Streven. Jaargang 17

[p. 635]

Het noodlot van een herdenking
A. van Leeuwen S.J.

TIEN jaar geleden, op 1 mei 1954, hebben de Nederlandse bisschoppen de herdenking van het herstel der hiërarchie in Nederland besloten met het uitgeven van een mandement over ‘De katholiek in het openbare leven van deze tijd’. Dit document bekommerde zich voornamelijk om de handhaving der eenheid van de katholieken in hun confessionele organisaties op politiek, sociaal en cultureel gebied als middel tot een daadwerkelijke kerstening van het openbare leven. Wij mogen dit mandement dus karakteriseren als een uitvoerig pleidooi voor de handhaving en verdere ontplooiing van de katholieke organisaties, overeenkomstig de bijzondere eisen die door de toenmalige omstandigheden werden gesteld. Deze opzet werd in een laatste paragraaf nog onderstreept door ernstige waarschuwingen tegen onchristelijke stromingen, met name tegen het liberalisme, het moderne humanisme en de Vereniging voor Sexuele Hervorming, verder door een herhaling van het verbod en het stellen van sancties op persoonlijke medewerking aan N.V.V., V.A.R.A. en de socialistische pers, aan het communisme en de E.V.C. en tenslotte door een ernstige vermaning tegen het lidmaatschap van de P.v.d.A.

Al aanstonds ontmoette het mandement veel kritiek, niet alleen van de kant der gediskwalificeerde organisaties, maar ook van de zijde van overtuigde katholieken die voor een opener en verdraagzamer standpunt pleitten. Met name wensten deze laatsten meer soepelheid wat betreft de persoonlijke medewerking met de socialistische organisaties en de waardering voor het werk van het Humanistisch Verbond.

Wanneer wij nu, na tien jaar, de ontwikkeling overzien, komt het ons voor, dat de omstandigheden voor dit mandement niet erg gunstig waren: het verscheen op een ogenblik, dat de groei naar een grotere openheid in katholieke kring nog maar nauwelijks begonnen was en zeker nog geen algemene erkenning vond. Het herdenkingsschrijven zette daardoor te veel de lijn van het verleden door en toonde te weinig begrip voor ruimere toekomstperspectieven. Tegen deze achtergrond zou men mogen zeggen, dat het herdenkingskarakter dit document noodlottig is geworden.

In de feitelijke ontwikkeling zien wij inderdaad, dat de katholieke organisaties zich hebben gehandhaafd en verder ontplooid, dat zij een hechtere onderlinge samenwerking hebben weten te bereiken overeenkomstig de positieve richtlijnen van het mandement. Tevens echter valt te constateren, dat er in dit decennium een steeds grotere openheid is

[p. 636]

gegroeid, een grotere mogelijkheid niet alleen tot organisatorische samenwerking, zoals die b.v. op het ogenblik bestaat tussen het N.K.V. en het N.V.V., maar ook tot persoonlijke medewerking van katholieken binnen algemene en socialistische organisaties.

Door de feitelijke verandering in de situatie zijn de argumenten ten voordele van de katholieke organisaties zeker gerelativeerd:

*	De groeiende erkenning van het feit dat wij ons bevinden in een gemengde samenleving, verplaatst het doel van onze katholieke inspanning van het meewerken aan de ‘opbouw van een christelijke gemeenschap’ naar het leveren van een positieve bijdrage aan onze nationale samenleving vanuit onze katholieke levensovertuiging.
*	De katholieke organisatie biedt ons stellig het krachtige middel van het georganiseerd optreden, maar meer en meer komt men tot het inzicht, dat dit niet de enige weg is om te bereiken, dat onze bijdrage, geïnspireerd door de katholieke levensovertuiging, efficiënt zal zijn. Dit kan namelijk ook gebeuren door persoonlijke medewerking in algemene organisaties, d.w.z. in organisaties die niet berusten op het beginsel der neutraliteit, maar die nadrukkelijk van al haar leden een medewerking vragen welke gebaseerd is op hun diepere levensovertuiging. Het is nu dus de vraag, of onze bijdrage in de gegeven situatie vruchtbaarder zal zijn, indien zij gegeven wordt via de katholieke organisaties, of door persoonlijke medewerking - al dan niet groepsgewijs - in algemene organisaties, of misschien langs beide wegen tegelijk (Zwei Geleise Politik)^1).
*	Wij hebben meer begrip gekregen voor de eigenstandigheid der diverse waarden ten opzichte van de religieuze overtuiging, m.a.w. voor de relativiteit waarmee politieke, sociale en culturele standpunten afhankelijk zijn van de diepere beginselen. Daarom kunnen wij politieke, sociale en culturele standpunten niet lijnrecht afleiden uit de levensbeschouwelijke beginselen. Oppositie tussen politieke, sociale of culturele meningen is mogelijk binnen een confessioneel homogene groep en in feite lopen de politieke tegenstellingen zeer vaak dwars door de confessionele partijen heen.

1) In de vijftiger jaren werd in Duitsland naast de socialistisch gedirigeerde vakcentrale, de D.G.B., een confessionele vakvereniging opgericht, de K.A.B. Wat ledental en feitelijke macht betreft, speelt de K.A.B. op vakverenigingsgebied naast de D.G.B. een rol van uiterst geringe betekenis. Toch heeft de K.A.B. een zeer grote invloed uitgeoefend op de vakbewegingspolitiek van de D.G.B., die door de concurrentie van de K.A.B. gedwongen werd in grote mate rekening te houden met de christelijke levensopvattingen van velen van haar leden.

[p. 637]

Het zal dan ook meermalen voorkomen, dat de partijdiscipline der confessionele partijen onvoldoende ruimte laat om voor een eigen politieke mening op te komen. Dan wordt geëist, dat men zijn persoonlijke politieke standpunt opoffert aan de uniformiteit van de mening der confessionele partij.

*

Men ziet gaandeweg duidelijker, dat de levensovertuiging slechts één der factoren is die het concrete politieke standpunt bepalen, een factor die sóms doorslaggevend moet zijn en sóms van zeer weinig betekenis is (met alle mogelijke graden van belangrijkheid of onbelangrijkheid daartussen in). Vooral als de algemene organisaties met de diepere overtuiging van hun leden bewust rekening houden, komt men in concreto voor de keuze te staan tussen partijvorming op confessionele basis of op een grondslag die onmiddellijk op de in het geding zijnde waarden betrekking heeft.

Conclusies

1. De confessionele partij is ongetwijfeld nog steeds een efficiënt middel om de mening op politiek, sociaal of cultureel gebied, in zoverre zij door de levensovertuiging mede bepaald wordt, tot haar recht te doen komen. 2. De medewerking in een algemene organisatie kan in gegeven omstandigheden of voor bepaalde personen een efficiënte weg zijn om vanuit eigen levensovertuiging een bijdrage te leveren. 3. De algemene organisatie, afgestemd op een specifiek politiek, sociaal of cultureel doel, laat grotere ruimte voor de eigen keuze op deze gebieden; de confessionele organisatie gaat uit van de eenheid van levensovertuiging en laat minder differentiatie toe naar specifiek politieke, sociale of culturele voorkeur. 4. De verboden, sancties en ernstige vermaningen van het mandement zijn door deze ontwikkeling zeker in belangrijke mate gerelativeerd. Zou een dergelijk mandement nu, na tien jaar, verschijnen, dan zou het ongetwijfeld van een grotere openheid en verdraagzaamheid blijk geven, die ons inziens vooral tot uiting zouden komen in een positievere waardering voor het werk van het Humanistisch Verbond, en vooral ook in een abrogatie van de verboden, sancties en ernstige vermaningen ten aanzien van de socialistische organisaties. 5. Het lijkt ons van zeer groot belang, deze mildere houding en deze abrogatie van verboden, sancties en ernstige vermaningen ten opzichte van de socialistische organisaties feitelijk te erkennen en dit te meer, waar een officiële correctie door een nieuw mandement voorzeker inopportuun geoordeeld moet worden.