Streven. Jaargang 17

[p. 940]

De katholieke socialisten in Polen
Jan P. Schuyf

NEGENTIEN jaar na de tweede wereldoorlog hebben de politieke en religieuze verhoudingen in Polen zich gestabiliseerd. Men kan natuurlijk betwijfelen of deze verhoudingen reëel zijn. De ‘dictatuur van het proletariaat’ is tot nu toe nooit een werkelijke garantie voor democratie gebleken. En al kan men beslist ook veel goeds zeggen van de Poolse weg naar het communisme, het is evenzeer waar, dat er onder het Poolse volk een verlangen naar meer vrijheid leeft. Het protest van de 34 intellectuelen tegen de culturele gebondenheid is daarvoor een sprekend bewijs. Maar de verschillende groeperingen hebben nu toch een definitieve gestalte gekregen: linkse en rechtse communisten, linkse en rechtse katholieken, en er tussen in een kleine, maar militante en dus groeiende groep, die men het beste katholieke socialisten kan noemen. Zij varen onder de vlag van de ‘Pax’-beweging, een groep die in en buiten Polen veel stof tot discussie geeft. Het is zeker, dat kardinaal Wyszynski niet erg gelukkig is met deze beweging. En het is ook waar, dat het Vaticaan tweemaal een publikatie van de Pax-beweging heeft veroordeeld. Doch van de andere kant zijn er ook Poolse bisschoppen die met de Pax-groep sympathiseren. De Pax-beweging is echter vooral interessant omdat haar geschiedenis en haar doelstellingen een duidelijk licht werpen op de Poolse problemen, niet in het minst op de positie van een communistische partij in een katholiek land.

Pools patriottisme

Er zijn in ons land mensen - vooral onder hen die Polen praktisch niet kennen - die de Pax-beweging min of meer gelijk stellen met de ‘Deutsche Christen’, de meelopers met het Nationaalsocialisme, toen dit eenmaal aan de macht was gekomen. Deze vergelijking is onjuist. De oorsprong van de Pax-beweging lag niet primair in de communistische dreiging, doch elders. Reeds in de laatste oorlogsjaren bleek een groot deel van de Poolse katholieke intelligentsia haar houvast kwijt te zijn. De twintig jaar dat de bouwvallige Poolse republiek had geduurd, de Duitse inval, de totale verwoesting van hun land, de hopeloze strijd tegen de bezetter, dat alles had hen gedesillusioneerd. Bovendien zagen zij zich gesteld voor de onmogelijke taak leiding te geven aan de opbouw van een land dat voor het grootste gedeelte verwoest was, en waarvan de bevolking voor drie kwart altijd in achterlijke omstandigheden geleefd had. En dan was er vooral nog de historische bedreiging

[p. 941]

waaronder Polen altijd had gezucht: de Duitsers en de Russen (maar deze laatsten golden op dat ogenblik niet zo zeer als erfvijanden, omdat zij Polen hadden bevrijd).

Volgens veel Poolse katholieke intellectuelen was er slechts één oplossing: alle partijen moesten trachten een gemeenschappelijk program te vinden, zodat men met te meer vrucht aan de nationale opbouw kon beginnen. Twee punten lagen voor de hand: het Poolse patriottisme en een gematigd socialisme. Het eerste punt bleek gemakkelijk te verwezenlijken, want communisten, socialisten, christendemocraten en zelfs de uiterst rechtse partijen hadden allen het woord ‘patriot’ in hun vaandel geschreven. Zo werd de Pax-beweging opgericht op 25 november 1945.

Eind 1945 kwam de Pax-groep voor het eerst met haar weekblad Dzi's i Jutro (‘Vandaag en Morgen’) uit. De leider van de Pax-beweging, Boleslaw Piasecki, publiceerde hierin een artikel, waarin hij een patriottisch socialisme verdedigde. Het blad werd gefinancierd door het geld dat nog over was van de ondergrondse beweging en door een gift van 500 dollar, geschonken door de Poolse primaat, kardinaal Hlond.

Verdediging van de katholieke rechten

Er kon de eerste twee jaar nog geen sprake zijn van een vast omschreven program. De Pax-beweging trachtte zich aan te passen aan de steeds weer wisselende omstandigheden. Zij toonde haar socialistische instelling door haar akkoord met de nationalisatie van de zware industrie, de bankbedrijven, de posterijen en de spoorwegen. Hoewel het plan hiertoe door de communisten (toen nog een minderheid) was voorgesteld, werd het beslist niet tegen de zin van de overige regeringspartijen doorgevoerd. In het na-oorlogse Polen - met een rijke sociaal-democratische traditie - dacht men nu eenmaal anders dan in Westeuropese landen. Ook het Poolse episcopaat heeft zich niet tegen de nationalisatie van deze bedrijfstakken verzet.

Na de machtsovername door de communisten kreeg de Pax-beweging de gelegenheid om ook van haar katholieke instelling te getuigen. De eerste maatregelen van de nieuwe machthebbers, die onder de schuilnaam ‘Volksfront’ opereerden, waren immers tegen de Kerk gericht. De Pax-beweging verklaarde onmiddellijk, dat zij zou blijven vechten voor een ‘redelijke modus vivendi tussen het episcopaat en de staat’.

De Pax-beweging heeft woord gehouden, maar zij kon toch niet

[p. 942]

verhinderen, dat de situatie van de Kerk in Polen steeds slechter werd, totdat in 1952 de ‘scheiding tussen Kerk en Staat’ nog slechts openlijke vijandschap en vervolging betekende.

Had de Pax-beweging niet voldoende gedaan? Het is een feit, dat er tijdens de ergste vervolgingen geen protest meer in hun - overigens steeds schaarser wordende - publikaties verscheen. Maar wie zal beoordelen of tijdens het hoogtepunt van het Stalinisme dergelijke protesten nog iets zouden hebben uitgehaald; misschien was het wel op de zelfmoord van de beweging uitgelopen.

De Pax-beweging koos in ieder geval een andere weg en zij trok zich terug op veiliger terrein.

De grenzen van het vaderland

De Poolse politici hadden (en hebben nog!) de grootste angst voor Duitsland, dat de Poolse westelijke provincies opeiste. Op aandringen van de Westduitse katholieken had het Vaticaan toegestemd in een voorlopige kerkelijke reorganisatie van deze westelijke provincies, zodat zij in het geval van een inlijving bij Duitsland gemakkelijk van de Poolse kerkprovincie konden worden losgemaakt. Niet alleen in Poolse regeringskringen, maar ook in het Poolse episcopaat was men hierover zeer verbolgen.

Toen de Kerkvervolging in Polen het hoogtepunt had bereikt en kardinaal Wyszynski reeds gevangen zat, begon de Pax-beweging deze kwestie opnieuw aan te snijden. Op hetzelfde moment was men in Polen zeer gevoelig voor een opkomend revanchisme in Westduitsland. En door het aansnijden van deze netelige kwestie wist de Pax-beweging te bereiken, dat bisschop Michel Klepacz namens de bisschoppenconferentie een loyaliteitsverklaring betreffende het Poolse vaderland kon ondertekenen.

Ook kreeg de Pax-beweging faciliteiten voor het stichten van een uitgeverij, waarin katholieke boeken konden worden uitgegeven. Als eerste verscheen een vertaling van Bernanos' Sous le soleil de Satan.

Het is heel wel mogelijk dat deze faciliteiten werden verleend als een soort beloning. Toen de communisten immers voortgingen met het nationaliseren van bedrijven, ging dat op een bepaald moment zelfs voor de socialistische gevoelens van de Pax-beweging te ver. Het hemd is nu eenmaal nader dan de rok, en de Pax-beweging werd de afgelopen jaren gefinancierd door de opbrengst van een aantal kleine fabrieken in de sector van de lichte industrie. Toen de gevaren voor het eigen bestaan te groot werden, besloot de Pax-beweging een nieuw soort collectief bedrijf in het leven te roepen, waarbij alle arbeiders gelijkelijk

[p. 943]

delen in de opbrengst. De Volkswagenfabriek in Westduitsland heeft ongeveer hetzelfde systeem. Deze nieuwe vorm bleek vruchtbaar te werken, het was allesbehalve een kapitalistische instelling (want er werd niet gespeculeerd, noch uitgebuit), de staat kreeg veel belasting binnen en de Pax-beweging ontkwam aan het gevaar van nationalisatie. Zij gaat er nu nog trots op, dat zij het communisme een nieuw soort onderneming heeft geschonken. Al moet men er bij vermelden dat dit voorbeeld tot nu toe nog steeds geen navolging heeft gevonden.

Ideologische clinch

Op de duur kon een ideologisch conflict binnen de Pax-beweging zelf niet uitblijven. De vraag in hoeverre men als christen consequent socialist kon zijn en in hoeverre men zich überhaupt nog christen mocht noemen wanneer men alles beaamde wat de communistische regering voorschreef, werd steeds acuter. Enige onvoorzichtige artikelen in het weekblad Dzi's i Jutro waren de aanleiding voor het Vaticaan om het verder verschijnen van het weekblad te verbieden. Een boek van Boleslaw Piasecki werd eveneens verboden. De reden hiervan was tweeledig: zowel wat betreft de Poolse nationalistische gedachte als wat betreft het meegaan met het socialisme ging men te ver. Achteraf, in 1964, valt het alles bij elkaar nogal mee, maar men moet toegeven, dat de gedachten van Pax enige jaren geleden uiterst vreemd klonken in de mond van een christen, ook al leefde die christen dan in de dwangpositie van een communistisch regiem. Een groep katholieke intellectuelen vond in deze veroordeling de aanleiding om zich van Pax af te scheiden. Zij gingen over naar een andere, reeds bestaande groepering, Znak. Beide groeperingen hebben ook nu nog hun vertegenwoordigers in het parlement.

Het uiteenvallen van de groep was in meer dan één opzicht nadelig. Op de eerste plaats is een verdeling altijd verlies van krachten. Doch belangrijker was, dat de meer linkse ideeën in de Pax-beweging nu de overhand konden krijgen.

Daarbij voegden zich nog twee andere elementen. Allereerst ontbrak het de Pax-beweging nog steeds aan een reëel politiek-sociaal program. Deze lacune werd des te ernstiger, toen na 1956 de destalinisatie in Polen begon, de communisten onder Gomulka een gematigder koers gingen varen en er dus de mogelijkheid bestond, dat er een werkelijk beroep op de Pax-beweging gedaan zou kunnen worden. Vervolgens waren de nieuwe theologische ideeën, die in Westeuropa ontstaan waren, langzamerhand ook in Polen doorgedrongen. Daar vierde het traditionalisme hoogtij. Voor een goed deel was dat natuurlijk te wijten

[p. 944]

aan de dwangmaatregelen van de staat, waardoor het kerkelijk leven was teruggedrongen binnen de muren van het kerkgebouw. Doch voor een ander deel lag het toch ook wel aan de instelling van de Poolse doorsnee-katholiek, niet in het minst van de geestelijken. De katholieke intellectuelen, die zich in de Pax-beweging hadden verzameld, wilden niet alleen vernieuwing op sociaal, doch ook op theologisch gebied. En toen zij op dit terrein voor Poolse katholieken stoutmoedige publikaties uitgaven, was het geduld van kardinaal Wyszynski op. Het werd aan priesters verboden om verder nog aan een der uitgaven van Pax mee te werken. Niet alle bisschoppen waren het met deze beslissing eens. Nog minder kon dit besluit de goedkeuring wegdragen van de professoren van de katholieke universiteit van Lublin.

De inmiddels met regeringssteun opgerichte nationaal-katholieke kerk (waarvan de bisschop werd gewijd door de oud-katholieke aartsbisschop van Utrecht, monseigneur Rinkel) zocht nu toenadering tot de Pax-beweging. Doch deze poging werd door Pax terstond afgewezen. Het is dan ook volkomen onjuist om beide te identificeren, hetgeen menigmaal in publikaties in Westeuropa is geschied.

Het niet-verschenen program

In 1958 had de Pax-beweging een schets van een program klaar. Het werd nooit gepubliceerd, en in deze versie zal het ook beslist nooit het daglicht zien. Enige gedachten die er in staan neergeschreven, zijn echter de moeite van het vermelden waard.

Op de eerste plaats wordt natuurlijk het Poolse patriottisme gesteld. Daarna wordt uitvoerig beargumenteerd, dat dit Poolse patriottisme op dit moment van een duidelijk socialistische signatuur voorzien behoort te zijn. En wat is de inhoud van dit socialisme? Een zogenaamd gemengd systeem, waarin zowel marxistische als kapitalistische elementen vertegenwoordigd zijn, wordt categorisch afgewezen als een onvruchtbaar hinken op twee gedachten. Het is van belang hierbij te bedenken, dat in 1958 het Titoïsme door het wereldcommunisme nog niet als officiële mogelijkheid was erkend. En juist dat Titoïsme was zo'n voorbeeld van ‘hinken op twee gedachten’.

De Pax-beweging stond in haar program nationalisatie voor, daarbij echter angstvallig vermijdend over concrete vormen te spreken, zodat bijvoorbeeld geen gewag werd gemaakt van de nationalisatie van de landbouw. Ook voor de Poolse communisten was dit in 1958 nog een hangende kwestie. Momenteel heeft men officieel van de nationalisatie van de landbouw afgezien.

[p. 945]

In enkele randbemerkingen van het program werd wel vermeld, dat de particuliere behartiging van de dienstverlenende sectoren mogelijk toch wel de voorkeur verdiende boven nationalisatie.

Het program vermeldde echter niet alleen politieke en sociale punten. Een belangrijk onderdeel vormde de totstandkoming en uitbreiding van de modus vivendi tussen Kerk en Staat.

In feite realiseert de Pax-beweging met name dit laatste punt op dit moment. En daarmee heeft zij zich in een uiterst moeizaam spiegelgevecht begeven, waarbij zij zich echter voortdurend kan beroepen op haar socialistische grondslag. Doch dit laatste wordt voor een deel door de communisten betwijfeld, voor een ander deel door kardinaal Wyszynski met misnoegen aangezien.

Kardinaal Wyszynski

Merkwaardigerwijs stond kardinaal Wyszynski, lang voor hij bisschop was, bekend als ‘de rode priester’. Beslist belachelijk klonken dan ook na de oorlog de communistische beschuldigingen aan zijn adres, dat hij samenspande met de kapitalisten. Er speelde echter ook een politiek probleem mee. Kardinaal Wyszynski beschouwt de communisten als usurpatoren.

Dit is een van de belangrijkste oorzaken van de spanningen tussen de kardinaal en de regering enerzijds en tussen de kardinaal en een groot deel van de katholieke intelligentsia anderzijds. Het lijdt geen twijfel dat ook een deel van het episcopaat zich aan de zijde van de intelligentsia heeft geschaard. Monseigneur Klepacz heeft in het concilie bij voorbeeld niet alleen de scheiding tussen Kerk en Staat in Polen aan de concilievaders uitgelegd, hij heeft haar ook verdedigd. Nu mag men uit dit alles niet de conclusie trekken, dat de Poolse katholieken zich op dit punt openlijk verdeeld hebben. De kardinaal is en blijft de nationale katholieke figuur. Ook de tegenstanders van zijn politieke ideeën zullen hem blijven verdedigen. Maar het verklaart wel de koelte welke er tussen de kardinaal en de Pax-beweging is onstaan, een beweging, welke door de voorganger van kardinaal Wyszynski zo ongeveer mede-opgericht is.

Het zou echter onjuist zijn de schuld slechts bij de kardinaal te zoeken. Veeleer is het tegendeel waar. De Pax-beweging heeft door haar vaak labiele politiek, haar vage programma, dat soms meer op een paaien van de communisten dan op een dienen van de christelijke zaak leek (al waren de bedoelingen ook anders) de kardinaal wat schuw gemaakt. Het enige wat men de kardinaal kan verwijten is, dat hij zich

[p. 946]

teveel met politiek bemoeit. Maar of dat een reëel verwijt is aan een kerkvorst in Oost-europa, is een vraag die zich historisch misschien niet laat rechtvaardigen.

Reële successen van de Pax-beweging

Moge het dan al waar zijn, dat het programma vaag is en de Pax-politiek soms verdacht veel op opportunisme lijkt, er zijn wel degelijk reële sucessen aan te wijzen.

Het meest opvallende is natuurlijk de uitgeverij, als katholieke uitgeverij de enige in Polen. Behalve een dagblad, enige weekbladen en een maandelijks verschijnend tijdschrift, heeft deze uitgeverij sinds 1949 ongeveer duizend boeken uitgegeven, waaronder een groot aantal vertalingen van bijvoorbeeld Graham Greene, Teilhard de Chardin, Daniel Rops en Luise Rinser. In haar periodieken worden artikelen gepubliceerd van Karl Rahner en Thomas Merton. Tijdens de conciliezittingen hadden zij voortdurend twee verslaggevers in Rome, die niet alleen een interview hadden met mensen als kardinaal Alfrink en monseigneur Bekkers, maar die ook een uitstekend gedocumenteerd verslagboek over de eerste conciliezitting hebben uitgegeven. Het tweede verslagboek is nu in voorbereiding.

De meeste katholieke intellectuelen die bij de Pax-beweging zijn aangesloten, hebben aan de katholieke universiteit van Lublin gestudeerd. Het doel van deze universiteit is: een christelijke invloed op de volksopvoeding. Dit ideaal wordt door Pax verwezenlijkt. In alle provinciesteden heeft Pax een nederzetting, waar niet alleen de plaatselijke redactie van het dagblad resideert, maar waar ook een uitleenbibliotheek is, waar conferenties worden belegd, lezingen en voorlichtingsavonden worden gegeven. Aan dit werk van Pax werken talloze priesters mee. Deze medewerking wordt door het episcopaat ook toegelaten, in tegenstelling dus tot de medewerking aan het dagblad van Pax.

Daarnaast organiseert de Paxbeweging ook conferenties op landelijk niveau, die wetenschappelijke of culturele onderwerpen hebben. De Pax-beweging exploiteert in Warschau ook de enige katholieke middelbare school voor jongens die er in Polen bestaat. En ten slotte heeft zij een uitgebreid program voor de geestelijke volksgezondheid, waarin de strijd tegen het alcoholisme een belangrijke plaats inneemt. En dat dit laatste zeer belangrijk is, kan alleen maar iemand begrijpen die de Poolse drinkgewoonten kent.

De politieke activiteiten van Pax zijn heel wat geringer. In het parle-

[p. 947]

ment, dat uit 460 leden bestaat, hebben zij slechts een fractie van... drie leden. Naar verhouding zitten deze drie Pax-leden in tamelijk veel parlementscommissies. En het zijn juist de commissies die het belangrijkste werk verrichten. De invloed van de Pax-leden is echter slechts op ondergeschikt terrein merkbaar.

De evenwichtsbalk van het compromis

De beste karakteristiek van de Pax-beweging is vermoedelijk: oprechte christenen op zoek naar een socialistische levenshouding. Hun zoeken brengt hen echter voortdurend in onvoorziene situaties, waardoor zij telkens weer op een compromis moeten aansturen. De mensen van de Pax-beweging zijn beslist geen communisten. Het is ook geen communistische mantelorganisatie. Kardinaal Wyszynski zou anders beslist mans genoeg geweest zijn om het lidmaatschap van Pax te verbieden. Dat heeft hij niet gedaan, en hij staat een samenwerking tussen Pax en de universiteit van Lublin (die uiteindelijk onder zijn supervisie staat) toe. Wie bovendien van nabij heeft meegemaakt met welke censuurmoeilijkheden ook de Paxbeweging soms te kampen heeft, kan nog nauwelijks aan de beschuldiging van crypto-communisme denken.

De Pax-beweging is wel een progressieve beweging. Daarom is het in Polen veeleer een strijd tussen de verschillende (katholieke) generaties. Het is daarbij interessant om waar te kunnen nemen, dat de moderne theologische opvattingen hier gepaard gaan met moderne politiek-sociale opvattingen.

Men kan de Pax-beweging daarom ook het beste vergelijken met de links-katholieken, zoals die er ook in Vlaanderen en Nederland zijn. In Polen zijn ze beslist nog iets linkser, maar de situatie waarin zij verkeren is ook verschillend van de onze. Men kan niet ontkennen, dat de Pax-beweging vaak te ver gaat. Dit wordt de links-katholieken ten onzent ook verweten. In de botsing der tegenstellingen is dit echter te begrijpen. En vermoedelijk zijn de tegenstellingen in Polen groter dan bij ons.

Indien de Pax-beweging de moed heeft om met een duidelijk program voor de dag te komen, zullen veel van de tegenstellingen misschien fictief blijken. Mogelijk zal dan echter die andere tegenstelling, die met de communisten, groter worden; want het gaat er de laatste maanden op lijken, dat de aanhangers van Gomulka nu willen bewijzen, dat ze niet alleen Polen, maar ook communisten zijn.