie Veldhoen.